Научная статья на тему 'Ўзбекистонда аҳолининг ижтимоий жиҳатдан табақаланиш мезонлари ва тенденциялари'

Ўзбекистонда аҳолининг ижтимоий жиҳатдан табақаланиш мезонлари ва тенденциялари Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
358
78
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий ҳимоя / аҳолининг ижтимоий жиҳатдан табақаланиши / ижтимоий гуруҳ / ижтимоий синф / ижтимоий жиҳатдан муҳтож аҳоли / ижтимоий муаммо / ижтимоий танглик / актив ижтимоий ҳимоя / пассив ижтимоий ҳимоя / социальная защита / социальная стратификация населения / социальная группа / социальный класс / социально уязвимое население / социальные проблемы / социальная уязвимость / активная социальная защита / пассивная социальная защита

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Бахтиёров Бобур Баходир Ўғли

Мақолада аҳолининг ижтимоий жиҳатдан табақаланиш мезонлари таҳлил этилган. Ўзбекистонда жамиятнинг ижтимоий табақаланишининг ҳозирги ҳолати ва ривожланиш тенденциялари аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КРИТЕРИИ И ТЕНДЕНЦИИ СОЦИАЛЬНОГО РАССЛОЕНИЯ НАСЕЛЕНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье анализируются критерии социального расслоения населения. Определено текущее состояние и тенденции в социальной стратификации общества в Узбекистане.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда аҳолининг ижтимоий жиҳатдан табақаланиш мезонлари ва тенденциялари»

БАХТИЁРОВ Бобур Баходир угли,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Макроиктисодиёт» кафедраси таянч докторанти

УЗБЕКИСТОНДА А^ОЛИНИНГ ИЖТИМОИЙ ЖИ^АТДАН ТАБАКАЛАНИШ МЕЗОНЛАРИ ВА ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ

УДК 330.59

БАХТИЁРОВ Б.Б. УЗБЕКИСТОНДА АЦОЛИНИНГ ИЖТИМОИЙ ЖИЦАТДАН ТАБАЦАЛАНИШ МЕЗОНЛАРИ ВА ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ

Маколада ахолининг ижтимоий жихатдан табакаланиш мезонлари тахлил этилган. Узбекистонда жамиятнинг ижтимоий табакаланишининг хозирги холати ва ривожланиш тенденциялари аник-ланган.

Таянч иборалар: ижтимоий химоя, ахолининг ижтимоий жихатдан табакаланиши, ижтимоий гурух, ижтимоий синф, ижтимоий жихатдан мухтож ахоли, ижтимоий муаммо, ижтимоий танглик, актив ижтимоий химоя, пассив ижтимоий химоя.

БАХТИЁРОВ Б.Б. КРИТЕРИИ И ТЕНДЕНЦИИ СОЦИАЛЬНОГО РАССЛОЕНИЯ НАСЕЛЕНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье анализируются критерии социального расслоения населения. Определено текущее состояние и тенденции в социальной стратификации общества в Узбекистане.

Ключевые слова: социальная защита, социальная стратификация населения, социальная группа, социальный класс, социально уязвимое население, социальные проблемы, социальная уязвимость, активная социальная защита, пассивная социальная защита.

BAKHTIYOROV B.B. CRITERIA AND TRENDS OF SOCIAL STRATIFICATION OF POPULATION IN UZBEKISTAN

There is analyzed in the article criterias for population's social stratification. The current state and trends in the social stratification of society in Uzbekistan are discussed.

Keywords: social protection, social stratification of the population, social groups, social class, socially vulnerable population, social problems, social vulnerability, active social protection, passive social protection.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

Ацолини ижтимоий цимоя цилишнинг жацон амалиётидаги тацлили шуни курсатадики, бугунги кунда цар бир мамлакатда жамиятнинг ижтимоий жицатдан табацаланиши, унинг турли ижтимоий гуруц ва синфларга ажратилишини кузатиш мумкин. Бозор ицтисодиёти шароитида жамиятнинг ижтимоий таркиби мамлакатдаги ишлаб чицариш ва ижтимоий муносабатлар тизими уртасидаги мутаносибликдан келиб чиццан цолда турли давлат-ларда турли куринишда булади.

AxonuHuiHr uxtumoum xiixaTgaH Ta6aKanaHii-wuhu Taxniin aTuwflaH aBBan, xaMiiflTHMHr uxtu-moum K,ue$acu TymyH^acura aHUK,nuK Kupu™6 yTim MaKcagra MyBO^uiK 6ynaflu. HyHKi xaMiiflTHMHr uxtumoum Kie^acu y3 HaB6aTifla axomHMHr uxtu-moum Ta6aKanaHuwu MepapxiiflcMHMHr yMyMiiM KypuHimi ci^aTiga HaMoeH 6ynaflu. XanK,apo bkc-nepTnap TOMOHigaH aManra omupunraH TagKiKOTnap HaTuxanapura Kypa, xaMiiflTHMHr mxtumoum Kie-$acu uxtumoum yMyMiMniK Typnapi, yHUHr y3ira xoc xycyciflTnapu Ba 6enrunapufla HaMoeH 6ynafli (1-xagBan).

XaMUATHiHr mxtumoum Ta6aKanaHimu 6yMirna uxtumoum-uktucoaum Ha3apiiflnapHMHr Taxnunu myHii KypcaTafliKi, uxtumoum-uktucoaum MyHO-ca6aTnap TU3UMUfla MHcoHnapHiiHr MynKmunuiK maKnnapi Ba yHi xaMFapiim xycycuiflTnapu, axoni flapoMagi Ba ucretMonu gapaxaci, xokumuat Ba yHgaH ^oMganaHa onim, xaMUATHUHr 6omK,a at3O-napi ypTaciga o6py 3tTu6opnu 6ynimra UHTunum-napi xaMUATHUHr uxtumoum xixaTgaH Ta6aKana-HumuHi Byxygra KenTipagu.

XanKapo экcnepтnap TOMOHigaH aManra omi-pinraH TagKiKOTnap HaTixanapira TaaHraH xonga, axoniHUHr uxtumoum xixaTgaH Ta6aKanaHumuHi Byxygra Kenimi ca6a6napira Kypa ukku rypyxra axpaTim MyMKiH 6ynaflu1:

• UHcoHnapHiHr UHflUBUAyan-maxcuM xycyci-ATnapi - 6y Typgari Ta6aKanaHim ogaTga 6o3op UKTucoflieTU mapoiTUfla MHcoHnapHiimr y eKi 6y gapaxaga gapoMagra эra 6ynumnapu eKi axTiex-napiHi KOHflipumnapu y3napiHUHr catM-xapa-KaTnapira 6oFnuKnuruHi Ha3apga TyTagi. fltHiu, WKopu gapaxaga ManaKa Ba Kac6iM KyHiKMara ara 6ynim UHcoHnap flapoMagnapMHMHr opTimira onu6 Kenagi;

• MunniM 6oMniKHU KaMTa TaKciMnam xycyci-ATnapu - 6y ogaTga uxtumoum TatMiiHOT xi3MaT-

1 Berg J. 2015b. «Income support for the unemployed and the poor», in J. Berg (ed.): Labour markets, institutions and inequality. Building just societies in the 21st century(Geneva, ILO; Cheltenham, Edward Elgar), pp. 265-266.

ларини курсатиш оркали бозор ицтисодиёти шароитида кам таъминланган, ижтимоий жицатдан мухтож ахоли катламларида бокимандалик кай-фиятини уйтотиш эхтимоли юкори булишига олиб келиши билан боFлик булиб, ахолини ижтимоий химоя килишнинг пассив дастурларининг беса-марлигини назарда тутади.

Ахолининг ижтимоий жихатдан табак,аланиши хар кандай мамлакат учун хос булган хусусият хисобланиб, унинг узига яраша ижобий ва салбий окибатлари мавжуд. Ижтимоий жихатдан табака-ланишнинг ижобий хусусияти мамлакатда урта катламни раFбатлантиришга каратилган ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларининг амалга оширилиши, бунда актив ижтимоий химоя дастур-ларига устуворлик берилиши натижасида жамиятнинг айрим ижтимоий гурухлари уртасида ракобатнинг ортишига эришилади ва мамлакат иктисодиёти ишлаб чик,ариш ва хизмат курсатиш самарадорлиги курсаткичи орта боради. Яъни, ахоли даромадлари ортгани сари жамиятнинг ижтимоий киёфаси такомиллашиб боради. Шу билан бир каторда, хукумат томонидан ахолининг ижтимоий жихатдан табакаланишининг олдини олиш ва уни камайтиришга каратилган дастур-ларнинг мутазам равишда амалга оширилмаслиги куйидаги салбий ок,ибатларга олиб келиши мумкин булади:2

• ижтимоий жихатдан мухтож ахоли сонининг ва норозиликларнинг ортиши;

• ижтимоий муаммоларнинг купайиши ва ижтимоий танглик холатининг кучайиши;

• давлатнинг ахолини ижтимоий химоя килиш, жумладан соFликни саклаш ва таълим тизимини куллаб-кувватлашни молиялаштириш харажатла-рининг ортиши;

• ахолининг турли ижтимоий гурухлари, ик,ти-содиётнинг турли тармок,лари, к,ишлок ва шахар ахолиси уртасидаги ижтимоий карама-карши-ликнинг ортиши;

2 Уша жойда, 270-272-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

1-жадвал. Жамиятнинг ижтимоий к,иёфасини бах,олашда ижтимоий умумийлик шакллари ва

белгилари1.

Ижтимоий умумийлик шакллари, хусусиятлари ва белгилари

Ижтимоий умумийлик турлари Ижтимоий умумийликнинг узига хос хусусиятлари (ёки фарклаш мумкин булган жихатлари) Ижтимоий умумийлик белгилари

Гурухий Жамиятнинг ижтимоий табак,аланиши ва ишлаб чикариш муносабатларидаги урни Бандлик хусусиятлари (ахоли даромадларини шакллантириши мумкин булган холатлар)

Сохавий Ишчи кучи таклифи сохаси (ишлаб чикариш муносабатларида кушилган кийматнинг яратилиши ва ишчи кучи сифати билан боFлик холатлар) Ишлаб чикариш фаолияти йуналиши (ишлаб чикариш муносабатларида илм-фан сиFимкорлиги даражаси, юк,ори технологик махсулотлар ишлаб чик,ариш холати)

Миллий Инсонлардаги миллий менталитет билан боFлик хусусиятлар Инсоннинг ижтимоий келиб чик,иши, тили ва минтакавий хусусият (ишлаб чик,ариш муносабатлари учун)

Демографик Ахолининг ёши ва жинси билан боFлик хусусиятлари Болалар, ёшлар, урта ёшдагилар, эркаклар, аёллар ва бошк,а гурухлар

Минтакавий Яшаш жойи билан боFлик хусусиятлар Маъмурий-минтакавий булиниш буйича белгилар

Оилавий Кариндошлик муносабатларидаги хусусиятлар Биргаликда яшаш, умумий рУзFор юритиш, узаро муносабатлар

• мехнат бозорида танглик холатининг вужудга келиши, ташки миграция кучайиши ва ишсизлик даражасининг ортиши;

• истеъмол бозоридаги мутаносиблик ва ижтимоий инфратузилманинг бузилиши.

Юкоридагиларни инобатга олган холда х,ар бир мамлакатда ахолининг ижтимоий жихатдан табакаланишининг олдини олиш, урта катламни раFбатлантириш ва жамиятнинг ижтимоий к,иёфа-сини такомиллаштириш максадида ахолини ижтимоий химоя килишнинг иктисодий механизми (солик сиёсати, ижтимоий таъминот ва бошкалар) ва дастаклари оркали жамиятдаги ижтимоий диф-ференциациялашув жараёнлари бошкариб бори-лади. Бу эса уз навбатида х,ар бир мамлакатда

1 Berg J. 2015a. «Labour market institutions: The building blocks of just societies», in J. Berg (ed.): Labour markets, institutions and inequality: Building just societies in the 21st century (Geneva, ILO; Cheltenham, Edward, Elgar), pp. 1-38.; Berg J. 2015b. «Income support for the unemployed and the poor», in J. Berg (ed.): Labour markets, institutions and inequality. Building just societies in the 21st century (Geneva, ILO; Cheltenham, Edward Elgar), pp. 263-286.; Mearkle R., Mactaggart I., Walsham M., Kuper H.; Blanchet K. 2017. «Disability and social protection programmes in low- and middle-income countries: A systematic review», in Oxford Development Studies, Vol. 45, No. 3, pp. 223239. DOI: http://dx.doi.org/10.1080/13600818.2016.1 142960 Ma~b.nyMOT.napM acocuifla Myannu^ TOMOHMflaH Ty3MnraH

ижтимоий табакаланиш индикаторлари тизими-нинг ишлаб чикилишини такозо этади.

Жахон амалиётининг тахлили шуни курсата-дики, ижтимоий табакаланишнинг мамлакатдаги ижтимоий баркарорлик даражасига таъсир курсатиш доирасидан келиб чиккан холда, акса-рият ривожланган ва ривожланаётган мамлакат-ларда миллий ижтимоий табакаланиш индикаторлари тизими ишлаб чикилган (2-жадвал).

2-жадвалда келтирилган маълумотларга таян-ган холда айтиш мумкинки, ахолининг ижтимоий жихатдан табакаланишини комплекс тадкик этиш ва аник натижага эришиш учун аввало мамлакатдаги ижтимоий табакаланиш билан боFлик1 булган миллий ва хусусий компонентларни ажратиб олиш мак,садга мувофик,. Иктисодий адабиётларда бозор иктисодиёти шароитида ахолининг ижтимоий табакаланишини урганишга каратилган тадкикотларда даромадлар курсаткичи асосий уринни эгаллайди. Ушбу курсаткич халкаро таш-килотлар томонидан амалга ошириладиган илмий изланишларда хам мунтазам кулланиб ке-линади.

Ахоли даромадлари дифференциацияси курсаткичи математик методлар асосида х,исоб-ланадиган куйидаги курсаткичлардан ташкил топади (2-жадвал, 1-пунктга каранг):

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

1-расм. Жамиятда ижтимоий табак,аланишни вужудга келтирувчи омиллар1.

• даромадлар дифференциациясининг дециль коэффициенти - 10 фоиз юкори даражада таъ-минланганларнинг ва 10 фоиз кам таъминланган-ларнинг максимал даромадлари уртасидаги нис-бат;

• даромадлар дифференциациясининг квинтиль коэффициенти - 20 фоиз юкори даражада таъминланганларнинг ва 20 фоиз кам таъминлан-ганларнинг минимал даромадлари уртасидаги нисбат;

• фондлар коэффициенти - энг юкори даро-мад олувчи ва энг кам даромадга эга булган ахоли уртасидаги нисбат;

• Джини коэффициенти (даромадлар концентрациям коэффициенти) - ахолининг турли ижтимоий гурухлари уртасида даромадларнинг таксим-ланишини тавсифловчи курсаткич;

• даромадлар (иш хаки) дифференциацияси - иктисодиёт тармоклари ёки мамлакат худуд ва минтакалари буйича иш хаки (ахоли даромадлари) тенгсизлигини тавсифловчи курсаткич;

• уртача ва минимал иш хаки уртасидаги нисбат - ахоли ижтимоий гурухларининг даромад манбалари тенгсизлигини тавсифловчи курсаткич.

Мамлакатимизда ахолини ижтимоий табакала-нишини бахолаш амалиёти Узбекистон Респуб-ликаси Давлат статистика кумитасининг 2010 йил 24 декабрдаги «Уй хужаликларини тадкик этиш методологиясининг низоми туFрисида»ги 18-сон карори асосида амалга оширилади. Ушбу низомга

1 Berg J. 2015a. «Labour market institutions: The building blocks of just societies», in J. Berg (ed.): Labour markets, institutions and inequality: Building just societies in the 21st century (Geneva, ILO; Cheltenham, Edward, Elgar), pp. 1-38 маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган

мувофик, Узбекистонда ахолининг ижтимоий табакаланишини тавсифлаш учун ахолининг уртача жон бошига туFри келувчи пул даромадлари буйича гурухланиши, ахоли жами пул даромадлари хажмининг дециль ва квинтиль коэффи-циентлари буйича гурухланиши, Джини коэффициенти ва фондлар коэффициенти каби индика-торлар (курсаткичлар) тизимидан фойдалани-лади.

Ахолининг уртача жон бошига туFри келувчи пул даромадлари буйича гурухланиши курсаткичи ахоли моддий таъминланганлиги даражаси буйича дифференциациясини тавсифлайди ва куйидаги курсаткич буйича хисобланади:2

(Xma-X,J/n (2.2.1)

бу ерда:

Xmax - тадкикот утказиш учун танлаб олинган ахоли уртасида юкори даромадга эга булган-ларнинг даромадлари;

Xmax - тадкикот утказиш учун танлаб олинган ахоли уртасида паст даромадга эга булганларнинг даромадлари;

n - тадкикот утказиш учун танлаб олинган жами ахоли сони.

Ахолининг жами пул даромадлари хажмининг дециль ва квинтиль коэффициентилари буйича гурухланиши ахолининг умумий пул даромадла-рининг хар бир 10 фоиз (ёки 20 фоиз квинтиль коэффициенти буйича) юкори даромадга эга булган ахолининг мос равишдаги кам даромадга эга булган ахолига нисбатини ифодалайди.

2 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг «Уй хужаликларини тадкик этиш методологиясининг низоми тутрисида»ги 18-сон карори.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

2-жадвал. Ижтимоий табакаланиш индикаторлари (курсаткичлари) тизими1.

№ Ижтимоий табакаланишнинг ижтимоий баркарорликка салбий таъсири (юкори даражадаги табакаланиш окибатлари) Ижтимоий табакаланишни бахолаш индикаторлари (курсаткичлари)

1 Кам таъминланган ахоли сонининг ортиши Даромадларнинг (истеъмолнинг) табакаланиш курсаткичи: даромадлар дифференциациясининг дециль коэффициенти; даромадлар дифференциациясининг квинтиль коэффициенти; фондлар коэффициенти; Джини коэффициенти; иктисодиёт тармоклари буйича даромадлар (иш хаки) дифференциацияси; минтакалар (худудлар) буйича даромадлар (иш хаки) дифференциацияси; уртача ва минимал иш хаки уртасидаги нисбат

2 Даромадлар (харажатлар) тенгсизлиги натижасида ижтимоий кескинлик ва к,арама-к,аршиликнинг ортиши Мулкий табакаланиш индикаторлари

3 Давлат бюджетининг ахолини ижтимоий химоя килиш, жумладан, таълим ва соFликни саклаш хизматларини молиялаштириш харажатларининг ортиши Кам таъминланганлик даражасини бахоловчи индикаторлар

4 Жамиятнинг турли ижтимоий гурухлари, иктисодиёт тармоклари, минтак,а ва худудлар, шахар ва к,ишлок, жойлари уртасида номутаносибликнинг вужудга келиши (кучайиши) Жамиятнинг турли ижтимоий гурухлари ва иктисодиёт тармоклари буйича бандликнинг табакаланиши курсаткичи

5 Мехнат бозоридаги тангликнинг ортиши (мехнат бозоридаги талаб ва таклиф уртасидаги мувозанатнинг бузилиши) Жамиятнинг стратификациялашган, жумладан урта катламнинг шаклланиш курсаткичлари

6 Истеъмол бозори ва ижтимоий инфратузилма ривожланишидаги тафовутлар Минтакалар, шахар ва кишлок худудларида ахолининг ижтимоий инфратузилма объектлари билан таъминланганлик курсаткичи

Джини коэффициенти (G) ахоли даромадлари таксимотидаги табакаланишни ифодаловчи курсаткич булиб, куйидаги формула асосида хисобланади:2

1 Behrendt C. 2013. «Investing in people: Implementing the extension of social security through national social protection floors», in D. Kucera and I. Islam (eds): Beyond macroeconomic stability: Structural transformation and inclusive development(Geneva, ILO; Basingstoke, Palgrave), pp. 228-261; Колмаков И.Б. Методология расчета и анализа интегральных оценок показателей поляризаций денежных доходов населения. // Вопросы статистики, 2015, № 2. -С. 23-36; Шамаева Е.Ф. Комплексная модель расчета качества жизни в регионе (на основе формализованного принципа устойчивого развития и системы естественнонаучных показателей). // Уровень жизни населения регионов России, 2015, № 3(197). -С. 109-120; Козлова О., Гладкова Т., Макарова М., Тухта-рова Е. Качества жизни населения: вопросы оценки. // Экономист, 2015, № 8. -С. 80-87; Глущенко К.П. К вопросу о применении коэффициента Джини и других показателей неравенства. // Вопросы статистики, 2016, № 2. -С. 71-80.

2 Уша манба.

G = 1 - 2Jxicum.yy+Jxyi (2.2.2) (=1

бу ерда:

x i - i-гурухга мансуб ахоли улуши;

yt - i-гурухга мансуб ахоли даромадлари улуши;

cum.yt - барча ахоли гурухларининг умумий даромади улуши.

Джини коэффициенти 0 дан 1 гача булган ораликда булиб, 0 га канчалик якин булса, тенг-ликни англатса, коэффициентнинг 1 га якинла-шиши кучли табакаланиш мавжудлигини билди-ради.

Фондлар коэффициенти (Kf) 10 (ёки 20) фоиз кам таъминланган ахоли даромадлари билан худди шу улушдаги юкори таъминланган ахоли даромадлари уртасидаги фаркланишни ифода-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

1-расм. Узбекистонда ах,оли жон бошига умумий даромадларнинг ривожланиш тенденциялари

(минг сумда)1.

5750,2

2000 й. 2005 й. 201 Ой. 2013Й. 2014Й. 2015Й. 2016Й. 2017Й.*

* ) 2017 йил учун дастлабки маълумотлар

2-расм. Узбекистонда а^оли жон бошига даромадлар, иш ^аки ва пенсиялар микдорининг усиши

Реал даромадлар Уртача иш хаки 5Фтача пенсия

■ 2005 й. 1201 Ой. ■ 2017Й.* * ) 2017 йил учун дастлабки маълумотлар

лайди ва куйидаги формула асосида хисобланади:3

К = Б^ (2.2.3)

бу ерда:

Б10М - энг юкори даромадга эга булган 10 (ёки 20) фоиз ахоли гурухининг жами даромадлари;

Б-, - энг кам даромадга эга булган 10 (ёки 20) фоиз ахоли гурухининг жами даромадлари.

Мамлакатимизда ахоли турмуш даражаси ва фаровонлигини урганиш, ахолининг ижтимоий жихатдан табакаланишини бахолаш максадида хар йили давлат статистика органлари томонидан

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг расмий (www.stat.uz) маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2 Уша манба.

3 Уша манба.

республика микёсида уй хужаликларини танлама кузатиш усулида кузатувлар олиб борилади. Бу турдаги кузатувларни амалга ошириш услубиёти жахон стандартларига мослаштирилган булиб, Жахон банки, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва Европа иктисодий комиссиясининг тавсияла-рига таянган холда республика худудлари буйича 10000 уй хужалиги танлаб олиниб, ижтимоий тадкикотлар утказилади. Ушбу тадкикотлар нати-жалари уз навбатида мамлакатимизда амалга оширилаётган ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларининг самарадорлигини бахолаш имко-нини беради.

Хусусан, мамлакатимизда амалга оширилган ахолини ижтимоий химоя килишнинг актив дастурлари самараси уларок, 2000-2017 йилларда ахоли жон бошига туFри келадиган умумий даромадлар мунтазам ошиб бориб, 2000 йилдаги 96,4 минг сумлик курсаткич 2017 йилга келиб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

3-жадвал. Узбекистонда ах,оли даромадлари тyfрисида маълумот1.

№ Курсаткичлар номи 2013 й. 2014 й. 2015 й. 2016 й. 2017 й.*

1 Ахоли умумий даромадлари, млрд сумда 101661 117889 132042 151644 186233

утган йилга нисбатан, фоизда 123,7 116,0 112,0 114,8 122,8

2 Ахоли жон бошига умумий даромадлар, минг сумда 3361,5 3832,8 4218,7 4761,5 5450,2

утган йилга нисбатан, фоизда 121,8 114,0 110,1 112,9 120,8

3 Ахоли реал умумий даромадлари, млрд сумда 95028 110767 125135 143643 170123

утган йилга нисбатан, фоизда 115,7 109,0 106,1 108,8 112,2

4 Ахоли жон бошига реал умумий даромадлар, минг сумда 3142,1 3601,3 3998,1 4510,3 5252,8

утган йилга нисбатан, фоизда 113,9 107,1 104,3 106,9 110,3

* 2017 йил учун дастлабки маълумотлар

5750,2 минг сумга етди. Тахлиллар шуни курсатадики, сунгги 5 йил мобайнида мамлака-тимизда ахоли жон бошига туFри келувчи умумий даромадлар урта хисобда йиллик карийб 16 фоиз-лик усиш курсаткичига эга булиб келмокда (1-расм).

Ахолини ижтимоий химоя килишнинг ривож-ланган мамлакатлар амалиётига таянган холда шуни айтиш мумкинки, ахоли даромадларини шакллантириш, уртача иш хаки ва пенсия мик-дорларининг усиб бориши ахоли даромадлари базасининг мустахкамланиши ва жамиятда урта катламнинг ривожланиши учун замин яратиши билан бир каторда, ахолининг истъемолини раFбатлантиришнинг мухим омили хисобланади. Сунгги йилларда хукуматимиз томонидан ахолини ижтимоий куллаб-кувватлаш максадида амалга оширилаётган чора-тадбирлар натижасида ахоли жон бошига туFри келадиган даромадлар, уртача иш хаки, пенсия ва ижтимоий нафакалар изчил равишда усиб бормокда. Хусусан, ушбу курсат-кичлар 2017 йил якунларига кура, 2000 йил дара-жасига нисбатан ахоли жон бошига реал даромадлар карийб 12 марта, уртача иш хаки ва пен-сиялар микдори мос равишда 23,9 ва 18,4 марта ортганлигини кузатишимиз мумкин (2-расм).

Хукуматимиз томонидан жамиятнинг ижтимоий киёфасини такомиллаштириш ва урта кат-ламни раFбатлантириш максадида амалга оширилаётган актив ижтимоий химоя дастурлари мамлакатимизда ахоли бандлигини ошириш билан бир каторда ахоли даромадлари базаси мустахкамланиши учун замин яратмокда. 20132017 йилларда ахоли умумий даромадлари ва ахоли реал умумий даромадлари курсаткичлари 1,8 марта, ахоли жон бошига умумий ва реал умумий даромадлари хажмлари эса 1,7 мартадан

зиёдрок ортди. Хусусан, тадкик этилаётган даврда ахоли умумий даромадлари 101661 млрд сумдан 186233 млрд сумга, жон бошига умумий даромадлар 3361,5 минг сумдан 5450,2 минг сумга, реал умумий даромадлар хажми 95028 млрд сумдан 170123 млрд сумга, жон бошига реал умумий даромадлар курсаткичи эса 3142,1 минг сумдан 5252,8 минг сумга етди. Сунгги беш йил мобайнида ахоли умумий даромадларининг йиллик усиш курсаткичи урта хисобда карийб 18 фоизни, мос равишда ахоли реал умумий даромадлари эса 10 фоизни ташкил этган булса, ахоли жон бошига реал умумий даромадларнинг йиллик уртача усиши 8,5 фоизлик тенденцияга эга булди (3-жадвал).

Хусусан, 2013-2017 йилларда мамлакатимиз ахолиси даромадлари таркиби такомиллашиб, ишлаб чикаришдан олинадиган даромадлари 71,0 фоизга етиб, мол-мулкдан олинадиган даромадлари тахлил этилаётган даврда 1,5 марта ортган холда 4,2 фоизни ташкил этди ва ахоли бирламчи даромадларининг умумий даромадлардаги улуши мос равишда 73,0 фоиздан 75,2 фоизга етди. Трансферт даромадларининг улуши эса мазкур даврда 2,2 фоиз пункт бирлигида камайиб, 24,8 фоизга тенг булди (4-жадвал).

Амалга оширилган статистик тахлиллар нати-жалари мамлакатимизда ахоли даромадларининг баркарор суръатларда ошиб бораётганини курсат-мокда. Халкаро ташкилотлар тадкикотларида ахоли даромадлари уртасидаги фаркланишни бахолашда кенг кулланиладиган Джини индекси 1990-2017 йилларда Узбекистонда 1,6 марта камайган холда 0,25 га тенг булди. Шу уринда таъ-кидлаш керакки, мазкур натижа дунёнинг куплаб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

4-жадвал. Узбекистонда а^оли умумий даромадларининг таркиби (фоиз ^исобида)1

№ Курсаткичлар номи 2013 й. 2014 й. 2015 й. 2016 й. 2017 й.*

Умумий даромадлар, жами 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

шу жумладан:

I Бирламчи даромадлар 73,0 75,6 79,7 80,5 75,2

шундан:

1.1. Ишлаб чикаришдан олинган даромад 70,3 13,2 76,9 76,7 71,0

1.2. Мол-мулкдан олинган даромад 2,8 2,4 2,8 3,8 4,2

II Трансфертлардан даромадлар 27,0 24,4 20,3 19,5 24,8

* 2017 йил учун дастлабки маълумотлар

3-расм. Узбекистонда а^оли пул даромадлари дифференциацияси курсаткичларининг

ривожланиш тенденциялари2.

21,1

Дециль коэффициенти Квинтиль коэффиценти

■ 2000 й. ■ 2010Й. >201711.*

■ Джини индекси

0,40

0,39

0,30 п то

^^ 0,26 о,25

1111

1990Й. 2000 й.

* 2017 йил учун дастлабки маълумотлар.

2010Й.

2015 й.

2016Й.

2017Й.*

иктисодий ривожланган ва ривожланаётган дав-латларига караганда анча пастдир.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган исло-хотлар натижасида ахолининг турли ижтимоий гурухлари уртасида даромадларнинг адолатли таксимланишида ижобий узгаришлар вужудга келаётганлиги ахоли пул даромадлари уртасидаги дифференциациялашувни тавсифловчи курсат-кичларда уз аксини топмокда. Хусусан, юртимиз-

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика куми-тасининг расмий (www.stat.uz) маълумотлари асосида муаллиф томонидан таккосланган.

2 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумита-сининг расмий (www.stat.uz) маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

даги 10 фоиз таъминланган ва 10 фоиз етарлича таъминланмаган ахоли даромадлари уртасидаги фаркни ифодаловчи дециль коэффициенти курсат-кичи баркарор пасайиш тенденциясига эга булиб, бу ракам 2000 йилдаги 21,1 баробар урнига 2017 йилда 6,2 баробарга, квинтиль коэффициенти (20 фоизли ахоли гурухлари уртасидаги фарк) эса 9,9 баробардан 3,9 баробаргача пасайди (3-расм).

Мамлакатимизда амалга оширилаётган ахолини ижтимоий химоя килишнинг актив дастурлари натижасида ахоли даромадлари базаси мустах-камланиб, йилдан-йилга ахоли истеъмол харажат-лари таркиби оптималлашиб, унда ноозик-овкат ва хизматларга килинаётган харажатларнинг улуши ортиб бормокда. Хусусан, 2000-2017 йил-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

4-расм. Узбекистонда ахолининг истеъмол харажатлари таркибининг узгариши (жамига

нисбатан фоизда)1.

и Озик-овкат махсулотлари ыНоозик-овкат махсулотлари и Хизматлар * 2017 йил учун дастлабки маълумотлар.

5-расм. Узбекистонда жамият таркибида урта ^атламнинг улуши2

* 2017 йил учун дастлабки маълумотлар.

ларда ахолининг истеъмол харажатлари таркибида озик-овкат махсулотлари харажатлари 15,2 фоизга камайиб, ноозик-овкат махсулотлари сотиб олиш учун харажатлар 7,1 фоизга, хизматлар учун харажатлар эса 8,1 фоизга ортди (4-расм).

Юкоридаги маълумотларга таянган холда айтиш мумкинки, мамлакатимизда жамиятнинг ижтимоий киёфаси йилдан йилга такомиллашиб бормокда. Шу уринда хукуматимиз томонидан ахолини ижтимоий химоя килиш дастурларини

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумита-сининг расмий (www.stat.uz) маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

2 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумита-сининг расмий (www.stat.uz) маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

амалга ошириш ва жамиятда урта катламни раFбатлантиришга каратилган чора-тадбирлар-нинг хам самарасини курит мумкин булади. Хусусан, амалга оширилган ислохотлар натижасида кучли ижтимоий сиёсат чора-тадбирлари аник, максадли равишда йулга куйилиб, ахоли ялпи даромадларининг усиши учун замин яратди. Бу эса 1990-2017 йилларда мамлакатимизда урта даромадга эга булган ахолининг жами ахоли тар-кибидаги улушини карийб 2,9 марта ортиб, 51,3 фоизга етишини таъминлади (5-расм).

Амалга оширган тадкикотларимиз ва статистик натижаларнинг тахлилларига таянган холда кейинги йилларда мамлакатимизда амалга оши-риладиган ахолини ижтимоий химоя килиш ва ахоли даромадларини шакллантиришга каратилган актив ижтимоий химоя дастурларини янада ман-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

зиллилиги ва самарадорлигини ошириш учун минтакаларнинг узига хос хусусиятларини ино-батга олган холда ижтимоий химоя дастурларини ишлаб чикиш максадга мувофик. Шу билан бир каторда, ахоли жон бошига тури келадиган даро-мад ва харажатларнинг таркибий узгариши, асо-сий озик-овкат махсулотлари истеъмоли ва узок муддат фойдаланиладиган товарлар билан таъ-

минланганлиги билан бир каторда, худуддаги яшаш шароити ва стандартлари, ахолининг обод ва замонавий уй-жойлар билан таъминланган-лиги, ахоли истикомат киладиган мухитни ривож-лантириш ва ободонлаштириш каби омилларни хам инобатга олиш ва ахоли учун кулай яшаш мухитини яратишга эътиборни кучайтириш зарур.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг «Уй хужаликларини тадк,ик, этиш методологиясининг низоми туFрисида»ги 18-сон карори.

2. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси расмий маълумотлари (www. stat.uz).

3. Колмаков И.Б. Методология расчета и анализа интегральных оценок показателей поляризаций денежных доходов населения. // Вопросы статистики, 2015, № 2. -С. 23-36.

Шамаева Е.Ф. Комплексная модель расчета качества жизни в регионе (на основе формализованного принципа устойчивого развития и системы естественнонаучных показателей). Уровень жизни населения регионов России, 2015, № 3 (197). -С. 109-120.

4. Козлова О., Гладкова Т., Макарова М., Тухтарова Е. Качества жизни населения: вопросы оценки. // Экономист, 2015, № 8. -С. 80-87.

5. Глущенко К.П. К вопросу о применении коэффициента Джини и других показателей неравенства. // Вопросы статистики, 2016, № 2. -С. 71-80.

6. Berg J. 2015a. «Labour market institutions: The building blocks of just societies», in J. Berg (ed.): Labour markets, institutions and inequality: Building just societies in the 21st century (Geneva, ILO; Cheltenham, Edward, Elgar), pp. 1-38.

7. Berg J. 2015b. «Income support for the unemployed and the poor», in J. Berg (ed.): Labour markets, institutions and inequality. Building just societies in the 21st century(Geneva, ILO; Cheltenham, Edward Elgar), pp. 263-286.

8. Mearkle R., Mactaggart I., Walsham M., Kuper H.; Blanchet K. 2017. «Disability and social protection programmes in low- and middle-income countries: A systematic review», in Oxford Development Studies, Vol. 45, No. 3, pp. 223-239. DOI: http://dx.doi.org/10.1080/13600818.20 16.1142960

9. Behrendt C. 2013. «Investing in people: Implementing the extension of social security through national social protection floors», in D. Kucera and I. Islam (eds): Beyond macroeconomic stability: Structural transformation and inclusive development (Geneva, ILO; Basingstoke, Palgrave), pp. 228-261.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 10(118)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.