Научная статья на тему 'Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш механизми иқтисодий категория сифатида'

Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш механизми иқтисодий категория сифатида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
334
127
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдуллаева Ш. Е.

Ижтимоий ҳимоя яхлит тизим сифатида намоён бўлиб, ҳуқуқий, иқтисодий ва сиёсий шарт-шароитларнинг ўзаро боғлиқлигида ўз аксини топади. Жамиятда инсон ва ижтимоий гуруҳ вакилларининг ҳақ-ҳуқуқлари тенглиги давлат институтлари томонидан кафолатланади. Инсон манфаатларини ижтимоий ҳимоя қилиш ишсизлик, даромадлар камайганлиги ёки умуман йўқотилганида, касаллик ҳолатида, фарзанд кўрилганида, ногиронлик ёки кексайганлик сабабли кишиларнинг меҳнатга лаёқатсиз бўлиб қолиши ҳолларида намоён бўлади. Бундан ташқари, малака ошириш, тиббий хизматлардан фойдаланиш ва болали оилаларга нафақалар ажратиш орқали ижтимоий ҳимоя амалга оширилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш механизми иқтисодий категория сифатида»

Абдуллаева Ш.Е.

ТошДШИ тадк,ик,отчиси

А^ОЛИНИ ИЖТИМОИЙ Х.ИМОЯЛАШ МЕХАНИЗМИ ИКТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯ СИФАТИДА

Ижтимоий цимоя яхлит тизим сифатида намоён булиб, цуцуций, ицтисодий ва сиёсий шарт-шаро-итларнинг узаро бо*лицлигида уз аксини топади. Жамиятда инсон ва ижтимоий гуруц вакилларининг цац-цуцуцлари тенглиги давлат институтлари томонидан кафолатланади. Инсон манфаатлари-ни ижтимоий цимоя цилиш ишсизлик, даромадлар камайганлиги ёки умуман йуцотилганида, касаллик цолатида, фарзанд курилганида, ногиронлик ёки кек-сайганлик сабабли кишиларнинг мецнатга лаёцатсиз булиб цолиши цолларида намоён булади. Бундан ташцари, малака ошириш, тиббий хизматлардан фойдаланиш ва болали оилаларга нафацалар ажра-тиш орцали ижтимоий цимоя амалга оширилади.

Ах,олини ижтимоий х,имоялаш тизими мамлакатнинг ик,тисодий ва демократик тарак,к,иёт даражаси, уларнинг ах,оли ман-фаатларига мувофик,лиги, ижтимоий сиё-сат даражаси, ижтимоий таъминот тизими каби омилларга боFлик1 х,олда ривожла-ниб боради.

Ик,тисодий механизм - ик,тисодий жа-раёнларга таъсир курсатиш ва уларни тартибга солиш услублари ва воситалари мажмуидан иборат.1

Бозор ик,тисодиётига утиш ах,олини ижтимоий мух,офаза тизимини тамоман узгартирувчи янги омилларнинг х,аракатга келишини талаб этади. Шунинг учун бозор иктисодиёти шароитида ах,олини ижтимоий х,имоялашнинг янги механизмини шакллантириш зарур. Бу эса, уз навбати-да, куйидаги тамойилларга асосланиши лозим:

- солик, механизми воситалари ёрда-мида тадбиркорлар даромадларини назо-рат килиш;

- конунда урнатилган тартибда ёллан-ма ишчиларнинг иш х,ак,ини давлат томо-нидан кафолатлаш;

- иш х,ак,ини индексация к,илиш орк,али ах,оли яшаш шароитини яхшилаш;

- ах,олини ижтимоий х,имоялаш тизимини ижтимоий-ик,тисодий кафолатлаш-нинг к,онуний асосини шакллантириш.2

Бозор муносабатларигаутиш шароитида давлатнинг ижтимоий сиёсати ижтимоий х,имоялаш механизмларини, давлатнинг, корхоналар ва ижтимоий субъектлар-нинг роли ва вазифаларини узгартиради. Амалда бу ижтимоий х,имоялашга ажрати-ладиган бюджет маблаFлари салмоFининг к,иск,ариши, давлат томонидан берилади-ган бепул кафолатларнинг камайишини билдиради.

Маълумки, ижтимоий х,имоя тизими иккита асосий вазифани бажаради:

- ижтимоий туловлар вазифаси;

- ижтимоий хизматлар вазифаси.

Ижтимоий туловлар асосан ах,олининг

энг кам таъминланган к,исмигагина так,дим

1 Райсберг Б.А, Лозовский Л.Ш, Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. -М.: "ИНФРА -М". 2001, -С. 227.

2 Клюна В.Л., Зеленкевич М.Л., Черченко Н.В. и др. Основы экономической теории. - Мн.: ИП «Экоперспектива», 1997, -С. 268.

этилади. Ах,олининг кам таъминланган кисми дейилганда, зарур булган истеъмол андозаларига энг кам эга булган жамият аъзолари тушунилади.1

Кам таъминланган ах,олининг мавжуд-лиги - кескин ижтимоий муаммо булиб, хаттоки бой мамлакатларда х,ам бу муаммо мавжуд. Бу эса доимо давлат томони-дан мазкур муаммога эътибор берилиши-ни ва жамият томонидан тезкорлик билан тегишли чора-тадбирлар курилишини та-лаб килади.

Респупликамизда кам таъминлана-ган оилаларни ижтимоий х,имоя килиш механизми ишлаб чикилган. Узбекистон Республикаси Оила Кодексининг 4-мод-дасида «Узбекистон Республикасида оила, оналик, оталик ва болалик давлат мух,офазасидадир. Узбекистон Республикасида оналик ва оталик иззат-икромга х,амда х,урматга сазовордир. Она ва бола манфаатларини мух,офаза килиш аёл-ларнинг мех,нати ва соFлиFини саклашга доир махсус тадбирлар куриш, мех,натни оналик билан боFлаб кушиб бориш учун аёлларга шароит яратиш, оналик ва бола-ликни ^укукий мух,офаза килиш, моддий ва маънавий жих,атдан куллаб-кувватлаш йули билан таъминланади».2- деб таъкид-ланган.

Мустакиллик йилларида оила фаровон-лигини таъминлаш х,укуматимиз фаоли-ятининг устувор йуналишларидан бирига айланди. Зеро, «Оила фаровонлиги мил-лий фаровонлик асосидир».3 Бунинг учун оиланинг мустах,камлиги, фаровонлиги ва баркарорлигини таъминлаш билан боFлик барча масалаларни узида мужассам этган куйидаги йуналишларда мух,им ишлар амалга оширилмокда:

• оилавий муносабатларнинг х,укукий асосларини такомиллаштириш, оила манфаатларини х,укукий мух,офаза килишни таъминлаш, оналик ва болалик х,укукларини мух,офаза килиш;

1 Рофе А.Н, Жуков А.Л. Теоритические основы экономики и социологии труда. -М.: МИК, 1999, -С.45.

2 Узбекистон Республикасининг Оила кодекси. Т.: «Адолат»,1998, -Б. 6.

3 Каримов И.А. Хавфсизлик ва баркарор тараккиёт йулида. Т: «Узбекистон», 1998, -Б. 400.

• оиланинг ижтимоий мафаатларини таъминлаш учун шарт-шароитлар яратиш, оила аъзоларининг соFлиFини мух,офаза килиш ва билим даражасини ошириш учун имкониятларни яхшилаш;

• оиланинг иктисодий манфаатларини таъминлаш учун шарт-шароитлар яратиш, оиланинг даромадларини, оила аъзола-рини иш билан таъминлаш даражасини ошириш, турмуш шароитларини яхшилаш, кам таъминланган оилаларни давлат томонидан куллаб-кувватлаш;

• оиланинг соFлом ёш авлодни тарбия-лашдаги ролини ошириш, х,ар томонлама камол топган авлодни тарбиялашда оила ва жамиятнинг вазифаларини такомилла-штириш;

• оила муаммоларини илмий ва ижтимоий тадкик этиш, оила, хотин-кизлар ва болаларнинг иктисодий-ижтимоий ах,волини курсатувчи статистик маълумот-ларни туплаш ва тах,лил килиш.

Давлат хизмати тизимига оила, оналик ва болаликни ижтимоий х,имоялаш маса-лалари буйича махсус шахобча киритил-ди. Яъни, Президентимизнинг 1995 йил 2 мартдаги Фармонига биноан Республика Хотин-кизлар кумитаси раисига Бош вазир уринбосари, туман, шах,ар, вилоят хотин-кизлар кумиталари раисларига х,оким уринбосари макоми берилди. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси, КоракалпоFистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шах,ар х,окимликлари таркибида оила, оналик ва болаликни ижтимоий мух,офаза килиш ко-тибиятлари фаолият курсата бошлади.

Фукароларнинг уз-узини бошкариш органлари фаолиятларини кучайтириш, уларнинг ваколатларини кенгайтиришга алох,ида эътибор берилиши билан бирга, айнан оила, хотин-кизлар ва болалар мафаатларини мух,офаза этувчи ундан ортик жамоат ташкилотлари тузилди. Оиланинг ижтимоий-иктисодий манфаатларини таъминлаш, уй мех,нати ва маданий-ма-иший турмуш шароитини яхшилаш, ои-ланинг маънавий-ахлокий асосларини такомиллаштириш, куп болали, кам таъминланган, каровчисини йукотган ночор оилаларни, ногиронлар, етим-есирлар, ёлFиз кексалар, беморларни ижтимоий

куллаб-кувватлаш, оилада жамият талаб-ларига мос булган комил инсонларни тар-биялаш борасида амалга оширилаётган тадбирлар бутун дунё мутахассислари-нинг диккат, эътиборида булмокда.

Оила ва мах,алла х,ар томонлама бир-бири билан боFл и к. Зотан, мах,алла оила-лардан ташкил топади. Мах,алла х,акида гап кетганда, юртбошимиз И.А.Каримовнинг унга берган бах,олари диккатга сазо-вордир: «Маълумки, асрлар мобайнида мах,аллаларда купдан-куп х,аётий муаммо-лар уз ечимини топиб келади. Туй-маъра-калар х,ам, х,айиту х,ашарлар х,ам мах,алла ах,лисиз утмайди. Мах,аллаларда сиёсий, иктисодий ва бошка масалаларга доир жамоатчилик фикри шаклланади. Бу эса халкимизнинг турмуш тарзи, ота-онала-римиздан бизга мерос булиб келаётган та-факкур тарзидир. Бинобарин, х,аётнинг узи мах,аллаларни ривожлантириш ва улар-ни куллаб-кувватлашни такозо этмокда. Мамлакатимизда куп киррали ислох,отлар амалга оширилаётган бир пайтда мах,алла жамият учун ишончли таянч ва таъсирчан куч булиб хизмат килиши лозим».1

Бозор иктисодиётига утиш шароити-да кам таъминланган ва балоFат ёшида-ги болалари бор оилаларни ижтимоий жих,атдан куллаб-кувватлаш чора-тад-бирлари ишлаб чикилди. Кам таъминланган ва болали оилаларга ижтимоий ёрдам аник берилишини кучайтириш, ах,олини ижтимоий мух,офаза килиш борасида-ги чора-тадбирларни руёбга чикаришда фукароларнинг узини-узи бошкариш ор-ганлари роли ва масъулиятини ошириш максадида Узбекистон Республикаси Пре-зиденти томонидан 1994 йил 23 августда кабул килинган "Кам таъминланган оилаларни ижтимоий мух,офазалашни кучайти-ришга оид чора-тадбирлар туFрисида"ги фармонига кура Республикада кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам кур-сатиш жорий этилди.

Моддий ёрдам факат кам таъминланган, моддий ва мулкий ах,воли махсус комиссия томонидан текширилиб, х,акикатан х,ам ижтимоий ёрдамга мух,тож деб топи-

лган оилаларга ажратилади. Моддий ёрдам пулининг микдори амалдаги энг кам иш х,акининг 1,5 дан 3 бараварига тенг булиши мумкин ва уч ой муддатга тайин-ланади.

Оилаларга бериладиган нафака ва им-тиёзлар - х,ар кандай давлат ижтимоий сиёсатининг мух,им йуналишидир. Улар ёрдамида ах,олишунослик сиёсати шакл-лантирилади, куп болали оилалар ижтимоий мух,офазаланади, ота-оналарнинг оиладаги роли белгиланади ва уларнинг мех,нат бозорига чикишлари учун имко-ният яратилади.

Иктисодий ривожланишнинг юкори даражасига эришиш барча маданийлаш-ган давлат олдидаги асосий вазифа сифа-тида ах,олининг ижтимоий гурух,ларини, асосан паст даражада моддий таъминлан-ганларни х,имоялашни уз олдига максад килиб куяди. 2

Ижтимоий х,имояни куйидагича тасав-вур этиш мумкин:

Ижтимоий х,имоянинг йуналишлари-дан бири булиб х,исобланган ижтимоий хизматлар асосан ногиронларга, куп бо-лали оилалар ва карияларга курсатилади. Ижтимоий хизматлар турли шаклларда амалга оширилади: интернат уйлари, ижтимоий хизматлар х,удудий марказлари ва бошкалар. Ижтимоий х,имоя барча ах,оли катламларига каратилган булиб, ижтимоий кафолатлар тизими оркали амалга оширилади. Давлат ижтимоий кафолатлар тизимининг асоси булиб минимал ижтимоий стандартлар х,исобланади.

Минимал ижтимоий стандартлар - бу Олий Мажлис конунчилик палатаси томонидан урнатилган меъёрлар булиб, ижтимоий х,имоянинг минимал даражасини таъминлайди. Бундай ижтимоий стандартлар нафакалар тулашда, мех,нат х,акини такдим этишда, соFликни саклаш ва бошка ижтимоий сох,аларда уз аксини топади.3

Амалга оширилиш усулига кура ижтимоий сиёсатни фаол ва нофаол турлар-га ажратиш мумкин. Нофаол ижтимоий

1 Каримов И.А. Узбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истикболининг асосий тамойиллари. -Т,: «Узбекистон», 1999, -Б. 12-13.

2 Абакумова Н.Н., Подовалова Р.Я. Политика доходов и заработного платы. -М.: "Инфра-М", 1999, -С. 114.

3 Камаева В.Д., Лобачевой Е.Н. Экономическая теория. -М.: "Юрайт-Издат", 2006. -С. 401.

Ижтимоий х,имоянинг асосий йуналишлари. 1

сиёсат нархларни сунъий равишда тутиб туриш, бунинг х,исобига турмуш даража-сини ошириш ёки баркарорлаштириш, ижтимоий х,имоялашнинг барча йуналишлари буйича дотацияларни амалга оширишни кузда тутади. Фаол ижтимоий сиёсатда ташаббус курсатиш ва тад-биркорлик учун шарт-шароитларни яра-тиш, нафакахурлар, фахрийлар, болалар, бюджет сох,асида хизмат килувчиларни куллаб-кувватлашда давлатнинг роли-ни ошириш устувор максадлар булиб х,исобланади.

Ижтимоий таъминот ва ижтимоий сугурта ах,олини ижтимоий х,имоя килишнинг асосий буFинларидир.

Ижтимоий таъминот пенсия таъминоти, нафакалар билан таъминлаш, ах,олининг айрим табакалари учун белгиланган им-тиёз ва компенсациялар тизими х,амда ижтимоий хизмат курсатишни уз ичига олади.

Ижтимоий х,имоянинг асосий тамойи-ли - х,ар бир индивидга ёки оилага факат уларнинг даромади, фаровонлик даража-си, ижтимоий фойдали мех,нат сифати ва давомийлигини бах,олаш асосида ёрдам курсатишдир. Тизим камбаFаллик чегара-сидан ташкарида яшовчиларни куллаб-кувватлаши, уларга ёрдам курсатиши ва

1 Муаллиф томонидан ишланган

айни пайтда фукароларнинг кексайгани-да ва мех,нат кобилиятини йукотганида уз ижтимоий мух,офазаларини таъминлашга интилишларини раFбатлантириши керак.

Ижтимоий х,имояга мух,тожларнинг катта кисмини Узбекистонда мех,натга лаёкатсиз фукаролар ташкил этади. Бу фукоролар уз навбатида икки асосий гурух,га булинади - ижтимоий фойдали мех,нат килиш кобилиятини йукотган шахслар ва мех,нат килиш ёшига етмаган шахслар. Шунга кура, ижтимоий ёрдам-ни икки асосий турга ажратиш максадга мувофикдир:

- пенсия куринишидаги ёрдам;

- нафака куринишидаги ёрдам.

Катта ёшлилар, ногиронлар ва бокувчисини йукотганларни ижтимоий х,имоялаш тизимида пенсия таъминоти асосий буFин булиб х,исобланади. У бир неча вазифани бажаради, уларнинг энг мух,ими мех,нат кобилиятини йукотганликдаги компенсациядир.

Пенсия таъминоти тизими пенсия ёши-ни ошириш, ногиронликни реабилитация килишга интилиш, шикастланиш ва касбий касалланишни камайтиришга интилишни раFбатлантириши керак. Пенсия таъми-нотининг микдори мех,натнинг давомий-лиги ва интенсивлигига боFлик булиши керак. Вактинча мех,нат кобилиятини йукотганлик буйича нафака касалланиш

сабабларини аниклаш натижасида бери-лади. Кушимча ёрдам курсатиш касаллик-нинг оFирлиги ва уни даволаш харажат-ларини х,исобга оладиган механизмларни ишлаб чикишни талаб этади.

Ижтимоий х,имоянинг соFликни мух,офаза килиш муносабатидаги ислох,оти ривожланган мамлакатлар та-жрибаси асосида амалга оширилиши ва боскичма-боскич жорий этиладиган тиб-

бий суFурталашга утишни назарда тути-ши керак. Тиббиёт суFуртасининг жорий этилиши давлат томонидан маблаF би-лан таъминланадиган х,амда мустасносиз барча турдаги тиббий хизматлар курса-тадиган давлат соFликни саклаш хизмати мавжуд булишини инкор этмаслиги керак. Бу хизматнинг мавжуд булиши энг ночор ах,оли катламини маълум даражада ижтимоий х,имоялаш имконини беради.

Адабиётлар руйхати:

Каримов И.А. Хавфсизлик ва баркарор тараккиёт йулида. Т: «Узбекистон», 1998.

Каримов И.А. Узбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истикболининг асосий тамойиллари. -Т,: «Узбекистон», 1999.

Узбекистон Республикасининг Оила кодекси. Т.: «Адолат», 1998.

Райсберг Б.А, Лозовский Л.Ш, Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. -М.: "ИНФРА -М". 2001.

Клюна В.Л., Зеленкевич М.Л., Черченко Н.В. и др. Основы экономической теории. - Мн.: ИП «Экоперспектива», 1997.

Рофе А.Н, Жуков А.Л. Теоритические основы экономики и социологии труда. -М.: МИК, 1999.

Абакумова Н.Н., Подовалова Р.Я. Политика доходов и заработного платы. -М.: "Инфра-М", 1999.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.