CC BY
16
А. БАЙТ¥РСЫН¥ЛЫНЬЩ СИНТАКСИСТЕ ОЦЫТУ ТУРАЛЫ Т¥ЖЫРЫМДАРЫ МЕН ЭД1СТЕМЕС1
САНТЕРХАЩЫЗЫ ЖАНСАЯ
I.ЖансYгiров атындагы Жетюу университетi. Талдьщорган каласы 7М01701 - ^азак тiлi мен эдебиетi бшм беру багдарламасыныц 2-курс магистранты
Аннотация. Мацалада синтаксистг оцытудагы Ахмет Байтурсынулы царастырган взектг мэселелер, эдгскер-галымныц ой-тужырымдары талданады. Сондай-ац, синтаксистг оцытуда галымныц талдаган тигмдг деген эдгс-тэсглдерг усынылады. Трек свздер. Синтаксис, свйлем, эд1стеме, эд1с, грамматика
Аннотация. В статье анализируются актуальные проблемы обучения синтаксису, рассмотренные Ахметом Байтурсынулы, мысли методиста-ученого. Также проанализированные ученым методы рекомендованы как эффективные при обучении синтаксису.
Ключевые слова. Синтаксис, предложение, методология, метод, грамматика
^азак лингвистика гылымыныц кешбасшысы - Ахмет Байтурсынулыныц артында калдырган мол мурасыныц шшде синтаксис гылымына коскан Yлесi кандай? Алдымен, казiрri грамматикаларда колданылып жYрген синтаксис терминдершщ 90 пайызы - Ахмет Байтурсынулы енгiзген атаулар (сейлем, сейлем мYшелерi, бастауыш, баяндауыш, аныктауыш, толыктауыш, пысыктауыш, кыстырма сездер, каратпа сез, жалац сейлем мен жайылма сейлем, толымды, толымсыз, болымды, болымсыз, сураулы, лепт сейлемдер, курмалас сейлемдер мен оралымды сейлемдер т.т.). Олардыц грамматикалык сыр-сипаты мен тYрленiмiне катысты айткан пiкiрлерi де казiргi грамматикадагы талдаулардан алшактап кете койган жок. Галымныц айткан пiкiрлерi кемелiне келген казак тш бшмшщ казiргi шагындагы жаца багыттагы зерттеулер аясында негiзгi кайнаркез ретшде танылып оытр. Тiл табигатын терец тYсiнген суцгыла галым сейлемнiц бастауышы мен баяндауышын аныктауда оныц формальдi белгiлерiн герi сейлеу агымындагы мацызына, казiргi лингвистикалык тYсiнiк бойынша, «сейлемнщ актуалды мYшеленуiне CYЙенген» деп айтуга толык негiз бар. Эрине, А.Байтурсынулы «Тiл - курал» ецбегiнде: «Сейлемнщ турлаулы мYшелерi екеу: 1) бас мYше, 2) баяншы мYше. Бас мYше деймiз - сейлем шшдеп сездер байланатын казык сезiн, сейлем иесш. Жецiлдiк Yшiн бас мYше - бастауыш деп, баяншы - баяндауыш деп аталады», - дейдь Бiрак бастауыштыц Yнемi сейлемдi бастап туратын мYше емес екендiгiн жаксы бiлген. Оны 1925 жылы ^ызылорда каласында басылып шыккан «Тiл- курал. Сейлем жYЙесi мен тYрлерi» ецбегшде езi келтiрген темендегi мысалдары да дэйектейдк Берерменге бесте квп, аларманга алты да аз [1, 269]. Ас цадiрiн ашыццан бтер, ат цадiрiн асыщан бтер [2, 287]. Царатаудыц басынан квш келедi [3, 290]т.т. Келтршген мысалдардагы бес, алты, асыццан, ашыццан, квш бастауыштарыныц бiрi де сейлемдi бастап турган жок. Qзi бас мYшеге аныктама беруде колданган, сондай-ак езге тYркi тшдершде бастауышка терминдiк атау ретiнде телшген ие сезi де алынбады. А.Байтурсынулы «Тш - курал. Сейлем жYЙесi мен тYрлерi» атты ецбегiнде сейлем тYрлерiне катысты тYсiнiк бередi: «Сейлемдер арасында екi тYрлi жакындык болады. Бiрi - iшкi, бiрi - тыскы. Iшкi жакындык - магына жYзiндегi жакындык. Магына жакындыгынан баска жакындык жок сейлемдер iргелес келш, магына жакындыгынан баска кисын жакындыгы бар сейлемдер «курмалас» деп аталады» [4, 280-291]. Автор iргелес сейлемдерге: 1) Кун ашыц. Торгайлар шат. Ыц жыц орман. 2) Кун кеш болды. Ат болдырды, ел кврiнбедi. Батыр сасайын дедi сиякты мысалдарды келаре отырып, мундай сейлемдердiц алгашкы тобында арасында жаксы ^ннщ жайын сейлеген ой iргесiнiц; ал екiншi мысалга алынган сейлемдер аралыгында кеш уакытта болган уакига жайын сейлеген
ой ¡ргесшщ гана бiркелкiлiгi бар екенш ескертедi. Байкап карасацыз, галым жай сейлем табигатын тануда нYктеден HYKTere дейiнгi аралыкты алып турган жок. Орыс лингвистикасына М.А. Пешковский, Ф.И. Буслаев т.т. галымдар аркылы енген «сейлем табигатын тануда одан да ipi бiрлiктер аркылы зерттеу» идеясынан туындаган кYPделi синтаксистiк тутастык пен мэтiн теориясына апарар идея жогарыдагы жолдардан айкын керiнiп тур.
Автордыц курмалас сейлемдi тану принципi мYлде баскаша. Тш бiлiмiндегi калыптаскан теория «курмалас сейлемдер - жай сейлемдер эволюциясыныц нэтижесшде калыптаскан дербес бiрлiк» деген кагидага мYлдем Yйлеспейдi. Автордыц сейлемдер деп отырганы - дербес сейлем емес, контекстеп, мэтiндегi сейлемдер. ¥зак жылдар бойы курмалас сейлем теориясындагы кептеген тYЙткiлдi проблеманыц езi оны мэтшнен, контекст аясынан белiп караудан туындаганын А.Байтурсынов ецбектерш кайта парактау аркылы тYсiнуге болады. ^урмаластарды ез шшде «сыйыса курмаласу» жэне «киыса курмаласу» деп белiп карастырады. Автордыц «сыйыса курмаласу» деп берген сейлемдерi (Карабай мен Сарыбай ацга шьщты. Ек1 дос бгргн-бгрг CYйдi, цушты) казiргi замандагы тшдш таным тургысынан талдаганда, «^рыцгай мYшелi жай сейлем» деп танылганымен, аталган сейлемнiц оны курмалас сейлеммен барабар ететшдей элдебiр тшдш зацдылыктыц негiзiнде калыптаскандыгын жокка шыгара алмаймыз (салыстырыцыз: Карабай ацга шыцты, Сарыбай ацга шыцты. Ек1 дос бiрiн-бiрi CYйдi. Ек1 дос бiрiн-бiрi цушты). Тшдеп калыптаскан тужырым бойынша, сейлемнщ бiрыцFай мYшелерi сейлем iргесiн кецейтушi фактор ретшде саналып келсе, Байтурсыновтыц «сыйыса курмаласуы», керiсiнше, бiрыцFай мYшелi жай сейлемдердiц курмалас сейлем компоненттершщ ыкшамдалу YДерiсiнiц нэтижесiнде пайда болу мYмкiндiгiн айкын керсетiп тур.
^иыскан курмаластарды «салалас», «сабактас» деп жштеп, салаластарды магынасына карай «жайылыцкы» (Y.лкен бастар, кш цостар), «кайырылыцкы» (Мен бардым, сен Yйде болмадыц), «айырыцкылы» (Не сен турасыц, не мен турамын), «суйылыцкы» (Сабыр тYбi -сары алтын: саргайган жетер муратца, асыццан цалар уятца) жэне «койылыцкы» (Не esi3 влер, не арба сынар, екШц бiрi болар) деп белсе, сабактастарды «бастауыш багыныцкылы», «аныктауыш багыныцкылы», «толыктауыш багыныцкылы», «мезгш пысыктауышыныц багыныцкысы», «мекен пысыктауышыныц багыныцкысы», «сын пысыктауышыныц багыныцкысы», «себеп пысыктауышыныц багыныцкысы», «максат пысыктауышыныц багыныцкысы», «шартты багыныцкы», «ереуiл багыныцкы» деп беледi. Кейiннен казак лингвистика шмшщ сацлактары - ^.Жубанов пен Н.Сауранбаевтыц iлгерi дамытуы нэтижесiнде аталган жiктелiм сол кездегi езге тYркi тiлдерiнiц грамматикасын тYзуге де ыкпал еттi.
А. Байтурсынулыныц «Тiл таныткыш» окулыгында сейлем мYшелерiне арнайы токталып, казiргiше жiктегенiн керемiз [5,156]. Автор бул ецбегшде сейлем мYшелерiн бастауыш, баяндауыш, аныцтауыш, толыцтауыш, пысыцтауыш деп беске беледь А.Байтурсынулы - синтаксистщ баска салаларына караганда, сейлем мYшелерiнiц аталуын да, жасалу жолдарын эрi накты, эрi жYЙелi керсеткен галым. ^азак филологиясы мен енертануыныц непзш салушы галым - А.Байтурсынулыныц ецбепндеп пысыктауыш туралы аныктамасына назар аударалык: «Пысыктауыш сездер» деп амал пысыктау Yшiн айтылатын сездердi айтамыз. Сейлем шшдеп нэрсенiц амалын керсететiн сез - баяндауыш. Сондыктан пысыктауыш сездер баяндауышты пысыктайтын сездер болып шыгады. Булар баяндауышты калай пысыктайды? Эуелi баяндауыш керсетiп турган амалдыц мезгшн айтып, екiншi -орнын айтып, Yшiншi - сынын, сыйкын айтып, тертiншi - себебiн айтып, бесiншi максатын айтып, пысыктайды. Сондыктан пысыктауыш сездердщ езi бес топка белшедь Пысыктау мэнiсiне карай мезгiл пысыктауыш, максат пысыктауыш, мекен пысыктауыш, сын пысыктауыш, себеп пысыктауыш деп аталады» [6, 213]. Мше, пысыктауышты А. Байтурсынулы езiнiц гылыми ецбектерiнде гылыми дэлдiкпен тужырымдама айтып, тYрлерiне дешн керсетiп бердi. БYгiндерi колданып жYрген жYЙенiц негiзiн салгандыгы осындай тужырымдармен дэйектелген.
А.Байтурсынулы - казак тшнщ баска салаларымен 6ipre синтаксистщ де iргетасын куйып, кабыргасын калаушы галым. Бiр гана макала шшде оныц бул багыттагы ецбепн саралап шыгу mymkïh емес, сондыктан сейлем мYшелерi жeнiндегi пiкiрлерiн гана непзге ала отырып, ол ойларыныц кешнп галымдар аркылы калайша дамып жетшгенше зер салайык. Fалым сейлем мYшелерi жайында «Тш - куралдыц» «Сейлем жYЙесi мен турлерЬ» атты Yшiншi кiтабында сез етедi. Ол Yшiн кiрiспе ретiнде «Сейлем жYЙесi» атты такырыпша берiп, онда сейлемнщ аныктамасын былайша бiлдiредi: «Сейлем дегенiмiз - сездердщ басын курастырып, бiреу айткан ой. Сейлегенде, жазганда кiм де болса ойын айтады. Ойын айтуга тиiстi сeздердi алады да, олардьщ басын курап, бiрiне бiрiнщ кырын келтiрiп, киындастырады» [7, 263]. Осында кейiнгi галымдардыц сейлем жайындагы тужырымдарына аркау болатын нысандардыц бэрi бар:
1) сейлем сездердщ киындасуынан (езара тсркесш сейлем мYшелерiне айналуынан) турады,
2) сейлем бiреудщ сейлеу эрекетi аркылы жYзеге асады (тшдщ кызметс), 3) сейлем ойды бiлдiредi (ойдыц жемiсi). Аныктамада сейлемнщ жYЙесi K^i бeлiктен басталып, соцы ойды бiлдiруiмен аяктала турса да (формалдык грамматиканыц багыты), галым алдымен ой, сосын сейлеу (тiл), сосын барып сейлем (жазу) екенш естен шыгармайды. Сондыктан «...айтушыныц ойын тыцдаушы угарлык дэрежеде тYсiнiктi болып айтылган (сейленген) сездер гана сейлем болады», - деп ескертедi [8, 264].
Дорыта айтканда, макалада осыдан бiр гасыр бурын А.Байтурсынулы негiзiн калаган казак тш гылымы синтаксисшщ сейлем мYшелерiне катысты ой-пшрлердщ кейiнгi есш-еркендеу жолына кыскаша гана шолу жасалды. Эрине, бiр кезде А.Байтурсынулы енгiзген синтаксиспк терминдердщ eмiршец болып, казiргi ^нге дейiн колданылуыныц басты себебi - сол кездеп алаш кайраткерлершщ казак тшне деген ортак кезкарасынан туындаган ойдыц жемiсi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Сыздыкова Р. Ахмет Байтурсынов (eмiрi мен кызметi туралы)Тiл тагылымы. - Алматы , Ана тiлi, 1992.
2. Байтурсынов А. . Тш тагылымы. - Алматы: Ана тш, 1992.
3. Нургалиев Р. Алып бэйтерек. Бес арыс. - Алматы. 1992. - 253 б.
4. Манкеева Ж. .Байтурсынулы терминдершщ танымдык непздерь «А.Байтурсынулы жэне казак филологиясыныц мэселелерi» атты халыкаралык гылыми-теориялык конференция материалдары. - Алматы: Арыс, 2004. - 15-18-б.
5. Сагадиев К. 25.11. 2010. http://www.inform.kz/kaz/article/2325838 В.
