Научная статья на тему 'Ижтимоий жиҳатдан муҳтож аҳоли қатламларини аниқлашнинг методологик асослари'

Ижтимоий жиҳатдан муҳтож аҳоли қатламларини аниқлашнинг методологик асослари Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
276
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий ҳимоя / ижтимоий муҳтожлик / ижтимоий муҳтожлик чегараси / яшаш минимуми / манзилли ижтимоий ҳимоя / ижтимоий нафақа / ижтимоий гуруҳ / social security / social welfare / social welfare limit / minimum wage / targeted social security / social benefits / social group

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Исраилова Феруза

Мақолада ижтимоий жиҳатдан муҳтож аҳоли қатламларини аниқлаш, уларнинг гуруҳланиши мезонларини баҳолашнинг халқаро ташкилотлар амалиёти таҳлил қилинган. Ўзбекистонда аҳолининг ижтимоий жиҳатдан муҳтожлик чегарасини ишлаб чиқиш бўйича илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODOLOGICAL BASIS FOR THE IDENTIFICATION OF POPULATION’S SOCIALLY VULNERABLE SEGMENTS

The article analyzes the practice of international organizations in identifying socially vulnerable groups of the population and evaluating their categorization criteria. Scientific and practical recommendations have been designed for the development estimation criteria for socially vulnerable population in Uzbekistan

Текст научной работы на тему «Ижтимоий жиҳатдан муҳтож аҳоли қатламларини аниқлашнинг методологик асослари»

ИСРАИЛОВА Феруза,

Тошкент давлат жахон тиллар университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси укитувчиси

ИЖТИМОИИ ЖИДОТДАН МЩОЖ АДОЛИ КАТЛАМЛАРИНИ АНИКЛАШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ

УДК 330.121

ИСРАИЛОВА Ф. ИЖТИМОИЙ ЖИЦАТДАН МУЦТОЖ АЦОЛИ ЦАТЛАМЛАРИНИ АНИЦЛАШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ

Маколада ижтимоий жихатдан мухтож ахоли катламларини аниклаш, уларнинг гурухланиши мезонларини бахолашнинг халкаро ташкилотлар амалиёти тахлил килинган. Узбекистонда ахолининг ижтимоий жихатдан мухтожлик чегарасини ишлаб чикиш буйича илмий таклиф ва амалий тавсия-лар ишлаб чикилган.

Таянч иборалар: ижтимоий химоя, ижтимоий мухтожлик, ижтимоий мухтожлик чегараси, яшаш минимуми, манзилли ижтимоий химоя, ижтимоий нафака, ижтимоий гурух,.

ИСРАИЛОВА Ф. МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ИДЕНТИФИКАЦИИ СОЦИАЛЬНО УЯЗВИМЫХ СЛОЕВ НАСЕЛЕНИЯ

В статье анализируется практика международных организаций по выявлению социально уязвимых групп населения и оценка их критериев категоризации. Разработаны научные рекомендации и практические рекомендации по разработке критериев определения социально уязвимого населения В Узбекистане.

Ключевые слова: социальное обеспечение, социальная уязвимость, черта бедности, минимум социального обеспечения, минимальная заработная плата, адресное социальное обеспечение, социальное пособие, социальная группа.

ISRAILOVA F. METHODOLOGICAL BASIS FOR THE IDENTIFICATION OF POPULATION'S SOCIALLY VULNERABLE SEGMENTS

The article analyzes the practice of international organizations in identifying socially vulnerable groups of the population and evaluating their categorization criteria. Scientific and practical recommendations have been designed for the development estimation criteria for socially vulnerable population in Uzbekistan.

Keywords: social security, social welfare, social welfare limit, minimum wage, targeted social security, social benefits, social group.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

КИРИШ

Бугунги кунда жах,он мамлакатларида ах,олини ижтимоий х,имоя килишнинг манзиллилигини ошириш, бюджет маблаFларидан самарали фой-даланишга каратилган чора-тадбирларга устувор-лик каратилган. Бу эса уз навбатида ах,олининг ижтимоий жих,атдан мух,тож ах,оли катламларини аниклаш, уларни турли ижтимоий гурух,ларга ажратиш, мамлакатда ижтимоий мух,тожлик буйича чегараларни урнатиш билан бир каторда ах,олини аник ва самарали ижтимоий х,имоя килиш меха-низмини яратиш учун замин яратади.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) ва Халкаро мех,нат ташкилоти (ХМТ) экспертлари томонидан ижтимоий жих,атдан мух,тож ах,оли катламларини аниклашда мамлакатдаги турмуш даражасидан келиб чиккан х,олда тадкикотлар амалга оширилади. Бунда асосий эътибор мамлакатда урнатилган ва жамият томонидан эътироф этилган яшаш минимуми уртасидаги нисбат аникланиб, белгиланган яшаш минимумидан паст даражада яшаётган ах,оли катламлари ижтимоий жих,атдан мух,тож ах,оли катламлари х,исобланади (1-расм).

Ижтимоий жих,атдан мух,тож ах,оли катламлари уларнинг турмуш даражаларига кура турли гурух,ларга ажратилади. Одатда иктисодий ада-биётларда ижтимоий жих,атдан мух,тож ах,оли катламлари жамиятнинг куйи турмуш фаровон-лиги яшаш минимумига эга булган кисми деб х,исобланиб, улар куйи-юкори (1-расм буйича Х1), куйи-урта (1-расм буйича Х2) ва куйи-куйи (1-расм буйича Х3) турмуш фаровонлиги билан бах,оланади.

Ривожланган мамлакатлар амалиётида яшаш минимуми зарурий эх,тиёжлар кийматидан келиб чиккан х,олда аникланади. Бунда инсоннинг нор-мал даражада саломатлигини саклаб туриши учун лозим булган озик-овкатнинг энергетик киймати (килокалория (ккал)) ва зарурий кийим-кечак-ларнинг минимал нархлари инобатга олиниб, уларни умумлаштириш оркали мамлакатдаги яшаш минимуми чегараси белгиланади ва у куйидаги формула оркали х.исобланади1:

1 Witter, S.; Arhinful, D.; Kusi, A.; Zakariah-Akoto, S. 2007. «The experience of Ghana in implementing a user feeexemption policy to provide free delivery care», in Reproductive Health Matters, Vol. 15, No. 30, pp. 61—71.; Eurostat: Income and Living Conditions database:http:// epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/incoirie_ social_inclusion_living_conditions/data/database

CBN = F + NF,

бу ерда:

CBN - яшаш минимуми (ах,оли жон бошига туFри келадиган даромад);

F - тегишли килокалориядаги энергетик кувват берувчи озик-овкат мах,сулотлари учун хара-жат;

NF - инсоннинг нормал яшаши учун зарур булган ноозик-овкат мах,сулотлари, истеъмол кила-диган хизматлар учун харажат.

Юкорида келтириб утилган ижтимоий жих,атдан мух,тожликни аниклаш методологияси одатда уй хужаликларини тадкик этиш ва оила аъзолари-нинг жон бошига тутри келадиган даромадни инобатга олишга асосланади.

Халкаро ташкилотлар томонидан амалга оши-риладиган тадкикотларда бу турдаги ижтимоий мух,тожликни аниклаш методологиясида «NF», яъни инсоннинг нормал яшаши учун зарур булган ноозик-овкат мах,сулотларининг пулдаги киймати, одатда, уша мамлакатдаги бир инсоннинг нормал даражада саломатлигини саклаб туриши учун лозим булган озик-овкат мах,сулотларининг уртача 30 фоизи деб белгиланади2.

Масалан, саломатлик нуктаи назаридан инсоннинг нормал даражада саломатлигини саклаб колиш учун кунлик истеъмол килаётган озик-овкат мах,сулотларининг минимум энергетик киймати 2150 ккал.3 Энди ушбу килокалорияни олиш учун бир инсон истеъмол килиши лозим булган мах,сулотлар руйхати тузилиб, унинг пулдаги киймати аникланади (1-жадвал).

1-жадвалда асосида зарурий озик-овкат мах,сулотлари руйхати шакллантирилади ва унинг пулдаги киймати аникланади. 2150 ккал энергетик кувват берувчи жами озик-овкат мах,сулотларининг умумий пулдаги кийматининг 30 фоизи ноозик-овкат мах,сулотлари учун ажратилади4. Агарда:

NF = 30% ■ F

2 Witter S., Arhinful D., Kusi A., Zakariah-Akoto S. The experience of Ghana in implementing a user feeexemption policy to provide free delivery care, in Reproductive Health Matters, Vol. 15, No. 30, pp. 61-71.

3 WHO (World Health Organization): National Health Accounts. http://www.who.int/health-accounts/en/ [20 Apr. 2014].

4 Witter, S.; Arhinful, D.; Kusi, A.; Zakariah-Akoto, S. 2007.«The experience of Ghana in implementing a user feeexemption policy to provide free delivery care», in Reproductive Health Matters, Vol. 15, No. 30, pp. 61-71.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

1-расм. Ахолининг ижтимоий жихатдан мухтож булган катламларини аниклашнинг халкаро

ташкилотлар услубиёти1.

Ахолининг пулдаги даромади

Ижтимоий жихатдан мух,тожлик чегараси

/

► X

Ижтимоий

жихатдан

мух,тож эмас

X

X

X,

X,

Ижтимоий

I

. жихатдан мухтож |

X,

Ах,оли сони

1-жадвал. Инсоннинг нормал даражада саломатлигини сак,лаб туриши учун лозим булган озик-

овкат мах,сулотлари руйхатини шакллантириш амалиёти2.

Мах,сулот тури Маълум микдордаги порциядаги энергетик кувват (ккал) Маълум микдордаги порциянинг нархи (пул бирлигида) Тегишли, яъни 2150 ккал келтириш учун талаб этиладиган порция 2150 ккалга келтирилгандаги мах,сулотнинг нархи (пул бирлигида)

A 200 50 400 100

B 100 33 200 66

C 260 80 520 160

D 150 40 450 120

180 70 580 225

Жами 890 273 2150 671

булса, NF нинг пулдаги киймати 201,3 пул бирли-гига тенг булади. Ана энди олинган натижаларни умумийлаштириш лозим булади:

CBN=F+NF=671+201,3=872,3

Демак, шартли белгилаш асосида амалга оши-рилган тадк,ик,отларимиз натижаларига кура, ах,оли жон бошига туFри келадиган даромад асосида белгиланадиган яшаш минимуми 872,3 пул

1 Eurostat: Income and Living Conditions database:http:// epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/income_ social_inclusion_living_conditions/data/database[20 Apr. 2014] маълумотлари асосида муаллиф тузган.

2 Уша жойда.

бирлигига тенгдир. Амалиётда бу турдаги бах,олаш аксарият х,олатларда минимал истеъмол савати сифатида х,ам эътироф этилади.

Амалга оширган тадк,ик,отларимиз шуни курсат-мокдаки, ахолининг ижтимоий жихатдан мух,тож катламларини аниклаш ва уларни ижтимоий х,имоя килиш тизими манзиллилигини оширишда бу турдаги ижтимоий жих,атдан мух,тожликни бах,олаш амалиёти самарали булган усуллардан х,исобланади.

Халкаро ижтимоий х,имоя ассоциацияси экс-пертлари томонидан ах,олининг ижтимоий жих,атдан мух,тожлигини аниклаш учун ах,оли даромадлари ва моддий бойликларга эгалигини инобатга олган х,олда синтетик индекслардан фой-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

2-жадвал. Ижтимоий жи^атдан мух,тож, узгалар парваришига мухтож булган ёлfиз кексалар ва ногиронларни бепул таъминлаш учун асосий озик,-овк,ат мах,сулотлари ва гигиена товарлари

руйхати1

№ Товарларнинг номи (махаллий ёки импорт килинган) Улчов бирлиги Бир ойда 1 кишига бериладиган норма

1 Ун (олий навли) кг 3

2 гуруч кг 1

3 Гречка ёрмаси кг 0,5

4 Макарон махсулотлари кг 0,5

5 Мол гушти (суяксиз) кг 1

6 Хонаки парранда гушти кг 1

7 СариёF кг 0,2

8 Тухум (дона) дона 15

9 Канд-шакар кг 1

10 Кунгабокар ёFи л 1

11 Кук ёки кора чой кг 0,2

12 Атир совун кг 0,1

13 Кир совун (65%) кг 0,2

14 Кир ювиш порошоги кг 0,15

15 Катта ёшдагилар учун таглик газмол дона 8

minx - i курсаткичнинг минимал киймати (ахолининг пулдаги даромадлари ва моддий бой-ликлари таъсирида шаклланади);

maxx - i курсаткичнинг максимал киймати (ахолининг пулдаги даромадлари ва моддий бой-ликлари инобатга олинади).

Халкаро экспертлар томонидан билдирилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар асосида ишлаб чикилган ижтимоий мухтожликни аниклашнинг бу усули ижтимоий ёрдамнинг аник,лиги ва сама-радорлигини оширишга замин яратади ва мам-лакат ахолиси истеъмолининг уртача микдори орта боради, жумладан, ижтимоий жихатдан мухтож ахоли катламларининг истеъмоли хам.

Мамлакатимизда ахолини ижтимоий химоя к,илиш тизими манзиллилиги ва ижтимоий химоя дастурларининг самарадорлигини ошириш учун хукуматнинг мутасадди ташкилотлари томонидан хам минимал истеъмол саватининг таркиби аник,-лаштирилиб, унинг пулдаги ифодасини ишлаб чикиш максадга мувофик. Бугунги кунда мамлакатимизда ижтимоий жихатдан мухтож, парва-ришга мухтож булган кексалар ва ногиронларга Узбекистон Республикаси Вазирлар Махка-масининг 2015 йил 10 августдаги «Кексалар ва ногиронларни манзилли ижтимоий химоя к,илиш ва куллаб-к,увватлашни янада кучайтириш чора-тадбирлари туFрисида»ги 237-сонли к,арори асо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

fla^HU-nagu. ByHga a-noxma KypcaTKUM-napHUHr CTaHgapTnawTupumraH KHMMaTnapuHUHr ypTa apu$-MeTuru aHMK^aHagu Ba Ky^ugaru ^opMyna ôytfma Xucoô^aHagu:2

n

¡=7

6y epga:

y - i KypcaTKUMHUHr cTaHflapT-nawTupumraH KUMMaTu;

n - KypcaTKUM.nap cohu.

i - KypcaTKi/rnHUHr cTaHflapT-nawTupumraH KUMMaTUHU xucoô^amga KyMuflaru ^opMynagaH ^oMAa^aHu^aflu3:

= X - min Xi ' max X, - min x

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6y epga:

X - i KypcaTKUMHUHr xa^KuM KuMMaTu;

1 Y36eKucTOH PecnyÔMKacu Ba3up.nap MaxKaMacuHUHr 2015 Mm 10 aBrycTgaru «KeKca^ap Ba HoruponnapHu MaH-

uxtumoum xuMoa Kunuw Ba KyAnaô-KyBBainawHU AHaga KyMaMTupuw Mopa-Taflôup^apu тyFpмcм1qa»rм 237-coh^u Kapopura 1-u.noBa.

2 ISSA (International Social Security Association): Social Security Country Profi les (incorporates information fromSSA/ISSA Social security programs throughout the world: see below). http://www.issa.int/country-profiles[20 Apr. 2014].

3 Ywa xoMga.

2-расм. Ижтимоий мухтожлик чиз^ининг уртача мик,дорининг ортиши функцияси1.

Ижтимоий мухтожлик чизиги, log

I

Z=Z(M)

Истеъмолнинг уртача мивдори, пул бирлигида

сида 15 хил турдаги (2-жадвал) махсулотлар билан бепул таъминлаш ишлари амалга оширилади.

Мамлакатимиз амалиётида ижтимоий жихатдан мухтожликни аниклашда 2-жадвалда келтириб утилган махсулотларнинг пулдаги ифодаси билан бахоланадиган булса, шартли равишда бахола-наётган аксарият ахоли катламлари хам ижтимоий жихатдан мухтож булган гурухга мансуб булиб колиш эхтимоли юкори. Бу эса уз навбатида мам-лакатимизда ижтимоий жихатдан мухтожлик чега-раси ва яшаш минимумини ишлаб чикиш зару-риятини уЙFотади. Мавжуд вазиятни инобатга олган холда, кейинги йилларда куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофик:

• ахолининг ижтимоий жихатдан мухтож-лигини бахолаш тартибини кайта куриб чикиш;

• ижтимоий жихатдан мухтожлик буйича нафака микдорини яшаш минимумидан келиб чиккан холда белгилаш;

• мамлакатимизда яшаш минимуми халкаро экспертлар томонидан билдирилган таклифлар асосида минимал истеъмол саватини тулик коплашини таъминлаш;

• ижтимоий нафакаларни тайинлаш ва тулашда фукароларнинг ижтимоий жихатдан

1 ISSA (International Social Security Association): Social Security Country Profi les (incorporates information fromSSA/ISSA Social security programs throughout the world: see below). Доступно по адресу:http://www.issa. int/country-profiles[20 Apr. 2014].

мухтожлик чегарасига канчалик якинлиги ёки узоклигидан келиб чиккан холда табакалашган ижтимоий нафакаларни тайинлаш;

• ахолининг ижтимоий эхтиёжманд тоифала-рининг хукуклари, эркинликлари ва конуний ман-фаатларини таъминлаш;

• ижтимоий хизматларга мухтож шахсларни аниклаш, хисобга олиш ва уларга ушбу хизматлар курсатилишини ташкил этиш;

• ижтимоий хизматлар олувчиларнинг оила ва жамият билан алокаларини саклаш, уларнинг кулай мухитда булиши учун шарт-шароитлар яра-тиш;

• давлат органлари фаолиятининг очикли-лигини таъминлаш;

• ижтимоий хизматлар стандартларига риоя этилишини таъминлаш;

• ахолини ижтимоий химоя килиш сохасида ижтимоий шерикликни ривожлантириш.

Кейинги йилларда юкоридагиларни инобатга олган холда ахолини ижтимоий химоя килиш чора-тадбирларини ишлаб чикиш ва уни амали-ётга татбик этиш мамлакатимизда ахолини ижтимоий химоя килиш тизимининг манзиллилигини, ахоли турмуш фаровонлигини ошириш, ахолини ижтимоий химоя килишда давлат бюджет маблаFларидан максадли ва самарали фойдала-ниш учун имконият яратади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

Aga6ue™ap pyuxaTM:

1. Y36eKucTOH Pecny6nuKacu Ba3upnap Max,KaMacuHUHr 2015 fiun 10 aBrycTflam «KeKcanap Ba HornpoHnapHU MaH3i/mnu uxtumoum x,UMOfl ku-mw Ba K,y^^a6-K,yBBaT^amHU AHaga Ky^aM-Tupuw 4opa-Tafl6upnapu Tyipucufla»™ 237-coH-u K,apopura 1-unoBa.

2. Eurostat: Income and Living Conditions database. flocTynHo no a,gpecy:http://epp.eurostat ec.europa.eu/portal/page/portal/income_social_inclusion_living_conditions/data/database[20 Apr. 2014].

3. Witter S., Arhinful, D., Kusi, A., Zakariah-Akoto S. The experience of Ghana in implementing a user feeexemption policy to provide free delivery care, in Reproductive Health Matters, Vol. 15, No. 30, pp. 61-71.

4. WHO (World Health Organization): National Health Accounts. http://www.who.int/health-accounts/en/ [20 Apr. 2014].

5. ISSA (International Social Security Association): Social Security Country Profi les (incorporates information fromSSA/ISSA Social security programs throughout the world: see below). http:// www.issa.int/country-profiles[20 Apr. 2014].

6. UNRISD (United Nations Research Institute for Social Development). 2010. Combating poverty and inequality: Structural change, social policy and politics (Geneva). http://www.unrisd.org/ publications/cpi [20 Apr. 2014].

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.