Научная статья на тему ' аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизимининг ижтимоий-иқтисодий механизми самарадорлигини баҳолашнинг методологик асосларини такомиллаштириш йўналишлари'

аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизимининг ижтимоий-иқтисодий механизми самарадорлигини баҳолашнинг методологик асосларини такомиллаштириш йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
573
106
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий ҳимоя / ижтимоий гуруҳ / аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизими / ижтимоий самарадорлик / ижтимоий­иқтисодий самарадорлик / аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш қамрови. / social security / social group / social security system / social efficiency / social and economic efficiency / scale of social security of the population.

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Бахтиёров Бобур Баходир Ўғли

Мақолада аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизимининг иқтисодий механизми самарадорлигини баҳолаш амалиёти таҳлил қилинган ва уни такомиллаштириш имкониятлари аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WAYS OF PERFECTION OF METHODOLOGICAL BASES OF ESTIMATION OF EFFICIENCY OF SOCIO-ECONOMIC MECHANISM OF SYSTEM OF SOCIAL DEFENCE OF POPULATION

The article analyzes the practice of assessing the effectiveness of the economic mechanism of the social protection system and identifies opportunities for improving the assessment methodology.

Текст научной работы на тему « аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизимининг ижтимоий-иқтисодий механизми самарадорлигини баҳолашнинг методологик асосларини такомиллаштириш йўналишлари»

Бахтиёров Бобур Баходир угли,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Макроиктисодиёт» кафедраси таянч докторанти

А^ОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ КИЛИШ ТИЗИМИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ МЕХАНИЗМИ САМАРАДОРЛИГИНИ ВА^ОЛАШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙУНАЛИШЛАРИ

УДК: 330: 364.04.

БАХТИЁРОВ Б.Б. АЦОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ЦИМОЯ К,ИЛИШ ТИЗИМИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИЦТИСОДИЙ МЕХАНИЗМИ САМАРАДОРЛИГИНИ БАЦОЛАШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг иктисодий механизми самарадорлигини бахолаш амалиёти тахлил килинган ва уни такомиллаштириш имкониятлари аникланган.

Таянч иборалар: ижтимоий химоя, ижтимоий гурух, ахолини ижтимоий химоя килиш тизими, ижтимоий самарадорлик, ижтимоий-иктисодий самарадорлик, ахолини ижтимоий химоя килиш камрови.

БАХТИЁРОВ Б.Б. ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ МЕТОДОЛОГИЧЕСКИХ ОСНОВ ОЦЕНКИ ЭФФЕКТИВНОСТИ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО МЕХАНИЗМА СИСТЕМЫ СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЫ НАСЕЛЕНИЯ

В статье анализируется практика оценки эффективности экономического механизма системы социальной защиты и определены возможности совершенствования методологии оценки.

Ключевые слова: социальная защита, социальная группа, система социальной защиты, социальная эффективность, социально-экономическая эффективность, масштаб социальной защиты населения.

BAKHTIYOROV B.B. WAYS OF PERFECTION OF METHODOLOGICAL BASES OF ESTIMATION OF EFFICIENCY OF SOCIO-ECONOMIC MECHANISM OF SYSTEM OF SOCIAL DEFENCE OF POPULATION

The article analyzes the practice of assessing the effectiveness of the economic mechanism of the social protection system and identifies opportunities for improving the assessment methodology.

Keywords: social security, social group, social security system, social efficiency, social and economic efficiency, scale of social security of the population.

Кириш

Мамлакатда бозор иктисодиёти механизмла-рининг амал килиши шароитида ахолининг турли ижтимоий катламларини ижтимоий жихатдан химоя килиш мухим ахамият касб этади. Ахолини ижтимоий химоя килишнинг жахон амалиётига назар соладиган булсак, мазкур чора-тадбирлар тизими ижтимоий сиёсатнинг таркибий элементи хисобланади. Бу эса уз навбатида ахолини ижтимоий химоя килиш ва ижтимоий сиёсат дастур-лари узаро чамбарчас боFланган холда амалга оширилишидан далолат беради. Хозирги мулк-чиликнинг плюралистик шакли (яъни, мулкчилик шаклининг турли-туманлиги) амал килаётган куп укладли иктисодиёт шароитида хар бир жамият аъзосини ижтимоий химоялаш ва уларга ёрдам бериш зарурий холдир.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги

Бозор ислохотлари чукурлашуви шароитида ахолининг ижтимоий жихатдан мухтож катламларини аниклаш, уларни манзилли ижтимоий химоя килиш давлат бюджети маблаFларидан самарали фойдаланиш имконини беради. Ахолини ижтимоий химоя килиш тизимига йуналтири-лаётган молиявий ресурсларнинг максадли йунал-тирилиши мамлакатда ижтимоий-иктисодий бар-карорликка эришишнинг мухим омили булиб хизмат килади.

Муаммонинг цуйилиши

Урта истикболда мамлакатимизда ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг манзилли-гини ошириш, ижтимоий жихатдан мухтож ахоли катламларини аниклаш методологиясини тако-миллаштириш давлат бюджети маблаFларидан самарали фойдаланиш амалиётини татбик этишда илFор хориж тажрибасини урганиш, тахлил килиш мухим ахамият касб этади. Ушбу сабабларга кура, жахондаги бой тажрибаларни чукур киёсий тахлил этиш асосида ахолининг ижтимоий ёрдамга мухтож катламларини аниклаш ва уларни ижтимоий жихатдан химоя килишнинг манзиллили-гини кучайтириш амалиётини такомиллаштириш долзарб, иктисодий адабиётда кам урганилган, мухим, илмий-амалий ахамиятга эга илмий муаммо хисобланади.

Тадк,ик,от мацсади

Узбекистонда ахолини ижтимоий химоя килиш тизими манзиллилигини оширишга таъсир этувчи омилларни комплекс тахлил килган холда урта ва узок муддатларда ижтимоий жихатдан мухтож

ахоли катламларини ижтимоий химоя килиш тизимининг иктисодий механизмининг методо-логик жихатларини такомиллаштиришга каратил-ган тизимли илмий таклиф ва амалий тавсиялар, узок муддатга мулжалланган мукобил илмий прог-нозларни ишлаб чикишдан иборат.

Илмий мо^ияти

Тадкикотнинг илмий натижалари ва амалий тавсиялари мамлакатимизда амалга оширилаёт-ган ахолини ижтимоий химоя килиш давлат дастурларини ишлаб чикиш, уларни амалга ошириш жараёнида олий укув юртларида «Ижтимоий таъминотга кириш», «Ижтимоий сиёсат», «Ахолини ижтимоий химоя килиш манзиллилигини кучайтириш» ва «Ижтимоий соха иктисодиёти» фан-лари ишчи укув дастурларини такомиллаштириш ва укитишда фойдаланиш мумкин.

Тадцицот методлари

Тадкикот давомида жахон мамлакатлари, хусу-сан, Узбекистонда ахолини ижтимоий химоя килиш амалиётининг иктисодий механизмини урганиш максадида киёсий тахлил, гурухлаш, индукция ва дедукция, омилли ва тизимли тахлил, моделлаштириш каби катор илмий усуллардан фойдаланилди.

Асосий натижалар

Ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг таркиби ва тамойилларини тадкик этиш жараёнида ахолини ижтимоий химоя килиш иктисодий категориясининг туб мохиятини очиб беришга каратилган илмий карашлар ва фикрларни умум-лаштирган холда куйидаги хулосалар олинди. Биринчидан, ахолини ижтимоий химоя килиш тизими давлат ижтимоий сиёсатининг асосини ташкил этади. Давлат ижтимоий сиёсати бозор иктисодиётининг салбий окибатлари натижасида жамият хаётида вужудга келган ижтимоий-иктисодий муаммоларни хал этиш ва уларнинг олдини олишга йуналтирилган булиб, ахолининг барча катламларини бирдек камраб олиши талаб этилади.

Иккинчидан, ахолини ижтимоий химоя килиш тизими амал килиш механизмига кура, мехнат лаёкатига эга булган ёлланиб ишловчилар ижтимоий гурухининг турмуш шароитларини яхшилаш, самарали бандликни таъминлаш, ижтимоий конунчилик асосида уларнинг хак-хукукларини химоя килиш жараёнида ижтимоий сугурта хиз-матларидан кенг фойдаланишни назарда тутади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

Учинчидан, ахолини ижтимоий химоя килиш тизими жамиятнинг ижтимоий жихатдан мухтож, мехнат лаёкатига эга булмаган (ёки кисман мехнат лаёкатини йукотган) ахоли катламларини ижти-моий-иктисодий жихатдан куллаб-кувватлаш оркали уларни жамият томонидан эътироф этил-ган урта даражадаги турмуш фаровонлиги шаро-итда яшашлари учун шарт-шароитлар яратишни назарда тутади. Ахолини ижтимоий химоя килишнинг бу турдаги шакли иктисодий адабиётда максадга йуналтирилган ижтимоий химоя ёки манзилли равишда ахолини ижтимоий химоя килишни англатади.

Туртинчидан, бозор иктисодиёти шароитида ахоли даромаларининг шаклланиши жараёнида жамият аъзолари орасида «ютганлар» ва «ютк,аз-ганлар» мавжуд булиши табиий. Ахолини ижтимоий химоя к,илиш тизимида ресурслар так,симоти ана шу «ютганлар» томонидан туланган солик туловлари ва мажбурий ижтимоий суFурта бадал-ларини тулаш натижасида шаклланган пул маб-лаFлари ижтимоий таъминот хизмати оркали «ютказганлар»га кайта таксимланади. Бу эса, уз навбатида, ахолини манзилли ижтимоий химоя килиш хам ижтимоий жихатдан мухтож ахоли катламларининг турмуш шароитларини у дара-жада яхшилай олмаслигини курсатади.

Бешинчидан, ахолини ижтимоий химоя килиш тизими оркали давлат жамият турмуш фаровонлиги даражаси, ижтимоий табакаланиш жараён-лари ва ижтимоий гурухлар фаолиятини бош-кариш имкониятига эга булади.

Олтинчидан, ахолини ижтимоий химоя килиш тизими уз ичига мураккаб тузилишдаги алока-дорликни мужассамлаштирган холда, давлат томонидан амалга оширилаётган ижтимоий химоя дастурлари ахолининг хатти-харакатида уз аксини топади.

Еттинчидан, ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг манзиллилигини кучайтириш шароитида ахолининг ижтимоий жихатдан мухтож, кам таъминланган ижтимоий гурухларига ижтимоий нафакаларнинг тайинланиши ва туланиши натижасида уларнинг узлари яшаб турган турмуш фаровонлиги даражасини саклаб колишга эри-шилмокда. Бу эса уз навбатида ахолини ижтимоий химоя килишнинг пассив шаклини намоён кил-мокда. Мураккаб ижтимоий-иктисодий холат эса ахолини ижтимоий химоя килиш тизими ролининг узгаришини такозо этади. Бунинг учун биринчи

навбатда ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг иктисодий механизмини такомиллаш-тириш, уни миллий даромадини пасайтирадиган омилдан мувозанатлаштирувчи ва усишини таъ-минловчи омилга айлантириши лозим.

Иктисодий адабиётларда ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг максад ва вазифала-рини амалга ошириш шароитида давлатнинг катор функциялари аникланган. Анъанавий ахолини ижтимоий химоя килиш тизими вазифа-ларининг бажарилиши шароитида давлат куйидаги функцияларни бажариши талаб этилади:1

• гуманизм ва ижтимоий адолат;

• тизимлилик;

• комплекслилик;

• мослашувчанлик;

• купсубъектлилик;

• манзиллилик;

• ишончлилик;

• дифференциялашганлик.

Халкаро ташкилотлар экспертлари томонидан ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг амал килиш механизмини такомиллаштириш бораси-даги изланишлари натижалари шуни курсатмок-даки, жахон молиявий-иктисодий инкирозидан кейинги даврда аксарият мамлакатлар иннова-цион ахолини ижтимоий химоя килиш тизимини шакллантиришга харакат килмокдалар. Бунда анъанавий ахолини ижтимоий химоя килиш тизи-мига алокдор булган ижтимоий адолат, тизимлилик, комплекслилик, мослашувчанлик, купсубъектлилик, манзиллилик, ишончлилик, дифференция-лашганлик каби функциялари инновацион ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг амал килиш шароитида ижтимоий-реабилитацион ва сиёсий функция сифатида эътироф этилади.

Ахолини ижтимоий химоя килиш тизимини таркибий жихатдан тадкик этишдан аввал унинг ташкил этилиши хусусиятларини ёритиб утиш максадга мувофик (1-расм). Бунда мамлакатда амал килаётган ахолини ижтимоий химоя килиш тизимини шакллантириш жараёнини моделлаш-тириб утамиз. Биринчи галда ахолини ижтимоий химоя килиш тизимини ташкил этишнинг максад ва вазифаларини белгилаб олиш лозим булади. Чунки максад ва вазифларнинг белгиланиши мам-

1 Beattie, R.; McGillivray, W. 1995. «A risky strategy: reflections on the World Bank report Averting the ola age crisis», in International Social Security Review, Vol. 48, No. 3-4, pp. 5-23.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

1-расм. Ахолини ижтимоий ^имоя к,илиш тизимини шакллантириш модели1.

МАКСАД

АХОЛИНИ ИЖТИМОИЙ *ИМОЯ ^ИЛИШ тизимини

ВАЗИФАЛАР

Ижтимоий жихатдан мух,тожликни ^ис^артириш; жамиятда ижтимоий бар^арорликни таъминлаш; ахолини ижтимоий химоя ^илиш тизими ^амровини кенгайтириш; ахолини ижтимоий химоя к;илиш тизими сифатини такомиллаштириш ва бо1щалар.

ФУНКЦИЯЛАРИ

Иктисодий, ишлаб чикарувчи, ижтимоий-реабилитацион, сиёсий,

ТАРКИБИ

Ахолини ижтимоий химоя килиш тизими компонентлари

ОИЛАЛАР

Т^лик булмаган оилалар, ногирон оилалар, куп болали оилалар, ишсиз оилалар, кочок оилалао

иккинчи

ЖАХОН УРУШИ ВЕТЕРАНЛАРИ

МЕХНАТ ФАХРИЙЛАРИ

ИЖТИМОИИ

СОХА ХОДИМЛАРИ ВА БОШКАЛАР

АХОЛИНИ ИЖТИМОИИ ХИМОЯ КИЛИШ ШАКЛЛАРИ

-1—

АНЪАНАВИИ

• ахоли даромадларини индексациялаш;

• ахолини минимал даромадга эга булишини

кафолатланиши;

• ижтимоий сох,а фаолиятини давлат муниципиал

стандартлари ва нормалари асосида бош^ариш;

• имтиёзлар жорий этиш;

• нарх сиёсатини дотациялар ор^апи назорат ^илиш;

• мажбурий ижтимоий сугурта;

• ижтимоий таъминот ва ижтимоий ёрдам;

• иш берувчи ва ёлланиб ишловчи ишчи уртасида

ижтимоий хамкорлик;

• ахолини ижтимоий х,имоя килишнинг х,уку^ий-норматив асосларини шакллантириш ва бо1щалар;

ИННОВАЦИОН

Базавий стандартларнинг меъёрларини урнатиш:

• минимал ва уртача ойлик иш ха^и;

• пенсия ва ижтимоий туловлар даражасини бел гил аш;

• таьлим ва согли^ни сакпаш харажатлари ва бош^апар.

АХОЛИНИ ИЖТИМОИИ ХИМОЯ КИЛИШ МЕТОДЛАРИ

Режалаштириш ва максадга йуналтириш; конструкторлаштириш, тахлил ва богликик;

якуний натижа ва назорат

АХОЛИНИ ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ КИЛИШ ТИЗИМИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ШАРТ-

ШАРОИТЛАРИ

давлат бюджетидан молиялаштириш; махаплий бюджетлардах,омийлик, ижтимоий ^уллаб-Кувватлаш фондларини ташкил этиш; бюджетдан таш^ари ма^садли фондларни ташкил этиш; корхона ва ташкилотларда хрдимларни иктисодий рагбатлантириш фондларини ташкил этиш

ПИРОВАРД НАТИЖА

Кенг ^амровли ахолини ижтимоий химоя к;илиш тизимини шакллантириш, ижтимоий табак;аланишнинг ^ис^ариши ва ахоли турмуш фаровонлиги курсаткичининг бар^арор усиши

1 Муаллиф томонидан тузилган.

лакатнинг ижтимоий-иктисодий салохиятидан келиб чиккан холда белгиланиши табиий. Хар бир мамлакат ахолини ижтимоий химоя килиш тизи-мини шакллантириш эвазига жамиятда ижтимоий жихатдан мухтожлик даражасини камайтиришга харакат килади. Бу эса, уз навбатида, ривожлана-ётган ёки утиш иктисодиёти мамлакатлари учун хос хусусият хисобланади. Ривожланган мамла-катлар амалиётини тахлил киладиган булсак, бугунги кунда кенг камровли ахолини ижтимоий химоя килиш тизими амал килади. Ушбу холат ривожланаётган ва ривожланган мамлакатлар-нинг ахолини ижтимоий химоя килиш тизимла-ридаги узаро фаркли жихат булса, лекин х,ар иккала гурух мамлакатлари биринчи галда ижтимоий жихатдан мухтожликни кискартиришга катта эътибор каратадилар.

Тобора жадаллашиб бораётган бозор иктисодиёти шароитида мамлакатда амалга ошири-лаётган ахолини ижтимоий химоя килиш тизи-мининг ижтимоий-иктисодий самарадорлигини бахолаш амалиётини ишлаб чикиш ва уни ама-лиётга татбик этиш бугунги кунда илм-фан олдида турган долзарб ахамият касб этувчи масалалардан хисобланади. Ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларининг ижтимоий-иктисодий самарадорлигини бахолаш уз навбатида эришилган ижтимоий натижа ва дастурларнинг ижтимоий сама-дорлиги билан бахоланиб, куйидаги омилларнинг узгаришини бирданига бахолаш имкониятини беради:

• ахолини ижтимоий химоя килиш дастури камраб олган ахолининг ижтимоий гурухлари ва уларнинг оила аъзолари даромадларининг ортиши (ёки харажатларнинг кискариши);

• ижтимоий химоя дастурларининг амалга оширилиши натижасида жамиятнинг бошка ижтимоий гурухларининг даромадлари ва харажатла-рининг узгариши (манзилли ижтимоий химоя дастурлари камраб олмайдиган ижтимоий гурухлар);

• жамиятнинг айрим тоифадаги ижтимоий гурухларининг давлат томонидан куллаб-кувват-ланиши окибатида ижтимоий ресурслардан фой-даланиш самарадорлигининг ортиши;

• фаол ижтимоий химоя дастурларининг амалга оширилиши натижасида ахолига муносиб мехнат шароитларининг яратилиши ва ахоли

бандлигининг ортиши натижасида ахоли даро-мадларининг ортиши.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Таклиф этилаётган ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг ижтимоий-иктисодий самарадорлигини бахолаш амалиёти (2-расм) уз наба-тида ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларининг ижтимоий натижаси ва уларнинг ижтимоий самарадорлиги тушунчаларига аниклик киритиб утишни талаб этади.

Ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларининг ижтимоий натижаси (outcomes) ахолини ижтимоий химоя килиш дастури камраб олган ахолининг ижтимоий гурухларининг турмуш фаровонлиги курсаткичининг узгаришини назарда тутади. Мазкур узгаришлар амалга оширилган ижтимоий химоя дастурларининг бевосита таъ-сири натижасида вужудга келади.

Ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларининг ижтимоий самараси (impacts) ахолини ижтимоий химоя килиш дастурлари камраб олмайдиган ахолининг ижтимоий гурухларининг турмуш фаровонлиги курсаткичининг ортиши билан тав-сифланади. Бошкача килиб айтганда, ижтимоий химоя дастурларининг айрим ахоли ижтимоий гурухларига билвосита таъсирини белгиловчи курсаткич хисобланади.

2-расмда таклиф этилаётган ахолини ижтимоий химоя килиш дастурининг ижтимоий-иктисодий самарадорлигини бахолаш амалиёти мамлакатда амал килаётган ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг иктисодий механизми самарадорлигини аниклаш имкониятини беради. Бу эса уз навбатида ахолини ижтимоий химоя килиш дастурининг иктисодий самарадорлиги тушунчасига аниклик киритишни талаб этади.

Ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларининг иктисодий самарадорлиги тушунчаси мохиятан ижтимоий ресурслардан фойдаланиш тежамлилиги ва ижтимоий дастурнинг самарадорлиги курсаткичларини умумлаштирган холда узида мужассамлаштиради ва куйидаги формула оркали хисобланади:1

1 Babajanian, B.; Hagen-Zanker, J. 2012. Social protection and social exclusion: An analytical framework to assess the links, Background Note (London, Overseas Development Institute). Доступно по адресу: http://www.odi.org.uk/ publications/6889-social-protection-social--exclusion-design-analytical-framework маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

2-расм. Ахолини ижтимоий х,имоя килиш дастурининг ижтимоий-иктисодий самарадорлигини

аниклаш услубиёти1.

Pecypcnap (INPUT)

OaonnflT (ACTIVITY)

Бевосита таъсир (OUTPUT)

Ижтимоий ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги

IT

CucpaT (QUALITY)

Ижтимоий натижага эришиш самарадорлиги

Ижтимоий натижа (OUTCOME)

и

Ижтимоий самара (IMPACT)

Ижтимоий самарадорлик

Ижтимоий-иктисодий самарадорлик

Ахолини ижтимоий *имоя ^илиш дастурини молиялаштириш ва уни амалга ошириш ок;ибатида эришилиши мумкин булган барча натижа ва самаралар

Ie=

D

kn

Pd

бу ерда: Ie - ахолини ижтимоий химоя килиш дастурининг иктисодий самарадорлиги курсаткичи;

Dkn - ахолини ижтимоий химоя килиш дастурини амалга оширишдан кутилаётган натижа;

Pd - амалга оширилган ижтимоий химоя дастурининг киймати.

1 Behrendt, C. 2013. «Investing in people: Implementing the extension of social security through national social protection fl oors», in D. Kucera and I. Islam (eds): Beyond macroeconomic stability: Structural transformation and inclusive development (Basingstoke, Palgrave Macmillan), pp. 228-259. Ma"myMOLnapu acoci/iga MyaAni/i$ tomohii-gaH Ty3inraH

Ахолини ижтимоий химоя килиш дастурини амалга ошириш натижасида ижтимоий ресурслардан фойдаланиш тежамкорлиги курсаткичи ахолини ижтимоий химоя килишга каратилган чора-тадбирнинг амалга оширилиши натижасида ишлатилган ижтимоий ресурсларнинг умумий кийматини ушбу дастурни амалга оширилмаган холатда истеъмол к,илиниши кутилаётган ресурсларнинг уртасидаги нисбат билан аникланади. Бунда ах,оли турмуш фаровонлигидаги узгаришлар иккинчи даражали хисобланиб, ижтимоий дастур-нинг кийматини белгилаш мумкин булади.

Ахолини ижтимоий химоя к,илиш дастурининг самарадорлиги курсаткичи - бу ахолини ижтимоий химоя килиш дастурини амалга ошириш орк,али эришилиши кутилган натижа билан амалда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

эрмw^mган HaTuxa ypTacuflam Huc6aTHU u^ofla-^angu. AfipuM ^o^aT^apga uxtumoum x,umoa gacTyp-napuHUHr HoaHUK, £ku u-mum acocnaHMaraH xonga umna6 miK,umMWM Ba aManueTra HOTyFpu TaT6iK, этllmмmм 0Ku6aTMfla xaMUAT xaeTuga KaHflaM uxo6um y3rapum.nap Byxygra Ke^MaMgu, fltHU KyTurnraH HaTuxara эpмm^mмatf,цм. ByHgaM gacTyp-nap y3 HaB6aTuga 6ecaMap x,uco6^aHu6, Honb KuMMaTra эгa 6ynaAU.

AxonuHU uxtumoum xhmoa K,unum tu3umu $ao-nuflTUHU 6axonamHUHr xaxoH aManueTura Kypa, uxtumoum xhmoa gacTyp^apuHMHr caMapaflopnum Ba ynapHUHr K,aMpoBU gapaxacuHU 6axonam MaM-^aKaTga aManra ompurnaeTraH uxtumoum cuecaT XonaTU Ba yHu npomo3nam 6yMuma KeHr

UMKoHUflTnapra эpмmмm y^yH 3aMUH flpaTagu.

OuKpuMuma, MaM^aKaTMMu3fla axonuHU uxtu-moum x,umoa Ku^um gapaxacumu KoMnneKc 6ax,onaw aManueTUHU TaKoMurnnamTupum Ba yHu xanKapo cTaHgapT^apra MocnamTupum MaKcaguga xanK,apo TamKurnoTnap экcnepт.пapм ToMoHugaH Ky^^aHu-nafluraH atfpuiM Typgaru ycny6napHU aManueTra TaT6uK этum MaKcagra MyBo^uiK. ByHga axonuHU uxtumoum x,uMoa Ku^um gacTyp.napMHMHr K,aMpoBU Ba ynapHUHr caMapaAopnumHU 6axonam umkohu-atuhu 6epyB^u KypcaTKurnnap tubumuhu TaKnu^ KunaMUb. ym6y KypcaTKUmnap tu3umu KyMuflaru-napgaH TamKun Tonagu (1-xaflBa.n)1:

• axonm canoMaTnunu кoэ^>мцмeнтм;

• axp-nuiHuiHr yM-xoM 6urnaH TatMUHnaHraHnuiK кoэ$$мцмeнтм;

• axonuHuiHr x,aK!KuM ycum кoэ^>мцмeнтм;

• axonuHUHr Kac6uM TatnuM xu^MaTnapu 6urnaH KaMpa6 onuHraHnuiK кoэ$$мцмeнтм;

• axp-nu nyn gapoMafl^apu кoэ^>мцмeнтм;

• axp-nu 6aHfl^uru кoэ$$мцмeнтм;

• neHouoHep-napHUHr TypMym ^apoBoHnurn кoэ$$мцмeнтм.

^Kopuga KenTupunraH KypcaTKurnnap tu3umu MaM-aKaTga aManra omupunaeTraH axonuHU uxtu-moum x,umoa Kunum tu3umu caMapaflopnum Ba yHuHr KaMpoBUHU 6axonamga xamnuKnapHUHr 6up MyH^a KucKapumura onu6 Kenagu. LUy 6unaH 6up KaTopga, Ma3Kyp KypcaTKu^nap tu3UMU xaMUATHUHr uxtumoum Kue^acuHu 6enrunamfla £ku MaMnaKaT-HuHr uxtumoum xu^aTgaH puBoxnaHraHnuK gapa-

1 Basso, G.; Dolls, M.; Eichhorst, W.; Leoni, T.; Peichl, A. 2012. «The effects of the recent economic crisis on social protection and labour market arrangements across socioeconomic groups», in Intereconomics, Vol. 47, No. 4, pp. 217-223 MatnyMoTnapu acocufla Myannu^ ToMoHugaH Ty3unraH.

жасини бахрлаш ва ижтимоий ривожланиш йуналишларини прогнозлаш буйича ани^ликка эришиш учун хизмат к,илади.

Хулоса ва таклифлар

Амалга оширилган тадкикотлар натижаларини умумлаштирган х,олда куйидаги илмий хулосалар олинди.

Биринчидан, ах,олини ижтимоий х,имоя килиш-нинг жахон амалиёти курсатишича, хар бир мам-лакатда ижтимоий химоя дастурларининг сама-радорлигини бахолашнинг миллий стандарт ва меъёрлари ишлаб чикилган булиб, бу ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларининг максадли ва аник йулга куйилиши учун замин яратади.

Иккинчидан, ижтимоий химоя дастурларининг ижтимоий самарадорлиги амалга оширилаётган ахолини ижтимоий химоя килиш чора-тадбири субъекти хисобланмаган ахоли катламларининг турмуш фаровонлигига таъсири билан бахоланса, мазкур чора-тадбирларнинг ижтимоий натижаси улар йуанлтирилган ахоли ижтимоий гурухлари-нинг турмуш фаровонлиги узгариши билан тав-сифланади.

Учинчидан, ахолини ижтимоий химоя килиш дастурининг иктисодий самарадорлиги ижтимоий ресурсларнинг тежалиши ва ижтимоий химоя дастурларининг ижтимоий самарадорлиги кур-саткичлари уртасидаги нисбат билан тавсифла-нади.

Туртинчидан, ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларининг ижтимоий-иктисодий самарадор-лигини бахолаш амалиётининг татбик этилиши амалга оширилаётган ижтимоий химоя дастур-ларидан кутилган ва эришилган натижалар урта-сида фаркланиш, йул куйилган хатолик ва кам-чиликларни аниклаш имконини беради.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларининг самара-дорлигини бахолаш методологиясини такомил-лаштириш буйича куйидаги ишларни амалга оши-риш максадга мувофик деб хисоблаймиз:

• мамлакатдаги миллий хусусиятларни ино-батга олган холда ижтимоий жихатдан мухтожлик чегарасини хар бир туман, шахар, вилоятлар буйича хисоблаш ва белгилаш;

• хар бир туман, шахар ва вилоятлар кесимида яшаш минимуми кийматини хисоблаш ва белги-лаш;

• ахолининг ижтимоий хизматлардан фойда-ланишини назорат килиш ва унинг статитистик тахлилини амалга ошириш максадида ижтимоий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

1-жадвал. Ах,олини ижтимоий х,имоя килиш дастурлари камрови даражаси ва уларни

самарадорлигини тавсифловчи курсаткичлар тизими1

Курсаткич номи Хисоблаш формуласи

Ахоли саломатлиги коэффициенти K+T+Q+R '«= 1-- N К - сурункали касаллар сони; Т - ишлаб чикаришда жарохатланганлар ёки касбий касалликка чалинганлар сони; О - ногиронлар сони; R - касалликка чалинганлик буйича руйхатга олинганлар сони; М - жами ахоли сони

Ахолининг уй-жой билан таъминланганлик коэффициенти М М0 М - хар бир ахолига туFри келадиган уй-жой билан таъминланганлик курсаткичи, умумий майдони м2; М0 - хар бир киши учун белгиланган минимал яшаш майдони, м2

Ахолининг хак,ик,ий усиш коэффициенти I = М'ид' - NO' 'до1- ' А0 N М4ид. - туFилганлар сони; Мс. - улганлар сони; М-умумий ахоли сони

Ахолининг касбий таълим хизматлари билан камраб олинганлик коэффициенти м | м т1 1кт м Мт| М к' т| - касбий таълимга эга булган мехнатга лаёкатли ахоли сони; Мт| - мехнатга лаёкатли ахоли сони

Ахоли пул даромадлари коэффициенти | ДУМ Мтк Дум - ахоли жон бошига туFри келувчи умумий даромадлар; Мтк - мамлакатда яшаш минимуми киймати

Ахоли бандлиги коэффициенти | = мб Аиф М6 - иктисодиётнинг барча сохалари буйича банд ахоли сони; Аиф - иктисодий фаол ахоли сони

Пенсионерларнинг турмуш фаровонлиги коэффициенти Пмин кптф= , ЯМ V = Пурт ПТФ- , ЯМ Пмакс КПТФ , ЯМ КПТФ - пенсионерлар турмуш фаровонлиги коэффициенти; Пмин - минимал пенсия микдори; Пурт - уртача пенсия микдори; Пмакс - максимал пенсия микдори; ЯМ - яшаш минимуми.

хизматлардан фойдаланганлик буйича ягона онлайн тизимдаги дастурлашни амалга ошириш ва бунда замонавий информацион технология-лардан кенг фойдаланиш;

• фукароларни уй-жойга булган талабларини урганиш ва уларнинг к,ай даражада уй-жой билан таъминланганлик холатини бахолаш максадида

1 Доклад о социальной защите в мире 2014/15: обес-

печение экономического восстановления, инклюзивного развития и социальной справедливости. / Группа технической поддержки по вопросам достойного труда и Бюро МОТ для стран Восточной Европы и Центральной Азии. - М.: МОТ, 2015 маълумотлари асосида муал-лиф томонидан тузилган.

фукароларнинг узини узи бошкариш органлари паспортидаги маълумотларни амалдаги х,олат билан солиштириш ва ахолининг уй-жойга булган талабини кондирилганлик даражасини бахолаш;

• пенсионерларнинг пенсия туловларининг харажат таркибини урганиш. Бунда пенсия туловларининг канча кисми бирламчи истеъмол товарлари учун ва канчаси дори-дармон восита-лари учун сарфланаётганлигини аниклаш;

• норасмий бандлик холатини бахолаш максадида фукароларнинг узини узи бошкариш органлари хизматларидан кенг фойдаланиш ва

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

расмий бандликни ратбатлантиришга каратилган дастурларнинг самарадорлигини бахолаш.

Юкоридаги холатларни инобатга олган холатда мамлакатимизда миллий ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг самарадорлиги ва

камрови даражасини бахолаш методологиясини ишлаб чикиш амалиётда вужудга келаётган муам-молар, турли тусиклар, камчиликлар ва эришил-ган ютукларни тавсифлашда хатоликларни кис-картиради.

Адабиётлар руйхати:

1. Beattie R.; McGillivray W. 1995. «A risky strategy: reflections on the World Bank report. Averting the old age crisis», in International Social Security Review, Vol. 48, No. 3-4, pp. 5-23.

2. Behrendt C. 2013. «Investing in people: Implementing the extension of social security through national social protection floors», in D. Kucera and I. Islam (eds): Beyond macroeconomic stability: Structural transformation and inclusive development (Basingstoke, Palgrave Macmillan), pp. 228259.

3. Babajanian B.; Hagen-Zanker J. 2012. Social protection and social exclusion: An analytical framework to assess the links, Background Note (London, Overseas Development Institute). Доступно по адресу: http://www.odi.org.uk/publications/6889-social-protection-social-exclusion-design-analytical-framework

4. Basso G.; Dolls M.; Eichhorst W.; Leoni T.; Peichl A. 2012. «The effects of the recent economic crisis on social protection and labour market arrangements across socio-economic groups», in Intereconomics, Vol. 47, No. 4, pp. 217-223.

5. Доклад о социальной защите в мире 2014/15: обеспечение экономического восстановления, инклюзивного развития и социальной справедливости. / Группа технической поддержки по вопросам достойного труда и Бюро МОТ для стран Восточной Европы и Центральной Азии. - М.: МОТ, 2015.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.