Научная статья на тему 'Олий таълим тизимини молиялаштиришда давлат иштироки: иқтисодий ривожланган мамлакатлар мисолида'

Олий таълим тизимини молиялаштиришда давлат иштироки: иқтисодий ривожланган мамлакатлар мисолида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
116
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим тизими / давлат бюджети / молиялаштириш / модернизация / инвестиция / система образования / государственный бюджет / финансирования / модернизация / инвестиция

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Захидова Ширин Шерзатовна

Мақолада хорижий мамлакатларнинг таълим тизимини молиялаштиришдаги ўзига хос йўналишлари кўриб чиқилган. Иқтисодий ривожланган бешта давлат Норвегия, АҚШ, Янги Зеландия, Япония ва Буюк Британиянинг илғор тажрибалари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ГОСУДАРСТВЕННОЕ ФИНАНСИРОВАНИЕ СИСТЕМЫ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ: ОПЫТ ЭКОНОМИЧЕСКИ РАЗВИТЫХ СТРАН

В статье рассматриваются подходы зарубежных стран в вопросах участия в финансировании системы образования. Изучается опыт пяти экономически развитых государств – Норвегия, США, Новой Зеландии, Японии и Великобритании.

Текст научной работы на тему «Олий таълим тизимини молиялаштиришда давлат иштироки: иқтисодий ривожланган мамлакатлар мисолида»

ЗАХИДОВА Ширин Шерзатовна,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Макроэкономика» кафедраси докторанти, иктисод фанлари номзоди

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШДА ДАВЛАТ ИШТИРОКИ: ИЦИСОДИЙ РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАР МИСОЛИДА

УДК 338.465.4

ЗАХИДОВА Ш.Ш. ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШДА ДАВЛАТ ИШТИРОКИ: ИЦТИСОДИЙ РИВОЖЛАНГАН МАМЛАКАТЛАР МИСОЛИДА

Маколада хорижий мамлакатларнинг таълим тизимини молиялаштиришдаги узига хос йуналишлари куриб чикилган. Иктисодий ривожланган бешта давлат - Норвегия, АкШ, Янги Зеландия, Япония ва Буюк Британиянинг илFор тажрибалари урганилган.

Таянч иборалар: таълим тизими, давлат бюджети, молиялаштириш, модернизация, инвестиция.

ЗАХИДОВА Ш.Ш. ГОСУДАРСТВЕННОЕ ФИНАНСИРОВАНИЕ СИСТЕМЫ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ: ОПЫТ ЭКОНОМИЧЕСКИ РАЗВИТЫХ СТРАН

В статье рассматриваются подходы зарубежных стран в вопросах участия в финансировании системы образования. Изучается опыт пяти экономически развитых государств - Норвегия, США, Новой Зеландии, Японии и Великобритании.

Ключевые слова: система образования, государственный бюджет, финансирования, модернизация, инвестиция.

ZAHIDOVA SH.SH. PUBLIC FUNDING OF THE HIGHER EDUCATION SYSTEM: THE EXPERIENCE OF ECONOMICALLY DEVELOPED COUNTRIES

This article examines the approaches of different countries for the issues of participation in the financing of the education system. The experience of five economically developed countries - Norway, USA, New Zealand, Japan and Great Britain is studied.

Keywords: education system, state budget, financing, modernization, investment.

Давлатнинг таълим сохасидаги иштироки-нинг сабаблари. Анъанага биноан иктисодиёт назарияси бу сабабларни самарадорлик ва адолат каби тушунчалардан келиб чик,к,ан холда тушун-тирган.

Биринчи сабаби шуки, таълим тизимини молия-лаштириш жамиятни х,ар томонлама баркамол ривожлантириш хисобланиб, шу билан бирга бозор иктисодиёти бу молиялаштиришни бир узи амалга ошира олмайди. Инсон капитали назарияси жамиятнинг ресурсларидан фойдаланишни узгартиришни, инсон омилининг усиб бораётган ролини акс этган холда таълим харажатларининг табиати хакидаги тушунчани тубдан узгар-тирди1.

Улар истеъмол харажатлари, таълим жараёни давомида жамият ресурсларининг бир марталик, сарфланмаган сарф-харажатлари каби эмас, балки инсон, жамият ва жамиятнинг келажакдаги даро-мадини оширишга ёрдам берадиган ва инсон капитали инвестицияларининг йуналишларидан бири сифатида каралиб, адолатга етишиш, иш жойлари ва баркарор даромадни танлашда «тенг хукукли имкониятлар» барпо килиш учун ёрдам беради.

Илгари таълим истеъмол килиш жараёнида уз даромадларини кайта таксимлаш асосида килин-ган давлат ва уй хужаликлари томонидан ажра-тилган товарлар ва ресурсларни истеъмол килган тармок сифатида тавсифланган. Янги шароитларда эса унинг махсулотига кизиккан манфаатдор томонлар тарафидан махсулот ишлаб чикариш ва инвестиция килиш сохаси сифатида тавсифла-надиган булди, шунингдек, даромадларни (уй хужаликлари учун) шакллантириш, даромадларни ошириш (бизнес учун), жамиятнинг тезкор ижти-моий муаммоларини (давлат учун) ва усишни жадаллаштирувчи субъект деб каралди.

Иккинчи сабаб эса таълим сохасидаги хусусий инвестицияларнинг улушини аниклаш мураккаб-лиги ва механизмини ишлаб чикишдир. Хориж тадкикотчилари томонидан олиб борилган хисоб-китоблар шуни курсатдики, одатда инсон капитали рентабеллиги - моддий рентабелликдан кура юкори.

Хосил булган тамойилга мувофик куп мамла-катларда олий таълимга хукуматнинг хиссаси жуда

1 Кадочников С.М. Особенности высшего образования как экономического блага и некоторые практические следствия этих особенностей. // «Университетское управление: практика и анализ», 2001, №2. -С. 48-49.

катта ва бинобарин самарасиз деган фикрлар илгари сурилди. Хусусий инвесторлар олий таъ-лимнинг инсон капиталига хусусий сармоя кири-тиш билан узгартиришни истайдилар ва буни уддалайдилар хам. Сабаби эса бундай фаолиятдан фойда ва даромад сезиларли даражада були-шидадир.

Бутун дунё буйлаб сиёсий масалаларнинг асо-сийларидан бири - таълим олиш нархининг усиши билан бир вактда талабаларга моддий ёрдам бериш масаласи хам мавжудлиги. У етарли маблаFга эга булмаганлар учун таълим олиш имкониятининг кафолати сифатида хусусий инвес-тицияларни жалб килиш стратегиясини амалга ошириш масаласини илгари суради.

Учинчи сабаб олий таълим давлат томонидан молиялаштириши фойдасига булиб, адолат тамо-йилига мансуб: бой ва ночорлар орасида кайта таксимлашдир. Давлат субсидиялари турли хил ижтимоий-иктисодий катламлардаги потенциал талабаларнинг олий укув юртларида укиш имко-ниятини тенглаштириш учун зарур. Акс холда, ахолининг куйи катламидаги талабалар олий укув юртида укишни узлари таъминлай олмаслиги эхтимоли каттадир.

Шундай килиб, олий таълимни молиялашти-риш ёрдамида давлат бир неча максадларни кузлайди:

1) олий таълим тизимини «лозим» булган талабда таъминлаш ва бунда макро самарга эри-шиш;

2) давлат манфаатлари, талабалар ва иш берув-чилар талабларига мувофик олий таълим муас-сасалари орасида моддий ресурсларни таксимлаш ва бунда микро самарага эришиш;

3) барча ижтимоий-иктисодий катламлар учун таълим олиш имкониятларини таъминлаш, яъни таълим олиш имкониятларининг тенглигига эри-шиш.

Юкорида айтиб утилган учта сабаб ва улардан келиб чикаётган ёндашувлар куп давлатларнинг хукуматлари таълим тизимини уз назоратида ушлаб туришига олиб келди. Таълим сохасидаги давлатнинг ролини тушунтиришга каратилган аввалги ва бугун барпо этилаётган ёндашув низо-ларини кургазмали равишда куриб чикиш учун айрим давлатларинг таълим сохасида давлат иштироки моделини (1-жадвал) куриб чикайлик.

Буюк Британия тажрибаси. Сунгги ун йил-ликлар ичида Буюк Британияда таълим сохаси давлат сиёсатида устун йуналишлардан бирига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 7(115)

1-жадвал. Давлатларнинг таълим сох,асини молиялаштиришдаги давлат иштирокининг модели.

Мамлакат номи Максад Кулланилган воситалар

Буюк Британия Олий таълим ёрдамида саноат ишлаб чикаришнинг усишига кумаклашиш 1) барча олий таълим муассасалари 50-60% га давлат бюджети томонидан молиялаштирилади (норматив молиялаштириш асосида); 2) бюджетдан ташкаридаги жамFармалар 40-50%ни ташкил этади (тадкикотлар олиб бориш, кайта тайёрлаш, малака ошириш, хорижлик талабаларини укитиш); 3) 1998/1999 йилдан буён уз талабалари учун тулов урнатилган (бир йил таълим учун давлат харажатларидан 1/8 кисми); 4) давлат томонидан берилган фоизсиз кредит таълим тугагач сундирилади.

АК.Ш Олий таълим ёрдамида саноат ишлаб чикаришнинг усишига кумаклашиш 1) олий таълим субфедерал хукуматнинг ваколатидадир; 2) 57% га якин олий таълим муассасалари хусусий; 3) федерал хукумат талабаларга карз (заём) бериш ва тадкикотчилик фондларини ташкил этиш оркали таълим сохасида иштирок этади.

Норвегия Олий таълим ёрдамида саноат ишлаб чикаришнинг усишига кумаклашиш 1) хар бир олий таълим муассасасига давлат грантлари асосида парламент томонидан давлат маблаFлари хисобидан молиялаштириш ишлари олиб борилади; 2) грант ягона бюджет схемаси асосида ажратилади. Хар бир ОТМ учун ажратилган бюджет парламент томонидан маъкулланган давлат бюджетининг кисми сифатида кабул килинади ва талабалар сонига караб аникланади; 3) давлат таълим харажатларини коплайди, колган харажатлар эса талабалар томонидан молиялаштирилади; 4) капитал харажатлар олий таълим муассасаси бюджетида уз аксини топмайди. Улар давлат бюджетининг умумий эхтиёжларга булган харажатлар кисмидан копланади; 5) тадкикот харажатлари эса фонд грантлари томонидан молиялаштирилади: хусусий, оммавий, Европа Иттифоки, саноат фондлари ва давлат муассасалари.

Янги Зеландия Олий таълим ёрдамида саноат ишлаб чикаришнинг усишига кумаклашиш 1) молиявий автономлаштириш ва глобал молиялаштириш: давлат факат кундузги таълимда (EFTS) устувор йуналишда укийдиган талабаларнинг туловини коплайди, уларнинг сони эса факатгина давлат томонидан урнатилади; 2) тулов тизими: бир талабанинг тулов микдори ОТМ томонидан аникланади, туловнинг 75%ини туFридан-туFри давлат молиялаштиради. Агар талаба EFTS булмаса ёки моддий мухтожлиги булса, давлат кредитига хакли булади ва солик фоизи билан бирга сундирилади.

Япония Умумий ва максимал даражада хаммабоп олий таълимга эришиш 1) олий таълимда хусусий секторнинг устунлиги; 2) давлат сектори томонидан кам молиялаштирилиши.

айланган. Марказий хукуматнинг вазифалари уч йуналиш буйича аник белгиланган:

1) таълим сохасида сиёсатнинг урини аниклаш ва аник масалаларни илгари суриш (таълим, мада-ният, фан ва технология вазирликлари);

2) олий таълим муассасаларини молиялашти-риш (ОТМларни молиялаштириш Кенгаши);

3) олий таълим сифатини назорат килиш1.

Буюк Британияда идоравий ОТМ деган тушунча

мавжуд эмас - барча олий таълим муассасалар ОТМларни молиялаштириш Кенгаши бюджети томонидан молиялаштирилади. Тармок вазирлик-лари тадкикотлар олиб бориш ёки кадрлар тайёр-лаш (к,айта тайёрлаш, малака ошириш) каби фао-лиятлар туфайли бир хил профилдаги ОТМлар билан боFлик булиши мумкин ва бу фаолият ОТМнинг бюджетдан ташкаридаги даромади хисобланади.

Хар йили таълим вазирлиги олий таълим сохасидаги асосий масалалар, максадлар ва устун-ликлар хакида маъруза чоп этади. Молиялаштириш йуналишини ОТМларни молиялаштириш Кенгаши олиб боради ва бу Кенгаш таълим вазир-лигидан алохида ажраб чиккан булиб, факат хукуматга буйсунади. Хар йили Кенгаш томонидан ОТМларнинг фаолият курсаткичлари урганиб чикилгандан сунг, ректорлар ва оммага маълум формула асосида барча моддалар буйича ОТМни барча тадкикотларни уз ичига олган холда, давлат бюджетидан молиялаштириш аникланади.

Буюк Британия ОТМларини норматив молиялаштириш тамойиллари асосида унинг тоифаси (мутахассислиги) хисобга олинади, улар бир неча гурухларга булинган гуманитар, техник, тиббий ва бошкалар. Шунингдек, ОТМларнинг худудий хусусиятларини хисобга олувчи коэффициентлари мавжуд, хусусан, катта шахарларда каттарок микдордаги коммунал туловлар ёки келаси йил учун айрим вилоятларда хукумат маърузасида белгилаб берилган устунликлар. Одатда, ОТМни молиялаштириш Кенгаши томонидан факатгина профессор-укитувчиларнинг ойлик маош фонди аникланади (талабаларнинг сонига асосланган аник бир формула ёрдамида), профессор-укитувчиларнинг аник сонини эса ОТМ аниклайди.

Буюк Британияда ОТМ бюджетининг 50-60%ни давлат томонидан ажратилган маблаF ташкил

1 Ломакина Т.Ю. Современный принцип развития непрерывного образования. - М.: «Наука», 2006. -С. 10-44.

этади. Колган 40-50% маблаFни эса ОТМ фирма ва регионал хукуматлар учун килинган тадкикотлар олиб бориш, хорижий талабаларини укитиш, хомийлар туфайли топадилар.

АКШ тажрибаси. АКШ хукуматининг таълим сохасида иштирокининг модели фарк килувчи хусусиятларига эга.2

Олий таълим федерал хукуматнинг эмас, балки штатларнинг жавобгарлигида булади. Шунинг учун, айрим мустасно холатлардан ташкари (маса-лан, харбий академиялар), давлат олий таълими 50та штат томонидан тан олиниб бошкарилади. Тахминан 57% коллеж ва университетлар барча талабаларнинг 23%ини уз ичига олиб, хусусий нотижорат шаклда булиб, уларнинг купчилиги нуфузли коллеж ва университетлар ва очик ОТМлар хисобланади. Федерал хукуматнинг иккита вазифаси мавжуд булиб, бу вазифалар хам хусусий ОТМларга насбатан, хам давлат ОТМла-рига нисбатан кулланилади: талабаларни хукумат томонидан кафолатланган ёрдам карзлари (займ-лар) куринишидаги моддий ёрдам билан таъмин-лаш, шунингдек, аксарият тадкикот фондлари, айник,са, биотиббий ва физика фанлари сохасидаги тадкикотларни таъминлаш.

АКШнинг хусусий олий таълими бошкаруви бошкарманинг вазифаси хисобланиб, одатда «Васийлик кенгаши» деб аталади. Васийлик кенгаши юкори катламдаги фукаролардан, етарли маблаFга эга булган, яъни ОТМга хомийлик ёки хайрия кила оладиган ёки жамиятда юкори уринга эга булган фукаролардан ташкил топган булади. Куп холларда васийлар шу ОТМнинг битирувчиси булиб, уз хохиши билан конуний торзда шу ОТМга уз хиссасини кушишни истаганлар булади.

Шу тарика давлат ОТМларида хокимият вазир-ликларнинг эмас, балки бошкармалар кулида булади (АКШда «Давлат таълим департаменти» деб аталади). Бу бошк,армалар губернатор томонидан танланган булиб, штатнинг конунчилик органи томонидан тасдикланган булади. Улар нафак,ат омма манфаатлари, балки аник, бир коллеж ёки университетнинг манфаатларини хам изхор этади. Давлат коллежлари ва университет-ларининг аксарияти нафак,ат биргина бошк,арма, балки мультикампус тизимининг кисми ёрдамида хам бошкарилади: хар бири уз вазифаси, акаде-

2 жонстоун Д.Б. Сокращение финансирования высшего образования: стимулы и ограничения диверсификации доходов. // «Университетское управление: практика и анализ», 2002, №2. -С. 93-104.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 7(115)

мик ва бошк,а дастурлар, ички сиёсат ва методи-калар, шунингдек, асосий операцион директор ва шуларнинг барчасини бошкарувчи тизим директорига эга булган давлат ОТМларнинг гурух,-лари ёрдамида бошкарилади.

Сунгги 20 йиллик ичида АК.Ш давлат коллеж-лари ва университетларига келиб тушадиган турди даромад манбаларида сезиларли узгаришлар руй берди.

Норвегия тажрибаси. Норвегия таълим сохасида давлат иштироки тамойилларининг хам фарклари бор1.

Университетлар фондларининг аксарият кисми турли давлат грантларига асосланган. Универси-тетларнинг умумий ресурслари усиб бораётган улуши бошка манбалардан келиб тушади. Миллий тадкикот кенгаши хар йили университетлар учун улкан грантлар такдим этади. Оммавий ёки хусу-сий фондлар, Европа Иттифоки, саноат, давлат ва муниципал ваколатхоналар томонидан ажратил-ган грантлар университет тадкикот ишларининг асосий кисмини молиялаштиради.

Хозирги кунда парламент грантлари хар бир университет учун умумий грантлар сифатида ажратилади. Грантлар барча университет фао-лиятининг асосий бошк,арув, кутубхона, кимматли жихозлар, таъмирлаш каби харажатларини коплайди, деб тахмин килинади. Грантлар ягона бюджет тизимидан ташкил топган. Хар бир таълим муассасаси учун бюджет алохида таъсис этилади ва парламент томонидан тасдикланади. Норве-гияда ОТМларнинг йиллик бюджетини тузишда асосий ракам талабалар сони хисобланади.

Норвегияда олий таълим хамма учун бепул, лекин талабалар турар жой ва шу каби жавоб-гарликларни олган ижтимоий таъминот ташки-лотлари аъзолиги учун пул тулашлари керак. Тала-баларнинг молиявий ёрдами стипендиялар ва Давлат банки томонидан такдим этиладиган таълим учун мулжалланган ёрдам пули (займ)га асос-ланган.

Вазирлик ОТМ учун бюджетни ташкил этаёт-ганда утган йилги бюджетга кура уз карорини асослайди, нарх-наволардаги ва ойлик маошлар-даги узгаришларга мослаштирган холда молия-лаштиришни оширади, талабалар учун кушимча квоталар ёки бошк,а янги харажатларни инобатга олади. Шунингдек, хукумат умуммиллий бюджет-

1 Стром Г.А. Национальная система финансирования вузов Норвегии. // «Университетское управление: практика и анализ», 2000, №4. -С. 28-31.

нинг етишмовчилигини бартараф этиш мак,садида керакли к,иск,артиришларни амалга ошириши хам мумкин. Шу тарика, бюджет хар бир ОТМ учун хосил булган тарихий бюджетлар ва ягона икки нархли тизим буйича талабалар сонини ошириш учун маблаFларни узида мужассам этган.

Университетларнинг янги бинолари учун ажра-тилган маблаFлар масаласи хар йили парламент томонидан якка равишда куриб чикилади. Бу харажатлар университет бюджетида хеч кандай акс топмайди, сабаби шуки, янги биноларнинг киймати умумий эхтиёжлар учун ажратилган харажатлар орасида вазирлик томонидан к,опланади. Хусусий секторда ижарага олинган кушимча хона-лардан ташк,ари, барча бинолар университетнинг хусусий мулки хисобланади, уларни таъминлаш ва таъмирлаш харажатлари университет бюдже-тидан олинади.

Норвегияда борган сари эришилган натижа-ларга асосланган холда ресурсларни таксимлаш мухим вазифага эга булиб бормокда. Университетлар бюджет мабламарини бемалол турли хара-жатларга так,симлаши мумкин. Моддий чегирма-ларни бартараф этиш даромад ташки манбала-рининг усиши билан бир пайтда университет молиявий бошк,арувини тубдан узгартирди. Университет бошкариш ва ички ташкиллаштириш-нинг энг мухим элементлари конунлаштирилган миллий стандартлар ва миллий бюджет модел-лари билан боFлик. Бу стандартлардаги узгаришлар ташкилотларнинг хулк,-атворига хам таъ-сир утказади.

Шу тарик,а, университет давлат бюджети тизимидан фойдаланиш эркига эга, лекин вазирлик мутахассисликларни танлаш, янги талабалар сони, шу билан бирга хар бир факультетдаги талаба-ларнинг умумий сонини аниклаш каби асосий сиёсий ва стратегик карорларни кабул килиш хукукини узида колдирган.

Янги Зеландия тажрибаси. Янги Зеландияда молиялаштириш моделларининг хусусиятларига молиявий автономлаштириш ва ОТМларнинг гло-бал бюджети, шунингдек, ОТМларда таълим тулов тизими киради2. Глобал молиялаштириш ва молиявий автономия анча илгари татбик, этилган ва EFTS (кундузги таълим талабалари)га асосланган. Давлат тутридан-тутри эмас, балки талабалар

2 Ройтер В. Финансирование образования: Международные модели, пути, опыт и мышление. // «Университетское управление: практика и анализ», 2000, №4. -С. 4-9.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 7(115)

оркали таъсир утказади. EFTS киймати 3996 дан 26137гача Янги Зеландия долларини ташкил этади. Талабалар ёши, уларнинг жамиятдаги урни, ОТМнинг тури ва боскичига кура EFTSнинг 8 та гурухи мавжуд.

Давлат бюджетидан молиялаштирилиш жараёни куйидаги тизимга асосланиб барпо этилади:

1) давлат устунлик килаётган йуналишлар ва боскичлар хакида маълумот беради;

2) айнан шу курсга кабул килинадиган талабалар сонини таълим муассасаси маълум килади;

3) давлат молиялаштиришга тайёр булган талабалар сонини айтиб утади (лекин таълим муассасаси ундан купрок талабаларни кабул килиши мумкин). EFTS модели олий таълим муассасала-рига уз харажатларини аниклаш учун купгина ваколатларини такдим этади. Бу эса деярли барча сохаларда (ойлик маош, инвестиция, кучмас мулк) самарали фойдаланиш имкониятини беради. Давлат туFридан-туFри аралашмайди, лекин белги-ланган молиявий шартлар оркали уз таъсирини утказади. Бошкарувнинг элементларидан бири талабалар томонидан талаблар хисобланади. Лекин талабалар танлов ва кафолатланган эркин рак,обатга эга булишлари учун тизим олий таълим муассасалари ва улар таклиф килаётган курслар хакида маълумот олишнинг юкори даражасини талаб этилади.

ОТМ хизматлари тулови тизими бир неча йил-лар амалиётда кулланилган ва куйидаги элемент-лар хамда механизмларни узида мужассам этган:

1) тулов таълимнинг умумий кийматининг 25% микдорида белгиланади, яъни 75%ни давлат тулаши керак булган таълим кийматига боFлик эмас;

2) таълим муассасалари тулов микдорини узлари аниклашлари ва кабул килишлари керак (уртача тулов йилига 2800 Янги Зелландия долларини ташкил этади);

3) 1992 йилдан буён хар бир фукаро таълим учун давлат кредитини олиши мумкин.

Кредитни сундириш битирувдан кейинги даро-мад, ойлик маошга боFлик1 булади ва солик, тизими ёрдамида амалга оширилади.

Таълим кийматининг индивидуал ва давлат улуши уртасида белгиланган нисбат (25% : 75%) булиб, давлат томонидан молиялаштириш улу-шини камайтиришига йул куйилмайди. Кредит-нинг капитал киймати давлатдан эмас, талаба томонидан туланади. Бу эса хатто бюджет чегир-

малари булган холда хам раFбарлантириш тизими ишлашини англатади.

Япония тажрибаси. Япониянинг олий таълими бутун ахолини камраб олиш буйича дунёда етакчи уринлардан бирини эгаллаб келмокда1.

Авваламбор, олий мактабларнинг ривожига булган давлат эътиборининг сустлиги туфайли халкаро стандартлар буйича Япония ОТМлари-нинг муттахассислар тайёрлаш сифати куйи уринда колмок,да. Натижада эса бошк,а давлатлар билан солиштирганда, Япония ОТМлари орасида хусусий таълим муассасаларининг улуши буткул юкори булиб чикди. Бу эса мутахассисларни тайёрлаш тузилиши ва сифатига салбий таъсир курсатди.

Шу билан бирга хусусий ОТМларинг молиявий имкониятлари (айримларидан ташкари) ута чекланган. 1950-1990 йиллар давомида давлат ОТМида бир талаба учун жорий харажатлар хусусий ОТМдан кура юк,орирок, эди. Шу билан бирга хусусий ОТМлардаги таълим тулови давлат туловидан кура сезиларли даражада устун булиб келмокда. Уртача микдорда бу фарк икки баро-баргача, техник ва тиббий ОТМларда эса бу фарк, 3-5 каррага етади. Давлатнинг жамиятда олий таълим тизимининг хусусий табиати устунлик киладиган ва давлат ОТМларидан кура хусусий техник ОТМларда тулови сезиларли даражада ошадиган сиёсати муттахассисларни тайёрлашда тизимли номутаносибликнинг пайдо булишига олиб келади. Хусусий ОТМларга маблаF етишмас-лиги туфайли, улар гуманитар ва ижтимоий фан-лар буйича факультетларини жорий килиш сиё-сатини хуш курадилар2.

Хосил булган холатга ишбилармон дунёнинг муносабати икки хил эди. Узлуксиз иш билан таъ-минланганлик тизимининг мавжудлиги ва лаво-зимига даъват этилишида хамда иш хаки буйича иш стажига алохида урFу берилганлиги сабабли, ходимларнинг аксарияти то нафакага кадар бир компанияда ишлашлари жорий килинган. Шу туфайли бизнес уз иш жойларида уз укув дастур-ларига катта микдорда сармоя киритади. Айрим холатларда компаниянинг дипломли мутахассис-ларга булган мухтожлиги биргина университетда кондирилди. Бу каби сиёсат Японияда таълим сохасида монополия пайдо булишига олиб келди.

1 Дронишинец Н.П. Проблемы управления системой высшего образования в Японии. // «Университетское управление: практика и анализ», 2002, №1. -С. 70-79.

2 Рубин Ю.Б. Рынок образовательных услуг: от качества к конкурентоспособным бизнес-моделям. // «Высшее образование в России», 2011, №3.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 7(115)

Уларнинг ягона вазифаси - кириш имтихонлари жараёнида талабаларни саралаш ва 4 йилдан сунг таълим муассасасининг дипломи билан уларни хаётга йуналтиришдир. Аммо хозирги кунда дав-лат сиёсати янги талабга дуч келди. Сабаби эса олий таълим тизимига бизнес томонидан куйи-ладиган асосий талаб - ижодий, ноодатий фикр-ловчи, инновацияларга мойил булган талабаларни тайёрлаш булиб к,олмок,да.

Хукумат ишлаб чикариш кучларини ривожлан-тириш учун макбул стратегияни аниклашда турли ёндашувларга эга. Ушбу масалага асосан доимий хамкорликка йуналтирилган ижтимоий мулок,от куринишида ечимларни топишга харакат килин-мокда. Ушбу холатлардан куйидаги баёнотларга эътибор каратиш жуда асосли: иктисодиёт инсти-тутларининг фаолиятига «одамларнинг катта жамоатчилигига хос булган фикрлашнинг барка-рор одатлари»га асосланган.

Таълим сохасидаги давлат иштироки сабаблари ва турли давлатлар мисол тарик,асида келтирил-

ган моделларининг тахлили маълум хулосалар килишга имкон беради:

1) олий таълимни молиялаштириш хам жамият, хам таълим тизимининг давлат муассасаси сифа-тида ривожланиши билан боFлик1 булган мук,о-билларга эга;

2) олий таълим тизими илFор технологияларни яратишда давлат иктисодиётида мухим урин эгал-лайди. Олий таълим тизимини давлат томонидан молиялаштириш хар томонлама (шахсий, ижтимоий ва иктисодий) самарадор хисобланади;

3) бир катор давлатлар мисолида шуни куриш мумкин: таълимга булаётган талабнинг усиб бориши унинг «энг талабгир» истеъмолчилик товари булиб бораётганини курсатади1;

4) олий таълим купгина муассасаларининг молиявий ахволи ёмонлашиши билан юзма-юз келмокда. Айнан улар давлат томонидан молия-лаштириладиган маблаFга боFлик1.

Адабиётлар руйхати:

1. Кадочников С.М. Особенности высшего образования как экономического блага и некоторые практические следствия этих особенностей. // «Университетское управление: практика и анализ», 2001, №2.

2. Курбатова М.В. Проблемы становления системы частного инвестирования в высшее профессиональное образование. // «Университетское управление: практика и анализ», 2003, №3.

3. Морган Э.В. Диверсификация источников финансирования в системе высшего образования: сравнительный обзор. // «Университетское управление: практика и анализ», 2004, №2.

4. Ломакина Т.Ю. Современный принцип развития непрерывного образования. - М.: «Наука», 2006.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Джонстоун Д.Б. Сокращение финансирования высшего образования: стимулы и ограничения диверсификации доходов. // «Университетское управление: практика и анализ», 2002, №2.

6. Стром Г.А. Национальная система финансирования вузов Норвегии. // «Университетское управление: практика и анализ», 2000, №4.

7. Ройтер В. Финансирование образования: международные модели, пути, опыт и мышление. // «Университетское управление: практика и анализ», 2000, №4.

8. Дронишинец Н.П. Проблемы управления системой высшего образования в Японии. // «Университетское управление: практика и анализ», 2002, №1.

9. Рубин Ю.Б. Рынок образовательных услуг: от качества к конкурентоспособным бизнес-моделям. // «Высшее образование в России», 2011, №3.

1 Джонстоун Д.Б. Сокращение финансирования высшего образования: стимулы и ограничения диверсификации доходов. // «Университетское управление: практика и анализ», 2002, №2. -С. 93-104.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.