Научная статья на тему 'Ақш инновацион тизими шаклланиши ва ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари'

Ақш инновацион тизими шаклланиши ва ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
644
166
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновацион иқтисодиёт / миллий инновацион тизим / инсон капитали / илмий-техник тараққиёт / миллий иқтисодиёт рақобатбардошлиги / татқиқот / мамлакатнинг инновацион салоҳияти / инновационная экономика / национальная инновационная система / человеческий капитал / научно-технический прогресс / конкурентоспособность национальной экономики / исследования / инновационный потенциал страны

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Курбанова Муяссар Насридиновна

Илмий-техник ва инновацион тараққиёт мамлакатлар ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий омилларидан бири ҳисобланади. АҚШ иқтисодий ўсиши илмталаб соҳаларни ривожлантириш, янгилик ва инновацияларни фаолиятнинг барча соҳаларига жорий қилишга асосланган. Мақолада АҚШ миллий инновация тизимининг тарихан шаклланиши ва ривожланиш босқичлари, илмий-техник ва инновацион сиёсатга таъсир кўрсатувчи омиллар таҳлил қилинган ҳамда иқтисодий ўсишга инновацион ривожланишнинг таъсири ўрганилган. Шу билан бирга инновацион фаолиятни молиялаштириш ва рағбатлантиришдаги АҚШ моделининг ўзига хос жиҳатлари кўрилган, мамлакат иқтисодий сиёсатининг хусусияти ва унинг инновацион ривожланишга таъсири тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ ИННОВАЦИОННОЙ СИСТЕМЫ США

Научно-техническое и инновационное развитие становится одним из основных факторов социально-экономического роста современных государств. Рост экономики США обусловлен развитием наукоемких отраслей, разработкой и внедрением инноваций. В статье рассматривается исторический аспект развития национальной инновационной системы (НИС) США, анализированы этапы развития инновационного потенциала, рассмотрены факторы, влияющие на проведения научно-технической и инновационной политики, изучено влияние инновационного развития на уровень экономического роста. А также рассмотрены особенности построения модели США финансирования и стимулирования инновационного развития, исследована специфика экономической политики страны и ее влияние на инновационный рост США.

Текст научной работы на тему «Ақш инновацион тизими шаклланиши ва ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари»

КУРБАНОВА Муяссар Насридиновна,

Тошкент давлат шарк,шунослик институти таянч докторанти

АКШ ИННОВАЦИОН ТИЗИМИ ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК 334.021.1

КУРБАНОВА М.Н. АКЩШ ИННОВАЦИОН ТИЗИМИ ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Илмий-техник ва инновацион тарак,к,иёт мамлакатлар ижтимоий-ик,тисодий ривожланишининг асосий омилларидан бири х,исобланади. АКШ ик,тисодий усиши илмталаб сох,аларни ривожлан-тириш, янгилик ва инновацияларни фаолиятнинг барча сох,аларига жорий к,илишга асосланган. Мак,олада АКШ миллий инновация тизимининг тарихан шаклланиши ва ривожланиш боск,ичлари, илмий-техник ва инновацион сиёсатга таъсир курсатувчи омиллар тах,лил к,илинган х,амда ик,тисодий усишга инновацион ривожланишнинг таъсири урганилган. Шу билан бирга инновацион фаолиятни молиялаштириш ва раFбатлантиришдаги АКШ моделининг узига хос жих,атлари курилган, мамлакат ик,тисодий сиёсатининг хусусияти ва унинг инновацион ривожланишга таъсири тадк,ик, к,илинган.

Таянч иборалар: инновацион ик,тисодиёт, миллий инновацион тизим, инсон капитали, илмий-техник тарак,к,иёт, миллий ик,тисодиёт рак,обатбардошлиги, татк,ик,от, мамлакатнинг инновацион салох,ияти.

КУРБАНОВА М.Н. ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ ИННОВАЦИОННОЙ СИСТЕМЫ США

Научно-техническое и инновационное развитие становится одним из основных факторов социально-экономического роста современных государств. Рост экономики США обусловлен развитием наукоемких отраслей, разработкой и внедрением инноваций. В статье рассматривается исторический аспект развития национальной инновационной системы (НИС) США, анализированы этапы развития инновационного потенциала, рассмотрены факторы, влияющие на проведения научно-технической и инновационной политики, изучено влияние инновационного развития на уровень экономического роста. А также рассмотрены особенности построения модели США финансирования и стимулирования инновационного развития, исследована специфика экономической политики страны и ее влияние на инновационный рост США.

Ключевые слова: инновационная экономика, национальная инновационная система, человеческий капитал, научно-технический прогресс, конкурентоспособность национальной экономики, исследования, инновационный потенциал страны.

KURBANOVA M.N. THE MAIN FEATURES OF FORMING AND DEVELOPING INNOVATION SYSTEM OF THE USA

Today, scientific and technological development is widely acknowledged as one of the major drivers of socioeconomic development. The economic growth of the USA is caused by development of the knowledge-intensive branches, R&D and implementation. The article examines the historical aspect of the national innovation system (NIS) development in the USA, analyzed the stages of innovation development, discussed the factors that influence the conduct of scientific- technical and innovation policy and studied the effect of innovative development on the level of economic growth. Moreover describes the design features of the USA model of financing and stimulating innovation, studied the specifics of economic policy and its impact on the growth of innovation in the USA.

Keywords: innovative economy, the national innovation system, human capital, the science-technological progress, competitiveness of the national economy, research, innovational potential of the country.

rno6annawye uwmuMouu-uqmucoduu wapaeHHuHe 6apna cox,anapuHu qaMpa6 onu6, MaMnaKamnap ypmacudaeu y3apo uqmucoduu anoqanap KeHeauuiuuea onu6 KenMoqda. Auhu eaqmda wayoH 6o3opuda paqo6am KyHauu6, mo6opa KecKuH myc onaemeaH daepda x,ap 6up MaMnaKamdaH paqo6amHuHe ycmyH moMoHnapudaH caMapanu ea Maqcadea Myeo$uq map3da $oudanaHuwHu maqo3o эmaдu.

Хозирги кунда хар кандай мамлакатнинг энг мухим ва хал килувчи ракобат устунлиги сифатида янги билимларнинг ривожланганлик даражаси ва ундан ижтимоий-иктисодий тараккиётда самарали фойдаланишни курсатиш мумкин. Айнан шу омил мамлакатларнинг жахон иктисодиётида тутган урни ва роли, халкнинг турмуш фаровонлиги хамда иктисодий хавфсизлик даражасини белги-лаб беради. Тахлиллар шуни курсатадики, саноати ривожланган мамлакатларда ялпи ички мах,су-лотнинг 80-95 фоиз кушимча усиши инновация-ларга асосланилган янги билимлар хиссасига т^ри келмокда1.

Авваламбор хар бир давлат узининг иннова-цион иктисодиёт моделини шакллантиришга урFу бериб, бу учун мавжуд ички ва ташки шароитлари, жумладан, тарихий-маданий ривожланиш даражаси, табиий-географик шароити, ишлаб чикариш, иктисодий, саноат, илмий-техника салохияти, халкнинг менталитети ва бошка узига хос омиллар инобатга олади. Инновацион фаолиятни бош-каришга одатда сиёсатчилар, хукумат вакиллари, йирик тадбиркорлар жалб килинадилар. АКШда

1 Эрмаматов Ш.Ж. Инновацияга асосланилган иктисодиёт барпо этишнинг концептуал жихатлари. // «Миллий инновация тизими шаклланишининг илмий-концептуал ва амалий жихатлари: хорижий тажриба ва ундан фойдаланишнинг асосий йуналишлари» Республика илмий-амалий конференцияси материаллари туплами. - Т., 2016. -49-б.

инновацион фаолиятни ривожлантириш давлат дастури кабул килиниб, бир канча ютукларга эри-шилган. Биринчидан, фанни ривожлантириш учун хукумат ёрдами кучайтирилиб, айникса ахборот технологиялари ва биотехнологиялар сохасидаги илмий тадкикот дастурлари раFбатлантирилган. Натижада, куп йиллар давомида АКШ бу сохада биринчиликни эгаллаб келмокда.

Иккинчидан, иктисодий усишнинг зарурий асоси сифатида интернет тизимининг ривожла-ниши ва таркалиши раFбатлантирилган. Электрон тадбиркорлик билан шугулланадиган компания-ларга солик конунчилигига биноан имтиёзлар берилган. Хукуматнинг дастурига биноан, умум-таълим муассасалари, хаттоки, кишлок жойларида кутубхоналар, соFликни саклаш муассасалари интернет тармоFига уланган; интернет техноло-гиялар сохасидаги чет эл мутахассисларини ишга жалб этиш жараёни имкон кадар эркинлаштирил-ган.

Учинчидан, олий таълимга эътибор кучайтирилиб, мактаб битирувчиларининг 65-70%и олий ва профессионал таълимга жалб этилган.

АКШда инновацион лойихаларни экспертиза-дан утказиш тизими жуда яхши йулга куйилган булиб, мунтазам равишда венчур молиялаштириш учун илмий ва тадбиркорлик йуналишида экпер-тиза утказилади ва йилига уртача 1000 та лойихадан 7 таси танлаб олинади. Корхоналар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

1-жадвал. АКШда давлат томонидан инновацион фаолиятни тартибга солувчи давлат органлари1.

Т/р Давлат органлари номлари Вазифаси

Америка илмий жамFармаси Мамлакатда олиб борилаётган фундаментал тадк,ик,отларни бошкаради ва мувофик,лаштиради.

Америка илмий кенгаши Саноат сохасида илмий-тадкикотлар олиб боради, илмий-укув жараёнларини ташкил этади ва бошк,аради.

NASA Аэрокосмик тадкикотларни олиб боради.

Миллий стандартлар бюроси АКШда ишлаб чикарилган, мамлакатга киритилаётган товарлар, хизматларни стандартлаш ишларини ташкил этади ва бошкаради.

Мудофаа вазирлиги Харбий мудофаа сохасидаги илмий-тадк,ик,отларни ташкил этади ва мувофиклаштиради.

Саноат тадк,ик,отлари Миллий маркази Саноат билан бошка тармоклар, сохалар интеграциясини таъминловчи илмий-тадк,ик,отларни олиб боради.

Миллий фанлар академияси Мамлакат микёсида олиб борилаётган фундаментал, илмий-амалий тадкикотларни ташкил этади ва мувофиклаштиради.

Миллий техника академияси Американи модернизациялаш, техник-технологик янгилашга оид тадк,ик,отларни ташкил этади, бошкаради ва мувофиклаштиради.

Америка фанлари ривожланишига кумаклашувчи ассоциация Барча фанларни ривожлантириш, такомиллаштириш, бойитишга оид чора-тадбирларни ишлаб чикдди ва амалга оширади.

уртасида кучли рак,обат мухити урнатилган булиб, харбий сохадаги инновациялар одатда давлат бюджети, бошк,а сохалар эса хусусий сармоя хисобига амалга оширилади. Хукумат томонидан институт, лабораториялар, илмий-тадк,ик,от муас-сасаларини куллаб-к,увватлаш тизими доимий такомиллаштириб борилади.

Натижада, АКШда инновацион ривожланиш-нинг институтционал шакллари яратилди. Мисол учун, Калифорния штатидаги «Силикон водийси» дунёдаги биринчи технополис хисобланади. Феникс шахридаги «Ричфилдпарк», Бостон шахри ёнидаги «Шоссе 128» технополис ва технопарк-лари, Массачусетс технологик университети ва Гарвард университети кошидаги технопарклар хусусий сармоя асосида фаолият юритади. Уларга давлат томонидан молиявий ёрдам хам берилса-да, аммо унинг хажми хусусийдан 4-5 баробар камрок,ни ташкил этади.

АКШда инновацион фаолиятни ташкил этишда давлатнинг роли хал к,илувчи ахамиятга эга, инновацион фаолият давлат томонидан куллаб-к,увват-ланади, бошк,арилади ва мувофик,лаштирилади. Инновацион фаолиятни аник, фаолият сохасига

1 Аликулов И., Давронов З. Инновацион фаолиятни давлат томонидан тартибга солишнинг хорижий дав-латлар тажрибаси. // «Ик,тисодиёт ва инновацион тех-нологиялар» илмий электрон журнали, 2015, № 3.

эга булган давлат органлари тартибга солади (1-жадвал).

1-жадвалда келтирилган 9 та ташкилотдан 1-5-каторларда жойлашганлари тулик, бюджетдан, колган 4 таси эса аралаш молиялаштирилади, яъни 50 фоизи хусусий бизнес, 46 фоизи бюджетдан, колгани эса бошк,а манбалардан молиялаштирилади. АКШ инновацион ривожланишининг узига хос жихати шундаки, унда давлат ахамиятига молик йирик илмий лойихалар хукумат томонидан тулик молиялаштирилади. Мазкур лойихаларни ишлаб чик,иш, реализация к,илиш венчур жамFар-малари ва тадк,ик,от марказлари томонидан амалга оширилади.

АКШ ИТТКИ учун федерал облигациялар ажра-тади, уларнинг аксарияти тижорат вазирлигига йуналтирилади. 2016 йилда АКШ хукумати ИТТКИ учун умумий хисобда 150 млрд доллар сарфлаган, бу к,иймат йилдан-йилга ошиб бориши кутилмокда (1-расм).

Хар бир агентлик узининг фаолият йуналиши буйича татк,ик,от олиб боради. Мудофа вазирлиги тадк,ик,отларининг аксарият к,исмини (89,1%) экс-периментал ривожланишга йуналтирса, Миллий илмий фонд фундаментал татк,ик,отларга (87,7%) купрок ахамият к,аратади (2-жадвал).

АКШда инновация сохасидаги тегишли инфра-тузилма яратиш давлат томонидан хал этилади, натижада «Илм-фан - таълим - ишлаб чик,ариш -

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

1-расм. 2007-2016 молиявий йилларда ИТТКИ учун ажратилган федерал облигациялар микдори

(млрд АК.Ш доллари)1.

* DOC - тижорат вазирлиги, DOD - мудофа вазирлиги, DOE - енергетика вазирлиги, HHS - соFлик1ни саклаш вазирлиги, NASA - миллий аэрокосмик агентлик, NSF - Миллий илмий фонд, USDA - кишлок хужалиги вазирлиги.

капитал» интеграцияси жуда яхши йулга куйилган.

ХХ асрнинг 80-йилларида хусусий корпора-цияларнинг университетлар билан х,амкорлик алокаларини мустах,камлаш борасида инновация-ларни куллашга каратилган бир катор конунлар яратилган булиб, улар:

- инновациялар т^рисидаги Стивенсон Уайд-лер конуни (1980 й.);

- федерал хукуматнинг ягона патент сиёсати т^рисидаги конуни (1980 й.);

- адлия вазирлигининг кушма венчурли тадкикот муассасаларига нисбатан кулланиладиган антитрест конунчилигининг йурикномаси;

- иктисодиётни соFломлаштириш т^рисидаги конун (1981 й.);

- кичик бизнес оркали инновацияларни ривожлантириш т^рисидаги конун (1982 й.);

1 Science & engineering indicators 2018, National science board,533 p.

- кушма тадкикотлар ва уларни ишлаб чика-ришда куллаш т^рисидаги конун;

- х,укуматга тегишли булган лабораториялар ва институтларда ишлаб чикилган технология-ларни хусусий бизнесга бериш туFрисидаги к,онун (1986 й.);

- миллий инновацион имконият дастури (2000 й.) шулар жумласидандир.

АК.Ш биринчилардан булиб инновацион фао-лият натижаларини тижоратлаштириш билан шуFулланишни бошлади. Бунинг дастлабки шарти фанни ривожлантириш ва раFбатлантиришга янги ёндашувнинг яратилиши, узига хос к,онун базаси-нинг шаклланиши, хусусан патент конунчилигининг такомиллаштирилиши, шунингдек, инсон сало-х,иятининг ривожланиши булди. АКШ инсон сало-х,иятига асосланган миллий инновацион тизимни шакллантирган х,олда илмий иш учун кулай шароитларнинг яратилиши, жах,ондаги етакчи мутахассислар билан алокаларнинг мустах,кам-ланиши, бизнес венчур шаклининг ривожланган даражаси, инновацион фаолият мах,сулотларини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

2-жадвал. ИТТКИ учун ажратилган федерал облигацияларнинг агентликлар йуналишлари буйича

так,симоти (млрд АКШ доллари, жорий нархларда)1.

т о ^ и к д р го л т о л ЕЕ 3 Умумий ИТТКИнинг йуналишлар буйича улуши (%да) И, И, К

Агентликлар Умумий ИТТ 2015 йил а т л а т н е 5 а д н у е к и к д а т S л а м А ни ен ма ил рж ео с ю и S кр Э Фундаментал тадкикот Амалий тадкикотлар Экспериментал ривожланиш И й й 7 и1 5 О м У Умумий ИТТ 2018* йил

Барча агентликлар 128,573.2 31,527.1 32,118.2 64,927.8 24.5 25.0 50.5 156,80 149,60

Мудофаа вазирлиги 61,513.5 2,133.4 4,558.1 54,822.1 3.5 7.4 89.1 76,70 85,20

СоFликни саклаш вазирлиги 30.272,1 15.076.9 15,119.9 75.4 49.8 49/9 0.2 32,80 26,10

Энергетика вазирлиги 11,391.0 4,460.4 4,181.1 2,749.5 39.2 36.7 24.1 16,00 13,40

Миллий аэрокосмик агентлик 11,360.7 3,209.7 2,329.7 5,821.3 28.3 20.5 51.2 13,60 10,30

Миллий илмий фонд 5,669.7 4,973.9 695.8 0.0 87.7 12.3 0.0 6,10 5,40

Кишлок хужалиги вазирлиги 2,341.0 924.5 1,203.9 212.7 39.5 51.4 9.1 2,60 2,10

Тижорат вазирлиги 1,331.3 232.4 921.5 177.4 17.5 69.2 13.3 - -

Транспорт вазирлиги 855.6 0.00 662.6 192.9 0.0 77.5 22.5 1,00 0,80

Таълим вазирлиги 251.3 22.4 137.4 91.6 8.9 54.7 36.4 - -

Халкаро ривожланиш агентлиги 212.2 0.0 212.2 0.0 0.0 100.0 0.0 - -

* кутилаётган.

тижоратлаштириш жараёни самарадорлигини ошириш имконига эга булди. Мазкур масалага америкача ёндашувнинг фаркли томони шундаки, лойихаларга маблаF ажратиш жараёнида дастлаб уни ижро этувчиларнинг ишга оид профессионал сифатлари эътиборга олинади.

1 Science & engineering indicators 2018, National science board, р. 537.

2 Global R&D funding forecast december 2018, p. 10. www.rdmag.com

АК.Ш инновацион сектори ривожланишида асо-сий уринни ИТТКИни амалга ошириш хамда уни халкаро хамкорлик шароитида ривожлантириш учун кучли мутахассислар, нуфузли хорижий олим-лар, малакали мухандисларни максадли жалб килиш жараёни эгаллайди. Мамлакат инновацион тизимининг асосий хусусияти унинг кластер ёнда-шуви асосида, яъни узаро алока нафакат фирма-лар, уларнинг таъминотчилари хамда мижозлари орасида, балки йирик илмий-тадкикот марказлари ва университетлари билан таъминланганлигида-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

2-расм. Мамлакатларнинг юк,ори технологиялар экспорти (млрд.$)1

дир. Айнан шу холат янги билимларни узатиш ва уз навбатида мамлакатда юкори таълим даража-сини таъминлашда мухим роль уйнайди.

Махсулотлар асосан инновацион кластерлар оркали экспорт килинади. Бунинг натижасида янги махсулотга йуналтирилган инвестициялар купаяди хамда жахон бозорида унинг ракобатбардошлиги ошади. Айнан АКШ хозиргача юкори технологияли махсулотлар экспорти буйича етакчи булиб кела-ётганлиги бежиз эмас. АК,Ш бошчилигидаги еттита саноати энг ривожланган мамлакатларга фан-техника ситимли мах,сулот ишлаб чикаришнинг 80-90%и ва деярли барча жахон экспорти (шу жумладан, АКШга деярли 40%) улар хиссасига тутри келади (2-расм).

АКШда фан ситимкорлиги юкори тармокларнинг устун даражада ривожланиши куйидаги омиллар билан изохланади2:

- уларнинг анъанавий тармокларга нисбатан юкори жамтариш нормасига эгалиги. Мисол учун, 2007 йилда компьютерлар ва электрон махсулотлар ишлаб чикариш сохасида соф фойданинг акционер капиталга нисбати 10,2%ни, электр асбоб-ускуналарда 18,3%ни ташкил этган;

1 Science and indicators.

2 Давыдов А. Структурные изменение в американской экономике. // Мировая экономика и международные отношения, 2009, №11. -С. 40-41.

- миллий ва хорижий инвесторлар учун жози-бадорлиги;

- Америка корпорациялари томонидан ИТТКИга сарфланаётган молиявий ресурсларнинг 80%га якини ва илмий-тадкикот ишларига жалб этилаётган кадрларнинг 3/4 кисмидан орти™ фан ситимкорлиги юкори тармокларда мужассамлаш-гани;

- ушбу сохада мехнат унумдорлигининг уртача йиллик кушимча усиш суръатлари 4%ни ташкил этгани холда бу курсаткичнинг бошка тармокларда 1-1,5%га тенглиги;

- нисбатан катта булмаган капитал куйилмалар ёрдамида илмий-техник ишланмаларнинг юкори самарадорлигини таъминловчи ва оммавий ишлаб чикаришда янгиликларни жорий этишни жадал-лаштирувчи венчур корхоналари кенг микёсли тармотининг яратилиши. Тахлилларнинг курса-тишича, Америка ик,тисодиётининг фан ситимкор-лиги юкори тармокларида бу корхоналарнинг 20%дан ортити фаолият юритади.

АКШда инновацион ривожланишни мувофик-лаштиручи ташкилотлардан бири «хамкорлик институтлари» булиб, улар махаллий маъмурият-лар, университетлар, саноат гурухлари ва тадкикот институтлари вакилларидан иборат. АКШ конунчи-лигига мувофик, «инновацион хамкорлик» тизи-мининг ахамияти асосан университетларнинг ишлаб чикаришга жорий килинган илмий-тадкикот

ЩТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

3-жадвал. АК,Шда ИТТКИлар бажарилишининг йуналишлар буйича так,симоти (%да)1.

ИТТКИдаги улуши ИТТКИ бажарилиши

Бизнес Давлат Академия Бошкалар

Фундаментал татк,ик,отлар 17 22 12 54 12

Амалий тадкикотлар 19 64 12 18 6

Экспериментал ривожланиш 64 89 8 2 1

Жами ИТТКИ 100 72 8 16 4

4-жадвал. 2016 йилда университет ва коллежларда ИТТКИни сох,алар буйича молиялаштириш

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

мик,дори (млн. АКШ доллари)2.

Сохалар Умумий молиялаштириш Давлат томонидан молиялаштириш

Барча ИТТКИ сохалари 71,833 38,794

Компьютер ва ахборотлаштириш сохаси 2,078 1,443

Атроф-мухит ва океан туFрисидаги фанлар 3,088 1,993

СоFликни саклаш сохаси 40,888 21,798

Математика ва статистика 0,682 0,444

Табиий фанлар 4,894 3,287

Психология 1,219 761

Ижтимоий фанлар 2,367 899

Техника фанлари 11,382 6,583

Бошкалар 5,235 1,586

фаолияти натижаларига караб белгиланади. «Хам-корлик институтлари» орасидаги узаро таъсирнинг мухим жихати - «фан ва бизнес жамият манфаат-ларини мувозанатлаштириши» тамойилидир.

Билимлар иктисодиётида стратегик фаол ишти-рокчилардан бири - олий таълим тизимидир. Биринчи навбатда, у мехнат бозори учун мутахас-сисларни такдим этиб, фан ва технология сох,а-сидаги инсон капиталини шакллантиришда катта роль уйнайди. АКШ олий таълим тизимида уни-верситетлар мустакил равишда фаолият юритади ва укув дастурларини танлайди хамда институ-ционал ва молиявий автономиясини саклаб колади. Молиялаштириш хам бюджет тизимидан эмас, балки турли манбалар хамда йирик мик-дордаги инвестициялар хисобидан ташкил этилади ва олиб борилган илмий тадкикотларнинг нати-жадорлигига ботликдир. Дунёнинг куплаб бошка мамлакатларида эса университетлар миллий таълим вазирлиги томонидан тартибга солинади.

Айнан А^Ш университетларида узок муддатли стратегик илмий ва технологик тадкикотларнинг

1 2018 Global R&D Funding Forecast. Winter 2018, р. 13.

2 Science and engineering indicators 2018, p. 570.

катта кисми амалга оширилади ва мамлакатдаги ИТТКИнинг 16%ини бажариб, 54% фундаментал тадкикотлар бу масканларда амалга оширилади (3-жадвал).

Узининг уникал таркиби ва инфратузилмасига эга А^Ш университетлари дунёнинг турли минта-касидан келган ёш олимларга истикболли лойи-халар билан мустак,ил шутулланиш, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш, уз тадк,ик,отлари учун молиялаштириш манбалари ва грантларга эга булиш хамда келажакда узи яратган ишланмала-рини тижоратлаштириш имконини беради.

АКШ олий таълим муассасалари томонидан бажариладиган ИТТКИнинг деярли ярмини молия-лаштиради, бунда маблатларнинг аксарият кисми сотликни саклаш сохасидаги тадкикотлар учун ажратилади. Молиялаштириш хажми буйича кейинги уринларни техника ва табиий фанлар эгаллайди (4-жадвал).

АКШ университетлари инновацион фаолияти-нинг асосий ташкилий шаклларини куриб чик,иш максадга мувофикдир. Мисол учун, Питтсбург уни-верситети йиллик 350 млн долларлик тадкикотлар бюджети, 12 мингдан ортик ходимлар, 34 мингдан зиёд талабаларга эга. Шахар чеккасида жойлашган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

3-расм. Университетлар томонидан яратилган технологияларнинг анъанавий трансфер модели1.

бино ва офислари мавжуд, таркибидаги тармок марказида тижоратлаштириш билан шуFулланувчи технологиялар офис менежменти фаолият юри-тади. Ушбу офис компетенциясига куплаб функ-циялар киради: интеллектуал бойликни химоялаш борасида хужжатлар тайёрлаш, патентлаштириш жараёнида молиявий кумаклашиш, махсулотларни лицензиялаш, стратегик режалаштириш, лицен-зион келишувлар ва шартномалар тузишда хукукий ёрдам курсатиш, лойихалар бажариш мониторин-гини олиб бориш, олинаётган даромадларни таксимлашда молиявий хизмат курсатиш, хисобот хужжатларини тайёрлаш, инновацион бизнес

/-" V V V V у—

буйича илмий-таълимий дастурларни ишлаб чикиш ва бошкалар.

Шимолий Каролина университети турли штат-ларда жойлашган 16 та кампусдан иборат таълим муассасасидир. Мазкур университет билим ва технологиялар трансферти билан боFлик куплаб тар-кибий тузилмаларга эга. Авваламбор, улар уз-узини копловчи ва интеллектуал бойлик менежменти билан шуFулланувчи, университет лаборатория-ларида яратиладиган янгиликларга хужжатлар тайёрлаб берувчи, бозорлар мониторингини олиб борувчи ва турли мунозараларни ташкил этувчи хамда интеллектуал бойлик буйича лицензия, опцион ва бошка келишувларни бошкарувчи офислардир. Иккинчидан, кичик инновацион кор-хоналарга инфратузилмавий ресурслар ажратувчи, бизнес-лойихалаштирувчи, маркетинг стратегияси

учун маълумотлар йИFувчи хамда тадкикотларни молиялаштирувчи бизнес инкубатордир.

АКШда давлат тасарруфидаги олий укув юрт-ларидан ташкари хусусий университетлар хам мавжуд. Улар таълим сифати жихатидан давлат университетлари даражасида булиб, дунё рейтинг-ларида етакчилик килади. Улар жумласига кирувчи олий таълим масканларидан бири - Дюка тадкикот университетидир. Университетда илмий тадкикотларни тижоратлаштириш масаласи буйича Кор-поратив ва венчур ривожлантириш офиси ташкил этилган булиб, у 3 та булимдан иборат. Бу булимларнинг хар бири узининг аник функциясига эгадир. Лицензиялаш ва тадбиркорлик булими ихтирочилар ва инвесторлар билан ишлайди, уни-верситетнинг ИП-портфолиосига жавоб беради, бундан ташкари мавжуд патентлардан фойдала-ниб, корхоналар илмий тадкикот йуналишларини аниклайди. Корпоратив илмий хамкорлик булими эса университетлар ва корпорациялар хамкорликда бажарадиган йирик лойихаларни назорат килади. Корпоратив альянс ва ривожланиш булими саноат корхоналари билан тижорат алокаларини шакл-лантириш ва ривожлантириш хамда улар томонидан ажратиладиган молиявий маблаFлар сама-радорлиги учун жавобгардир. Дюка университе-тининг истикболли йуналишларидан бири нуфузли корпорациялар билан хамкорлик килиш ва амалга оширилган тадкикот натижаларини саноатга трансфер килишдир.

1 Bradley S., Hayter C., Link A. 2013. Models and Methods os University Technology Transfer. Department of Economics Working Paper Series. Working Paper 13-10.

4-расм. 2017 йилда мамлакатларнинг ПСТ1га берилган талабномалари сони2

Хозирги вактда АКШда анъанавий технология-лар трансферти куйидаги тизим буйича амалга оширилади: тадкикот натижаларини олган академик ташкилот ходими технологиялар трансферти булимига мурожаат килади, булим мутахассислари патент олиш имконияти ва ихтиронинг тижорат кобилиятини бахолашади. Шундан сунг тадкикотчи рад жавобини олиши ёки унга патент олиш учун талабнома такдим этилиши мумкин. Талабнома топширилгандан кейин маркетинг тадкикотлари олиб борилади. Технологиялардан фойдаланиш учун патент олингандан кейин янги компания таш-кил этилади ёки мавжуд компанияга лицензия берилади (3-расм).

Академик муассасанинг технологиялар трансферти булимида юкори малакали хукукшунослар, тадбиркорлар ва илмий ходимлар фаолият олиб боради. Бу булимлар нафакат илмий ходимлар мурожаатларини кабул килади, балки узлари хам тижорат салохиятига эга технологиялар ва ихти-роларни излаб топиш билан шугулланади.

АКШ университетлари инновацион фаолиятини макбуллаштириш учун мамлакатда ассоциациялар ташкил килинган. Масалан, «Технологиялар трансферти тадбиркорлиги буйича миллий кенгаш» АКШнинг бир катор университетлари норасмий бирлашуви булиб, унинг таркибига новаторлик

1 nTC- naTeHT кooпepaцl/lflсu 6yMi/ma Ke.ni/iwyB 6y.ni/i6, yHra Tana6HOManap xanKapo iHTenneKTyan 6oii.ni/iK Taw-K/noTU opKani K,a6yn KinuHaflu.

2 Patent Cooperation Treaty Yearly Review 2018.The International Patent System, WIPO, 2018, p. 24.

сохасидаги тадбиркорлар ва хусусий инвесторлар хам жалб килинган. Ушбу кенгаш университетлар фаолиятига ташаббускор тадбиркорларни жалб килиш, янги компанияларни шакллантириш ва молиялаштириш функцияларини бажаради. Бун-дан ташкари, ташкилот манфаатдор томонлар узаро тажриба алмашиш хамда илмий-тадкикот ва амалий фаолиятнинг янги сохаларида хамкорлик ишларини амалга ошириш борасида мулокотлар ташкил этади.

Билимлар иктисодиёти шароитида АКШ инновацион ривожи учун ТМКларнинг университетлар илмий-тадкикот фаолиятида иштироки мухим омил саналади. IBM, Microsoft, Motorola ва бошка компаниялар илмий ишланмаларни ишлаб чика-ришга фаол жорий этмокда, университетлар билан узаро хамкорлик урнатиб, ёш олимларга илмий-тадкикот фаолиятини олиб бориш ва янгиликлар яратиш учун шарт-шароитлар яратмокда. Таъкид-лаб утиш жоизки, замонавий юкори ракобат шароитида АКШ хукумати бизнесни илмий сохага жалб килиш учун барча имкониятларни яратмокда ва айнан улар ИТТКИнинг асосий молиявий таъ-минотчиси хамда ижрочисига айланмокда.

Илм-фан ютукларидан иктисодиётнинг хусусий секторида унумли фойдаланилади, университетлар хам уз навбатида яратилган ишланмаларни патент-лаштириш имкониятига эга. Патентлаштириш имконияти АКШ инновацион тизимининг яна бир узига хос хусусиятидир. Университетлар уз тижорат фаолияти натижалари ва шахсий кашфиётлари учун патент оладилар ва айнан патентлаштириш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

5-расм. АКШда ИТТКИни молиялаштириш манбалари улуши1-

фундаментал тадкикотларни молиялаштиришнинг аксарият кисмини таъминлайди.

ПСТ агентлигига патент олиш учун аризалар асосан АКШ фукаролари томонидан топширилади ва уларнинг аксарияти халкаро микёсдаги патент Хукукини кулга киритишади (4-расм).

Бир томондан патент ва муаллифлик хукуклари х,имояси инновацияларни куллаб-кувватласа (инноваторларга кафолат берса), иккинчи томондан инновация диффузияси ва инновацион жара-ённинг тухтаб колишига олиб келади. Шунинг учун 2006-2007 йилларда АКШ Олий суди патент олиш жараёнини кийинлаштирувчи ва х,имоялашга каратилган бир неча карорлар кабул килди.

Шундай килиб, замонавий АКШ инновацион тизим куйидаги элементлардан иборат:

• университетлар (булар: Стендфорд, Гарвард университетлари, Массачусетс технология инсти-тути ва бошкалар);

• илмий лабораториялар (улар бирор бир аник йуналишдаги амалий тадкикотлар билан шуFулланади);

• инновацион кластерлар (уларнинг максади университетлар илмий тадкикот марказларини инновацион ишланмалар ва технологияларни тижоратлаштириш асосида рагбатлантириш).

АКШнинг йирик инновацион кластерлари булмиш Сиеттл, Такома, Олимпия шах,арлари (Вашингтон штати) аэрокосмик техника, ахборот технологияларига, Минеаполис (Миннесота штати),

Science and engineering indicators 2018, p.476

Джексонвил (Флорида штати) тиббий жих,озларга, Питтсбург, Акрон, Кливленд (Огайо ва Пенсильвания штатлари) технологик тоза мах,сулотларга, Канзас-Сити (Канзас штати) биотехнология ва замонавий кимёга, Бостон (Массачусетс штати) биотехнологияга, Остин, Даллас (Техас штати) ярим утказгичлар ва бошк,аларга ихтисослашган.

Булардан ташкари, «think-tanks» тизими мавжуд булиб, у фундаментал х,амда амалий тадкикотлар билан шуFулланувчи илмий-тадкикот муассасала-ридир. Бу каби ташкилотга мисол килиб, стратегик тадкикот маркази - Ранд Корпорайшнни келтириш мумкин.

АКШ инновацион тизими шаклланишининг дастлабки йилларида ИТТКИни молиялаштиришда давлат ва бизнеснинг улуши деярли тенг микдорда булган, аммо кейинчалик компаниялар ривожла-нишининг асосий манбаи сифатида инновациялар тан олиниши окибатида бу сох,ада бизнеснинг улуши кескин кутарилиб кетди. Хар бир йирик компания узининг илмий тадкикот марказига эга булиб, аксарият маблаFини ушбу марказларга йуналтирмокда. Шу сабабли сунгги йилларда мам-лакатда ИТТКИни давлат х,исобидан молиялаштириш улуши 25%гача тушиб кетиб, бизнеснинг улуши 70%гача кутарилмокда (5-расм).

АКШда инновацион фаолиятни давлат томонидан куллаб-кувватлаш тизими яхши йулга куйилган булиб, илмий-тадкикот фаолияти билан шуFулланувчи муассасалар куйидагилардир: • агентликлар;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

5-жадвал. 1970-2015 йилларда ИТТКИ харажатларининг фаолият тури буйича так,симоти1.

Фаолият тури 1970 1980 1990 2000 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Млрд. АКШ доллари (жорий нархларда)

Умумий ИТТКИ 26.3 63.2 152.0 267.9 406.6 426.2 433.6 454.0 475.4 495.1

Фундаментал таткикотлар 3.6 8.7 23.0 42.0 75.9 73.0 73.3 78.5 82.1 83.5

Амалий татдикотлар 5.8 13.7 34.9 56.5 79.3 82.1 87.1 88.3 91.9 97.2

Экспрементал ривожланиш 16.9 40.7 94.1 169.4 251.4 271.0 273.3 287.1 301.5 314.5

% хисобида

Умумий ИТТКИ 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

Фундаментал таткикотлар 13.7 13.8 15.2 15.7 18.7 17.1 16.9 17.3 17.3 16.9

Амалий татдикотлар 21.9 21.7 23.0 21.1 19.5 19.3 20.1 19.5 19.3 19.6

Экспрементал ривожланиш 64.4 64.5 61.9 63.2 61.8 63.6 63.0 63.3 63.4 63.5

• федерал хукуматдан мустакил булган таш-килотлар;

• саноат корхоналари;

• университет ва коллежлар;

• бошка тижоратга йуналтирилмаган ташки-лотлар;

• АКШ хукуматидан субсидиялар оладиган илмий-тадкикот марказлари. Улар тулик ёки кисман федерал хукумат томонидан молиялаш-тирилади (одатда, бу марказлар аник бир илмий-тадкикот йуналишида фаолият юритади ёки айрим холларда уз жих,озларини мурожаат этган тадки-котчиларга такдим этади). Хар бир марказ куйи-даги 3 ташкилотдан бири томонидан бошкарилади: саноат корхоналари, университетлар, даромад келтирмайдиган ташкилотлар.

АКШ хукумати хусусий жамтармалар ва кунгилли ташкилотлар билан биргаликда фунда-ментал илмий тадкикотларни молиялаштиради, амалий ИТТКИ билан шутулланувчи бизнес намо-яндаларини самарали куллаб-кувватлайди.

АКШда олий таълим муассасалари фундамен-тал тадкикотларнинг аксариятини бажаради, 2015 йилда бу курсаткич 49%ни ташкил этди, бизнес эса 26%, давлат 12% ва нотижорат ташкилотлари 13% фундаментал тадкикотларни бажарди. Давлат фундаментал тадкикотларнинг асосий молия-вий манбаси хисобланилиб, 2015 йилда жами 83,5 млрд АКШ доллари сарфланилган булса, бунда давлатнинг улуши 44%ни, бизнесники 27%ни ташкил этди. Амалий тадкикотларга 2015 йилда 97.2 млрд. доллар сарфланган булса, шундан 58%и

бизнес томонидан молиялаштирилди (5-жад-вал).

Бизнесни фаол куллаб-кувватлаш, тадбиркор-ларга солик имтиёзлари ва давлат томонидан кредитлар ажратиш оркали улар томонидан сунгги илмий тадкикот натижаларини куллашга эриши-лади. Американинг йирик ТМКлари дунё буйлаб уз фаолият йуналишлари доирасида янги-янги илмий-тадкикот марказларини шакллантириш оркали мунтазам кенгайиб боришади. Бу эса инновацион фаолият тобора байналминаллашиб бораётганлигининг яна бир исботидир. АКШ ТМКлари узларининг ИТТКИларини асосан Тарбий Европа мамлакатлари, Канада ва Японияда амалга оширади. Уларнинг 3/4 кисми саноат (кимёвий ишлаб чикариш, компьютер ва электроника, аеро-космик ва машинасозлик), колган кисми хизмат курсатиш сохасига (дастурий таъминот ва ИТТКИ сохасидаги хизматлар ва компьютер махсулотлари) тутри келади. Хозирда АКШ дунёда илмий тадкикот марказлари сони буйича етакчи хисоб-ланади (иккинчи уринни Хитой эгаллайди).

Маълумки, инновацион фаолликни кенгайти-риш йулларидан бири ИТТКИни амалга оширувчи корпорациялар учун имтиёзли кредит ва солик-ларнинг берилишидир. Америкалик экспертлар ИТТКИдаги куйилмалар воситасида мамлакатда солик кредитларидан илмий-техник таълим ва тадкикотларни ратбатлантириш учун мунтазам фойдаланилишини эътироф этишади. Солик кре-дити авваламбор университетларда утказиладиган миллий саноат учун мухим булган узок муддатли тадкикотларнинг самарали олиб борилишини

1 Science and engineering indicators 2018, p.478

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

куллаб-кувватлаши лозим. Бундан ташкари, солик кредити хусусий фирмалар университетларга буюртма килган умумий илмий ишлар камида киска муддатли тадкикотлар сонини ошириши учун хизмат килмоFи даркор. Солик кредитлари айникса фирмалар ривожланишининг дастлабки боскичида ижобий таъсир курсатади. Хозирда айрим штатларда инвестицияларнинг 25%гача микдорида солик кредитлари ишлатилади. Охирги вактларда АКШ хукумати ИТТКИ сохасида инвес-тициялардан фойдаланиш максадида солик-ларнинг раFбатлантирувчи функциясини фаол-лаштирди. Энергия манбаларини кайта тиклаш ва яшил технологияларга йуналтирилган сохаларга имтиёзлар ажратишга асосий эътибор каратил-мокда.

Шундай килиб, АКШда инновацион фаолият байналминаллашувининг замонавий боскичида куйидаги йуналишлари мавжуд: технологиялар трансферти, федерал грантлар, инвесторлар грант-лари, хусусий жамтармалар ва бутун дунё буйлаб иктидорли олимлар ва тадбиркорларни куллаб-кувватлаш тизими. АКШда университетлар миллий инновацион тизимнинг асосий катнашчиларидир, улар нафакат бутун дунёдан келган талабаларга таълим хизматларини курсатибгина колмай, балки илмий тадкикотлар утказиш, эркин фикр алмашиш тамойили асосида жамиятга хизмат курсатиш Хамда ахборот манбаидан фойдаланиш вазифа-ларини хам бажаради. Венчур тадбиркорликни фаол куллаб-кувватлаш хам АКШ инновация тизи-мининг узига хос жихатларидан бири булиб, венчур фондларини яратиш, давлат ва хусусий инвесторлар хамкорлигидан самарали фойдаланиш шулар жумласидандир. Мухим йуналиш - махсус инновацион конунчиликка мувофик бутун дунёдан уддабурон тадбиркорлар ва иктидорли олим-ларни жалб килишдир.

Жахон инновацион жараёнининг етакчиси булган АКШ баъзи бир муаммоларга карамасдан жахондаги энг самарали иктисодиётга эга. Ушбу иктисодиётнинг асосий хусусияти унинг фан-техника тараккиёти ва илFор технологияларга йуналганидадир. АКШ фан-техника тараккиёти натижаларини ишлаб чикаришга жорий этишда, уз кашфиёт, ихтиролари ва энг янги ишланмала-рига лицензияларни экспорт килишда етакчи-ликни саклаб колмокда ва бу жихати билан бошка

инновацион ривожланган давлатлардан ажралиб туради.

Узбекистонда амалга оширилаётган иктисодий ислохотлардан кузланган пировард максад ишлаб чикариш ва ресурслар етказиб беришга йуналтирилган иктисодий усиш стратегиясидан талаб омиллари ва юкори кушилган киймат занжирини шакллантириш, инновацияларни амалиётга жорий этиш ва билимлардан фойдаланишга йуналтирилган стратегиясига утиш оркали баркарор иктисодий усишни таъминлашдир. Ушбу максадга эришишда модернизация жараёнлари умумий стратегиянинг салмокли боскичларидан бири хисобланади. Биргина эскирган фондлар ва актив-ларни янгилаш ва алмаштириш кузланган максадга эришиш имконини бермайди.

Якин келажакда республикада фан ютукларига асосланган илмий-ишлаб чикаришни узаро интег-рациялаш тизимини самарали йулга куйиш зарур-дир. Бунинг учун АКШ тажрибасидан келиб чиккан холда, инновацион инфратузилмалар - ишлаб чикариш маблаFларини илмий тадкикотларга йуналтирадиган, фан эса ишлаб чикариш учун зарур булган янгиликларни берадиган технопарк-лар, инновацион марказлар каби тузилмаларни шакллантириш зарур. Вазирликлар, муассасалар, хужалик юритувчи субъектлар ва хусусий сектор маблаFларини жалб этиш хисобига инновацион тадкикотлар куламини сезиларли даражада кен-гайтириш лозим. Бунда энергия ва ресурс тежовчи инновацион лойихаларни амалга оширишга алохида ахамият бериш керак.

Бизнингча, бу борадаги бошка устувор вази-фалар - амалий тадкикотларни иктисодиёт тар-мокларидаги аник масалаларни ечишга йунал-тириш, интеллектуал мулк бозорини ташкил этиш, шунингдек, таълим, фан ва ишлаб чикаришнинг бутун интеграциясини таъминлаш имконини берадиган илмий-техник ахборотлар инфратузилма-сини шакллантиришдан иборатдир. Ушбу муам-моларни хал этиш мамлакатимиз иктисодиётини урта ва узок муддатли истикболда инновацион ривожлантиришга каратилган давлат дастурини амалга ошириш баробарида илмий-технологик устуворликлар ва давлат илмий-техник дастурла-рини кайта куриб чикиш ва уларни амалга ошириш механизмларини такомиллаштиришни такозо этади.

Адабиётлар руйхати:

1. Аликулов И., Давронов З. Инновацион фаолиятни давлат томонидан тартибга солиш-нинг хорижий давлатлар тажрибаси. // «Иктисодиёт ва инновацион технологиялар» илмий электрон журнали, 2015, № 3.

2. Давыдов А. Структурные изменение в американской экономике. // Мировая экономика и международные отношения, 2009, №11. -С. 40-41.

3. Science & engineering indicators 2018, National science board.

4. 2018 Global R&D Funding Forecast. Winter 2018.

5. Bradley S., Hayter C., Link A. 2013. Models and Methods os University Technology Transfer. Department of Economics Working Paper Series. Working Paper 13-10.

6. World intellectual property indicators 2017, WIPO.

7. Patent Cooperation Treaty Yearly Review 2018. The International Patent System, WIPO, 2018.

8. UNCTAD Handbook of Statistics 2014. New York and Geneva, 2014. Р. 155, 171.

9. http://www.globalinnovationindex.org/gii-2018-report

10. http://www.bloomberg.com/amp/news/articles/2018-01-22

11. http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2017-2018/the-global-competitiveness-index-2017-2018/

12. 2016 Global R&D Funding Forecast. Winter 2016.

13. 2018 Global R&D funding forecast december 2018, www.rdmag.com

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.