Научная статья на тему 'Жамғариб бориладиган пенсия таъминотидаги айрим муаммолар ва уларни ҳал этиш йўллари'

Жамғариб бориладиган пенсия таъминотидаги айрим муаммолар ва уларни ҳал этиш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
153
62
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жамғариб бориладиган пенсия тизими / инвестицион фаолият / маблағлар / самарадор­ лик / мақсад / ижтимоий соҳа / жамғариш / муаммолар / ҳисоб варақлар / даромадлар ва харажатлар. / funded pension system / investment activity / funds / efficiency / goals / social sphere / savings / problems / accounts / incomes and expenses.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мухамедова Севара Абдукаххоровна

Мақолада Ўзбекистонда жамғариб бориладиган пенсия тизимининг инвестицион фаолиятини оширишга қаратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилган. Илмий таклиф ва ама­ лий тавсияларнинг амалиётда қўлланилиши истиқболда жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тизимида жамланган маблағлардан инвестицион мақсадларда фаол фойдаланиш орқали пенсия тизими самарадорлигини оширишга эришилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Мухамедова Севара Абдукаххоровна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPECIFIC PROBLEMS OF FUNDED PENSION PROVISION AND WAYS TO OVERCOME THEM

There are suggested in the article scientific proposals and practical recommendations aimed to increasing the investment activity of the pension system in Uzbekistan. The practical application of the developed scientific proposals and practical recommendations has to ensure the effectiveness of the pension system through implementation of the future pension savings in investment system.

Текст научной работы на тему «Жамғариб бориладиган пенсия таъминотидаги айрим муаммолар ва уларни ҳал этиш йўллари»

Мухамедова Севара Абдукаххоровна,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Макроик,тисодиёт» кафедраси мустак,ил тадкикотчиси

ЖАМГАРИБ БОРИЛАДИГАН ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИДАГИ АЙРИМ МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ Щ ЭТИШ ЙУЛЛАРИ

УДК: 330.322:331.1(100)

МУХАМЕДОВА С.А. ЖАМГАРИБ БОРИЛАДИГАН ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИДАГИ АЙРИМ МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ ЦАЛ ЭТИШ ЙУЛЛАРИ

Маколада Узбекистонда жамFариб бориладиган пенсия тизимининг инвестицион фаолиятини оширишга каратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикилган. Илмий таклиф ва ама-лий тавсияларнинг амалиётда кулланилиши истикболда жамFариб бориладиган пенсия таъминоти тизимида жамланган маблаFлардан инвестицион мак,садларда фаол фойдаланиш оркали пенсия тизими самарадорлигини оширишга эришилади.

Таянч сузлар: жамFариб бориладиган пенсия тизими, инвестицион фаолият, маблаFлар, самарадор-лик, мак,сад, ижтимоий сох,а, жамFариш, муаммолар, х,исоб варак,лар, даромадлар ва харажатлар.

МУХАМЕДОВА С.А. НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ НАКОПИТЕЛЬНОГО ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ И ПУТИ ИХ РЕШЕНИЯ

В статье предложены научные и практические рекомендации, направленные на повышение инвестиционной активности накопительной пенсионной системы в Узбекистане. Практическое применение разработанных научных предложений и практических рекомендаций способствует обеспечению эффективности накопительной пенсионной системы за счет использования инвестиционных фондов в будущей системе пенсионных накоплений.

Ключевые слова: накопительная пенсионная система, инвестиционная деятельность, фонды, эффективность, цели, социальная сфера, сбережения, проблемы, счета, доходы и расходы.

MUHAMEDOVA S.A. SPECIFIC PROBLEMS OF FUNDED PENSION PROVISION AND WAYS TO OVERCOME THEM

There are suggested in the article scientific proposals and practical recommendations aimed to increasing the investment activity of the pension system in Uzbekistan. The practical application of the developed scientific proposals and practical recommendations has to ensure the effectiveness of the pension system through implementation of the future pension savings in investment system.

Keywords: funded pension system, investment activity, funds, efficiency, goals, social sphere, savings, problems, accounts, incomes and expenses.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

Кириш.

Ахолини ижтимоий химоя килиш давлат ва ижтимоий сиёсатнинг мухим, устувор вазифала-ридан хисобланади. Ахолининг турмуш даражаси, кайфияти, амалга оширилаётган ик,тисодий исло-хотларга муносабати кандай булиши, биринчи навбатда, улар кай даражада ижтимоий химоя-ланганлиги билан бевосита боFлик. Ижтимоий сохани ривожлантиришнинг 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стра-тегиясининг мухим устувор йуналиши сифатида кабул килиниши ушбу соханинг давлат ижтимоий сиёсатида илмий-амалий, долзарб ахамиятга эга эканлигини ифодалайди1.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

ЖамFариб бориладиган пенсия таъминотидаги муаммолардан бири шуки, ушбу тизимда молия-вий риск даражаси юкори булади, жумладан, бекарор иктисодиёт шароитида инвестицион фаолликни жамлаш нуктаи назаридан, ушбу холат жиддий масала хисобланади. ЖамFариб бориладиган пенсия тизимининг амал килишига инфляция даражаси салбий таъсир курсатади.

Илмий муаммонинг к,уйилиши.

ЖамFариладиган пенсия маблаFларини жамFа-риш жараёнидаги асосий жихати - уларни инвес-тициялашдир. Бунда маблаFлар бутлигини таъ-минлаш ва уни янада кучайтириш йулларидан бири - инвестициялаш учун самарали молиявий воситаларни танлаш, диверсификациялаш кафо-латлари, молиявий рискларнинг жиддий концен-трациялашувига йул куймасликдир. Таъкидлаш жоизки, инвестициялаш жараёнини фаоллашти-ришда инвестицион инфратузилма, маблаFлар бутлиги ва даромадлилигини таъминлаш мухим ахамият касб этади. Ушбу холатда икки узаро бир-бирига боFлик ва к,арама-к,арши булган вазифалар вужудга келади: бир томондан инвестицион куйилмаларнинг даромадлилигини таъминлаш, иккинчи томондан - рискларни камайтириш. Ушбу вазифаларни муваффакиятли хал килиш учун жахон амалиётида куйидаги усуллар кулланилади: рискларни суFурталаш; инвестицион портфелни диверсификациялаш; рискни лимитлаш2.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси т^рисида»ги ПФ-4947-сон фармони.

2 Nosirov E. va boshq. Investitsiya risklarini boshqarish. O'quv qo'llanma. - T.: «Fan va texnologiya», 2012. -116-b.

Муаммонинг жихатларидан яна бири жамFа-риладиган пенсия маблаFларини жойлаштириш жараёнида инвестициялаш объектларини танлаш ва молия бозорларининг тегишли сохаларининг тайёрлигини аниклашдир. Жахон амалиётининг курсатишича, давлат томонидан чикарилган ва кафолатланган кимматли к,с^озлар камрок рискли сифатида каралади. Даромадлилик нуктаи назаридан облигациялар кулай хисобланади. Бу, асо-сан, жамFариладиган пенсия маблаFларининг бутлиги, яхлитлигининг кушимча кафолати сифатида дастлабки боск,ичларда мухим ахамият касб этади.

ЖамFариладиган пенсия маблаFларининг реал мол-мулк билан таъминланган булиши хам мухим ахамиятга эга. Шунинг учун жамFариладиган пенсия маблаFлари ЯИМнинг усишига йуналтирилиши ва иктисодиётнинг реал секторига инвестиция-ланиши лозим. Бу мамлакат ик,тисодиётида хусу-сий инвестицион ресурслар камомадини муайян даражада бартараф этиш имконини беради. Ушбу холатда инвестицион портфелнинг асоси корпо-ратив кимматли ^озлар булиши лозим.

Узбекистон Республикасининг «Фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъминоти туF-рисида»ги Конуни ижросини урганиш жараёнида уз ечимини кутаётган масалалар мавжуд. Конун-нинг 13-моддасида иш берувчи томонидан маж-бурий жамFариб бориладиган пенсия хисоб-варакларини очиш, уларни юритиш тартибига риоя килиш, бадалларни туFри ва тулик хисоблаб чикариш, уз вактида туланиши устидан назоратни молия, давлат солик хизмати органлари ва Халк банки томонидан амалга оширилиши белгиланган булса-да, ушбу ташкилотлар уртасида узаро хамкорликни етарли даражада йулга куйиш зарур. Давлат солик, органлари томонидан ушбу к,онун-нинг 13-моддасида белгиланган талабга кура, конун ижроси устидан назорат етарли даражада ташкил этилиши зарур. Халк банкининг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобвараклари холати туFрисида фук,ароларни хар йили хабардор килиб бориш мажбурияти белгиланган булиб, бу борада амалда иштирокчиларга хабар бериш суст ташкил этилган. Шу билан бирга, жойларда жам-Fариб бориладиган пенсия тизимининг фаолият курсатиши масаласи юзасидан хужалик юритувчи субъектлар рахбарлари ва бухгалтерлари билан тизимли равишда илмий-амалий семинарлар утказишга, жамFариладиган пенсия тизимига оид конун хужжатларининг мазмунини ахолига тушун-тиришга етарли даражада эътибор каратилиши

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

керак. Ахолининг банкка ишончини янада мустах-камлаш максадида уларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларининг йиллик харакати тyFрисидаги хабарномаларни электрон тизимлар оркали маълумотлар берилишини тако-миллаштириш билан боFлик масалалар хал эти-лиши керак.

Яна бир муаммо мехнат бозорини амал килиши билан боFлик. Узбекистон иктисодиётида норас-мий ва яширин иктисодиёт улушининг катталиги, мехнат бозоридаги маълум мавхумликни келти-риб чикаради ва жамFариладиган пенсия тизи-мининг самарали шакилланишига салбий таъсир курсатади.

Асосий натижалар.

Бу борада халкаро тажрибани урганиш, маълум даражада, масалани хал килишга кумак беради, Масалан, Чили пенсия тизимидаги асосий муаммо мехнат бозорининг хусусиятлари билан боFлик. Аксарият мехнатга лаёкатли ахоли, жум-ладан, аёллар ва ёшлар ишсиз ёки норасмий сек-торда банд. Иш уринларининг тез-тез узгариб туриши ва банд ахоли сонининг узгариши хам жамFармаларни мунтазам жамFариб бориш имко-нини пасайтиради, узини-узи банд этувчи ахолини пенсия жамFармаларини жамFаришга жалб этиш ва ушбу тизимда катнашиш мотивациясини вужудга келтириш мураккаб муаммо хисобланади1.

Мамлакатимизда фукароларнинг жамFариб бориладиган пенсия таъминоти маблаFлари муд-датига кура, «узун пуллар» молиявий ресурслар сифатида каралади. Жахон амалиётининг курса-тишича, ушбу маблаFлар фукаро пенсия чиккунга кадар инвестицияларга жалб этилиши мумкин. Хозирда жамFармани шакллантиришда ихтиёрий индивидуал бадаллар улуши жиддий салмокка эга эмас, шу жихатдан ушбу тизимни янада такомил-лаштириш ва нодавлат пенсия жамFармалари билан шуFулланувчи молиявий ташкилотлар таш-кил этиш максадга мувофик булади. ЖамFари-ладиган пенсия тизимини молиялаштиришдаги ислохотларни бандлик, мехнат бозори, ахоли даромадлари, бюджет ташкилотлари ходимлари-нинг иш хаки, солик, молия ва кредит сохасидаги ислохотлар билан биргаликда амалга ошириш лозим.

1 Mamanazarov М.А., G'aniev A.Y. Jamg'ariladigan pensiya tizimining afzalliklari va kamchiliklari. «Pensiya tizimining moliyaviy barqarorligini ta'minlash va samaradorligini с^Ь^Ь» mavzusidaqi O'zbekiston ММИИу universitetining 100 yilligiga bag'isnlangan respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari to'plami. - Т., 2017-уН 15-noyabr. -76-77-Ь.

Тахлиллар Узбекистон жамFариб бориладиган пенсия тизими самарадорлигининг пасайишига олиб келувчи куйидаги омиллар мавжудлигини курсатмокда:

а) жамFариб бориладиган пенсия тизими даро-мадлилигининг инфляция даражасидан паст-лиги;

б) маблаFларни жойлаштиришда мукобил ман-баларнинг мавжуд эмаслиги;

в) индивидуал пенсия жамFармалари хисоб-ракамларидан маблаFларни муддатидан олдин олишнинг мумкин эмаслиги;

г) Халк банкининг жамFариб бориладиган пенсия тизимига курсатадиган хизматлари билан боFлик харажатларининг юкорилиги.

Мамлакатимизда узок муддатли истикболда (10-15 йил) пенсия тизимида куйидаги омиллар таъсири натижасида пенсия жамFармасига булган оFирликнинг усиши кузатилади: а) норасмий сек-торларда банд булган, мехнат мигрантлари хисобланган хозирги кундаги 40 ёшли ишчилар авлодининг оммавий пенсияга чикиши. Ушбу категориялар пенсия бадалини туламаётган булсалар-да, белгиланган пенсия ёшига етганла-ридан сунг пенсия олишга даъво киладилар; б) 2050 йилга бориб мехнатга лаёкатли ёшдан юкори ахоли кисмининг аста-секин 12-15 фоиз-гача купайиб бориши, ахоли каришининг глобал тенденцияси мамлакатимизда амал кила бош-лайди.

Амалдаги пенсия таъминоти моделига таал-лукли молиявий салохиятнинг пасайиш шарои-тида сони усиб бораётган пенсионерлар учун муносиб турмуш сифатини таъминлаш зарурати пенсия таъминоти сохасида асосий узок муддатли истикболдаги мухим вазифалардан бири булиб колади.

Пенсия жамFармасининг молиявий баркарор-лигини таъминлаш учун бусиз хам юкори булган пенсия бадали микдорининг усиши, пенсия таъ-минотига оид имтиёзларни кискартириш ёхуд пенсия ёшини кутариш каби анъанавий чора-тадбирларни кузда тутади. Санаб утилган барча холатлар салбий натижаларга олиб келиши мум-кин:

а) корхоналарнинг хуфёна тарзда фаолият олиб боришининг кескинлашиши;

б) ахолининг пенсия таъминоти тизимига булган ишончсизлигининг усиши.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

1-расм. Жамfариб бориладиган пенсия тизими мабламарини инвестицион йуналишда фойдаланишда мавжуд булган рискларни камайтиришда эътибор каратиш лозим булган

масалалар1.

✓-Ч

Жамгариб бориладиган пенсия тизими маблагларини

инвестицион йуналишида фойдаланишда мавжуд булган рискларни камайтиришда эътибор каратиш лозим булган

— Кредит ташкилотининг фаолиятни юритишда талаб этиладиган касбий тажрибага эгалиги \

— Активларнинг минимал микдори ва таркиби билан боFлик булган касбий фаолиятни амалга ошириш тажрибасига эга эканлиги

— Кредит ташкилотининг ёки хужалик юритувчи субъект хусусий капиталининг минимал миедори

— Корпоратив кимматли ^озлар эмитентларининг рентабеллиги, молиявий баркарорлиги, иш юритиш ва бозордаги фаоллиги, амалдаги конунчилик ва Мувофиклаштирувчи Кенгаш томонидан белгиланган бошка талаблар >

ЖамFариладиган пенсия тизимидаги муаммо-лар хал этилишида юк,орида санаб утилган барча омиллар инобатга олиниши зарур.

Маълумки, фукароларнинг шахсий жамFариб бориладиган пенсия хисобваракларига маблаF-ларининг инвестиция килиниши риск билан боFлик муаммо хисобланади. Шунинг учун жам-Fариб бориладиган пенсия тизими маблаFларини инвестицион йуналишда фойдаланишда мавжуд булган рискларни камайтиришда 1-расмдагиларга эътибор каратиш лозим.

Тахлилларнинг курсатишича, пенсия тизимини такомиллаштириш мехнатга х,ак тулаш, солик тизими, мехнат бозорининг холати ва молия бозори билан узвий ботлик, муаммо хисобланади. Ушбу муаммони мамлакатдаги демографик вазият, ишсизлик, мамлакат ахолисининг табиий усиши ва умр куришнинг уртача ёшининг ортиши билан боFлик булган масалалардан ажралган холда алохида хал этиб булмайди. Шунингдек, ишлаёт-ганлар сонининг кискариши, давлат бюджетининг

1 \amdamov Sh. Jamg'arib boriladigan pensiiУa ta'minoti таЫад'1апс1ап investitsion maqsadlarda foydalanish. «O'zbekiston Respublikasida pensiya ta'minoti tizimining dolzarb muammolari» mavzusidagi ilmiy-amaliy anjumani tezislar to'plami. 2017-yil 14-mart. - Т.: «Iqtisod-Мoliya». -157-Ь.

харажатлар кисмида ижтимоий соха харажатла-рининг ортиши, ахолининг мехнатга кобилиятли кисмига тушадиган оFирликнинг купайиши, утиш иктисодиёти мамлакатларида пенсия жамFармаси маблаFлари шаклланиши аксарият к,исмининг иш берувчилар томонидан туланиши, иктисодий ислохотларнинг чукурлашуви жараёнида ишлов-чилар иш хаки даражасининг ортиши ва мутано-сиб равишда, к,ариликни суFурталашдаги улуши-нинг ортиб бориши жорий пенсия туловларида камомадни вужудга келтириб, амалдаги пенсия таъминотини молиялаштиришнинг ислох этили-шини такозо этмокда.

Хулоса ва таклифлар.

Юк,оридагилардан келиб чик,к,ан холда хулоса килса буладики, хорижий давлатлар тажрибасида пенсия жамFармаларининг маблаFлари инвести-цияларни молиялаштиришнинг мухим манбаи хисобланади. Ушбу маблатлар уз хусусиятига кура «узун пуллар» булиб, уларни иктисодиётдаги инвестицион лойихаларни молиялаштириш учун жалб килиш трансформация рискини камайти-ради. Шунинг учун ик,тисодиёт тармок,ларини тар-кибий кайта куриш ва модернизация килишда пенсия жамFармаларини инвестицияларга сама-рали трансформация к,илиш мухим масала булиб колмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

Узбекистан Республикасида жамFариб бори-ладиган пенсия тизимини янада ривожланти-ришда куйидагилардан фойдаланиш тавсия килинади:

- давлат кафолати асосида ипотека облига-цияларини эмиссия килиб, уларга жамFарилиб бориладиган пенсия тизими маблаFларини жалб килиш лозим. Шунда ушбу кимматли коFозларнинг риск даражаси паст булиб, ахолини уй-жой билан таъминлашни молиялаштиришдаги роли ошади;

- «Халк банки»да хисобга олинадиган жам-Fарилиб бориладиган пенсия маблаFларни бош-каришни танлов асосда аникланадиган ихтисос-лашган бошкарувчи компанияга бериш лозим. Ушбу компания маблаFларни профессионал асосда бошкариб, унинг купайиши ва инфляция даражасидан химоя килишга кумаклашади.

Куплаб мамлакатларда хусусий пенсия фонд-ларини давлат томонидан назорат килиш кучай-тирилмокда ва инвестициялар киритилиши мум-

кин булган кимматли коFозлар турлари белги-ланмокда. Шуни хисобга олиб, ахолининг пенсия тизимидаги фаоллигини ошириш ва жамFари-ладиган пенсия тизимига булган ишончини мустахкамлаш максадида хусусий пенсия фонд-ларини ташкил этишни максадга мувофик, деб хисоблаймиз. Бунинг учун, дастлаб нодавлат, хусусий пенсия фондлари фаолиятини ташкил этиш-нинг ташкилий-хукукий асосларини яратиш, ким-матбахо ^озлар, инвестиция бозорини ривож-лантириш зарур булади.

ЖамFариб бориладиган пенсия тизимини тако-миллаштириш максадида ахоли уртасида жам-Fариб бориладиган пенсия тизимининг механизми ва афзалликлари тyFрисидаги тушунтириш ишла-рини кучайтириш ахолининг молиявий саводхон-лигини ошириш буйича чора-тадбирлар маж-муини мунтазам равишда амалга ошириб бориш зарур.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожа-атномаси. 2018 йил 28 декабрь. // http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliasy-28-12-2018

2. Вахабов А.В. рахбарлиги остида. Пенсия тизимини ривожлантиришнинг хориж таж-рибаси. - Т.: «Иктисод-Молия», 2018.

3. Вахабов Д.Р. Жахон пенсия тизимининг асосий йуналишлари. // «Миллий иктисодиётни модернизациялаш шароитида инновацион фаолиятни инвестициялаш». Халкаро илмий-амалий конференция тезислар туплами.- Т., 2010. -241-244-б.

4. Вахобов А.В., Рахмонов. Ш.И. Жахон молиявий-иктисодий инкирозининг пенсия тизимини ислох этишга таьсири. // «Ижтимоий хамкорлик - иктисодий муносабатларни эркин-лаштириш омили» мавзусидаги республика илмий-амалий конфренцияси материаллари туплами. Асосий кисм. - Т., 2014.

5. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси статистик туплами. Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати. 2018 йил январь-декабрь. - Т., 2019. -96-121- б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.