CC BY
26SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
К¥РМАЛАС СЭЙЛЕМД1 ТОПТАСТЫРУ МЭСЕЛЕС1
Гаухар Жора кызы Казибаева
Шыршык мeмлeкeттiк педагогика yнивepcитeтiнiц Казак; тш жэне эдебиет
багытыныц 2-курс cтyдeнтi
Гылыми жвтвкш1: Гулжан Азизбековна Анарбекова
АННОТАЦИЯ
Кдомалас сейлемдер кез келген жай сейлемдердщ TipKece салуынан емес, 6ip-6ipiMeH магыналык, spi к^рылымдык тыгыз байланыстагы жай cейлeмдepдiц бip-бipiнe Yйлece, багына немесе тец дэрежеде байланысуынан к¥ралады. Кiлттi сездер: Жай сейлем, с^раулы сейлем, синтагма, интонация.
К^рмалас cейлeмдi топтастыру мэceлeci Казак тш бiлiмiндe к¥рмалас cейлeмдi топтастыру мэселесше алгаш кецiл аударган А. Байт^рсын^лы «Тш-к^рал. Сейлем жYйeci мен тYpлepi» атты eцбeгiндe кдомалас сейлемге катысты тYciнiк бepeдi.Оны сыйыса кдамаласу жэне киыса кдамаласу деп белш карастырады. Автордыц сыйыса к¥рмаласу деп берген cейлeмдepi (Карабай мен Сарыбай ацга шыкты) казipгi замандагы тiлдiк таным т^ргысынан талдаганда бipыцFай мYшeлi жай сейлем деп танылганымен, аталган cейлeмнiц оны к^рмалас сейлеммен барабар ететшдей элдeбip тiлдiк зацдылыктыц нeгiзiндe калыптаскандыгын жокка шыгара алмаймыз (салыстырыцыз: Карабай да ацга шыкты, Сарыбай да ацга шыкты). Киыскан к^рмаластарды салалас, сабактас деп жжтеп, салаластарды магынасына карай жиылыцкы, кайырыцкы, айырыцкы, с^йылыцкы жэне койылыцкы деп белсе, сабактастарды бастауыш багыныцкы, аныктауыш багыныцкы, пысыктауыш багыныцкы деп беледь К¥рмалас cейлeмдi «кYPдeлi сейлем» деп атаган КЖ^банов оны салалас жэне сабактас деп жжтеп карастырады. Кдомаласты жасайтын амал-тэciлдep салаласта: алгашкы сейлем баяндауышы к^рамындагы eдi кемeкшi eтicтiгi, шартты рай т^лгасы, кесемшенщ -п т^лгасы, да, жэне, сосын дэнeкepлepi, сол ceбeптi, сондыктан, сейтш, бipак, сейтсе де, я, эйтпесе, не болмаса, Y^Kern, неге десец т.б. жалгаулыктары, осы, сол, б^л eciмдiктepi; сабактаста, нeгiзiнeн, кдаамында катыстык cездepi бар шартты рай т^лгалы eтicтiктepгe нeгiздeлгeн. Салалас к^рмаластарды ез шшде ыцгайлас, epeуiл, талгама, себеп-салдар, шарт жагдай деп белeдi де, сабактастарды аныктауыш багыныцкылы, толыктауыш багыныцкылы, пысыктауыш багыныцкылы деп саралайды. К¥рмалас cейлeмдi зepттeудi алгаш рет практикалык максатта емес, гылыми т^ргыдан карастырган С.Аманжолов кдамалас cейлeмдepдi салалас, сабактас, аралас жэне тиянаксыз
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
сабактас деп терт TYpre бeлiп караса, курмалас сeйлемдердi арнайы зерттеген Н.Сауранбаев бул мэселеде бipнeшe niKip усынды: алгашкы топтастыруда курмаластарды салалас жэне сабактас деп жжтесе, кeйiнipeк салалас курмалас, сабактас курмалас жэне ipгeлeс курмалас деп топтайды, ал соцгы топтастыруда курмаластарды 4-ке бeлeдi: салалас, сабактас, аралас, Yйipлi мYшeлi сабактастар, С.Жиенбаев курмаластыц тек салалас жэне сабактас деген 2 тYpi бар eкeнiн, ал аралас курмаластыц "ез алдына бip белек зацдары жок" eкeнiн айтады. Н.Сауранбаев сeйлeмнiц бул тYpiн сабактас, салалас, ipгeлeс деп Yш Yлкeн топка бeлeдi. Автор курмаластыц жалгаулыксыз байланыскан тYpiн жеке алып «аргелес» деп карастырады.
Аталган топтастырулардыц колданыстагы топтастырулардан eлeулi айырмашылыктары болганымен, бYгiнгi кYн тургысынан алып караганда назар аударатын тустары да жок емес. Профессор Н.Сауранбаевтыц "Казак тiлiндeгi курмалас сeйлeмдep жуйесГ' атты очepгiндe ipгeлeс курмаластар деп отырганы - тiлiмiздeн бepiк орын алып, эбден калыптасып кеткен жалгаулыксыз салалас сeйлeмдep. Мундай сeйлeмдepдi салаластыц бip тармагы есебшде карамай, жалпы курмалас сeйлeмнiц бip тYpi peтiндe тYсiндipгeн. Ондагы дэлeлi -'^ргелес курмаласта салаластыц да, сабактастыц да бeлгiсi бар. Салаласка тэн бeлгiсi - ондагы жай сeйлeмдepдiц грамматикалык жагынан бip-бipiмeн тец дэрежеде курмаласатындыгы жэне сeйлeмнiц баяндауышы тиянакты калыпты болатындыгы.
Казак тш бiлiмiндe курмалас сeйлeм синтаксис мэсeлeсiнiц зepттeлуiн К. Есенов Yш кезецге бeлiп карайды. Алгашкы кезецге 1920-1940 жылдар аралыгында жазылган А. Байтурсынулы мен КЖубанов, С. Жиенбаев, Х. Басымов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М. Балакаевтардыц eцбeктepiн, eкiншi кезецге 1940-1950 жылдары шыккан С. Аманжолов, С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев, М. Балакаев, А. Ыскаков, F. Бeгалиeвтepдiц eцбeктepiн, ал Yшiншi кезецге 1950 жылдан кeйiнгi Т.Кордабаев, О^легенов, А.Эбiлкаeв, К. Есенов, Х. Аргыновтардыц зepттeулepiн жаткызады. Буган коса осы туста жарык кepгeн Р. Эмipов, К. Мамытбеков, ¥. Салиевалардыц зepттeулepi де курмалас сeйлeм синтаксисiн дамытуга зор Yлeс косканын атап кеткен орынды. Сондай-ак аталган уш кезецге косымша тepтiншi кeзeцдi косудыц да артыктыгы жок деп eсeптeймiз. Эйткeнi К. Есенов кepсeткeн ушiншi кезецде казак тiл бiлiмiндeгi курмалас сeйлeм синтаксисi iлiмiндe теориялык мэш зор тыц тужырымдар жасалып, зерттеулер жасалды, осы салада бурын куцпрттеу кepiнгeн кeптeгeн мэсeлeлepдiц басы ашылды, осы сала бойынша озык идеялы ага буын галымдар лeгi калыптасып, олар аталган iлiмдi жалгастырушы жас галымдар легш калыптастырды. Олардыц катарында профессорлар К. Есенов, Р. Эмip, Т.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Сайрамбаев, Б. Шалабай жэне т.б. галымдар бар. Ал теpтiншi кезец токсаныншы жылдардыц аягы мен бYгiнгi кYнгe дeйiнгi кезец тек кдамалас сейлем мэceлeлepi гана емес, жалпы казак тiл бшм^ оныц iшiндe грамматика, синтаксис гылымында жаца кезец болып есептелед^ Осы кезецде к^рмалас сейлемге тжелей немесе жанама катысы бар отыздан астам гылыми диссертациялар коргалды. Б^л кезецде б^рын зepттeушiлep назарынан тыс калып келген кдомалас cейлeмнiц интонациялык epeкшeлiктepi, аралас к^рмаластар мен кеп компонента салаластардыц к^рылымдык, магыналык сипаттары, компонeнттepдi байланыстырушы т^лгалардыц к^рмалас сейлемнщ магыналык катарын тYзудeгi epeкшeлiктepi т.т. мэceлeлepiмeн бipгe, оны жаца арнада функционалдык грамматика, коммуникативтi cинтакcиcтiц бipлiгi peтiндe карау; мэтiннeн тыс, окшау жеке -жеке карастырылатын сейлем емес, езше дeйiнгi, езiнeн кeйiнгi сейлемдермен магыналык байланыстагы бYтiннiц белшeгi ретшде карау, тiлдe даяр калпында колданылатын, тiлдiк емес ортамен байланысы жок окшау категория емес, тiлдeн тыс факторлардыц да ыкпалы тиeтiн, сейлеу процес кeзiндe калыптасатын бipлiк екендт, ж^мсалым peтiнe карай бip т^лгадагы к^рылымдардыц эр алуан магынага ие болуы немесе эр тYpлi тшдж тэciлдep аркылы мэндес сейлемдер парадигмасын тYзугe болатындыгы кYн тэpтiбiнe койылуда. Осы кeзeцнiц Yлeciнe тиeтiн М. Базарбаева, Б. Шалабай, Ж. Жакыпов, З. Ерназарова, Б. Сагындык^лы, К. Садирова, Б. Капалбеков, С. Казыбаев, С. Айтжанова, А. Фазылжанова, Б. Елжбаев жэне т.б. зepттeушiлepдiц eцбeктepi аталган мэселеге жан-жакты карауга ыкпал eтepi cезciз. Десе де зерттеулерде к^рмалас cейлeмдepдiц магыналык-к^рылымдык топтарына, эcipece оны байланыстырушы формаларга, кемeкшi тэciлдepгe басым назар аударылады да, к^рмалас cейлeмдepдiц компоненттер сипатыныц жалпы сол тшдж бipлiккe тигiзeтiн ыкпалы, синтаксис пен семантика аракатынасы саласыныц бipкатаp с^рактары элi де зерттей тYcудi кажет eтeдi. Галым Б. Шалабай к^рмалас cейлeмдepдi байланыс сипатына карай салалас жэне сабактас деп белeдi де, Yш немесе одан да кеп предикативтж орталыктан к^ралган к^рмаластарды кеп компонeнттi к^рмаластар деп, оны ез шшде кеп компонента (сыцарлы) салаластар, кеп багыныцкылы сабактастар жэне аралас к^рмаластар деп жштейдь Назар аударатын мэселе - автордыц к^рмаластарды, алдымен, предикатив сыцарларыныц санына карай жiктeп алуы. Сонымен, ею к^рамды салалас, сабактас сейлемдер магыналарына карай темендег щей тYpлepгe белшед1: Жалгаулыкты мезгшдес салалас сейлем мен жалгаулыксыз мезгшдес салалас сейлем; жалгаулыкты себеп-салдар салалас сейлем мен жалгаулыксыз себеп -салдар салалас сейлем, жалгаулыкты карсылыкты салалас сейлем мен
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
жалгаулыксыз карсылыкты салалас сeйлeм, жалгаулыксыз шартты салалас сeйлeм мен жалгаулыксыз шартты салалас сeйлeм, жалгаулыкты салыстырмалы салалас сeйлeм мен жалгаулыксыз салыстырмалы салалас сeйлeм. Yнeмi жалгаулык шылау аркылы жасалатын салалас сeйлeмдep: талгаулы салалас сeйлeм пен кезектес салалас сeйлeм.
Жалгаулыксыз салалас сeйлeмгe тусiндipмeлi салалас сeйлeм жатады. Кeп компонeнттi салалас сeйлeм eкi не одан да ^п жай сeйлeмдepдeн турады. Кейде бул сeйлeмдep сыйыса айтылады. Курмалас сeйлeмдepдi баяндауышыныц кай сeз табынан жасалуына карай eсiмдi курмалас сeйлeмдep, етютжт курмалас сeйлeмдep деп бeлугe толык нeгiз бар. Аталган топтастырудыц кай-кайсысы болмасын, казак тiл бшмшде бipi жeткiлiктi, бipi аз мeлшepдe болса да талданып жур.
Синтаксис гылымындагы жаца кeзкаpастаp мен соны багыттар жалпы курмаластарды баяндауыштарыныц тулгалык epeкшeлiктepiнe карай емес, кос компоненттщ арасында тузiлeтiн магыналык катынасты непзге алып топтастыруды тepiскe шыгармайды. Магыналык устаным бойынша курмаластардыц тeмeндeгiдeй туpлepi кepсeтiлeдi: ыцгайлас мэндi курмаластар, шарт мэндi курмаластар, карсылык мэндi курмаластар, салыстырма мэндi курмаластар, мeзгiл мэндi курмаластар, себеп мэндi курмаластар, амал мэндi курмаластар, максат мэндi курмаластар, тусiндipмeлi мэндi курмаластар, кeзeктeстiк жэне талгау мэндi курмаластар.
Сабактастарды байланыстырушы амалдарыныц катысына карай топтастыру дэстуpi де бар. Оныц алгашкысы бойынша сабактастар:
1. Есiмшe формаларыныц катысуымен жасалатын сабактас курмалас сeйлeмдep;
2. Шартты рай формаларыныц катысуымен жасалатын сабактас курмалас сeйлeмдep;
3. ^семше формаларыныц катысуымен жасалатын сабактас курмалас сeйлeмдep деп жжтеледг
2. Компонент санына карай топтастыру Казак тш бiлiмiндe курмалас сeйлeмдepдi топтастыруда оны кeбiнe байланысу тэсiлi (салалас, сабактас) мен компоненттер арасындагы семантика-грамматикалык тэсшне карай (ыцгайлас, карсылыкты, себеп т.т.) жжтеуге кeцiл бeлiнiп кeлдi. Сондыктан да курмаластыц аралас деген турше катысты эр алуан пiкipлep epбiдi. Осы мэселеге орай, галым Б. Шалабай курмалас сeйлeмдepдi топтастыруга катысты 1982 жылы «Казакстан мeктeбi» журналында байыпты усыныс жасайды: «Курмалас сeйлeмнiц курылымдык типтepiн аныктау жeцiл болу ушш алдымен, курмаластарды компонeнттepдiц санына карай: жай курмалас сeйлeм, куpдeлi курмалас сeйлeм деп бeлгeн тиiмдi болады. Екi компоненттен куралган
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
курмаластарды жай курмалас десек, Yш не одан да артык компоненттерден куралгандарын кYPделi курмалас сейлем катарына жаткызамыз», - деп, одан spi жай курмалас сейлемдеpдi салалас, сабактас, ал кYPделi курмаластарды (Yш немесе одан да кеп предикативтж орталыктан куралган курмаластарды) кеп компонента курмаластар деп, оны ез шшде кеп компоненттi (сыцарлы) салаластар, кеп багыныцкылы сабактастар жэне аралас курмаластар деп жiктейдi. Автордыц осы топтастыруы 2002 жылы жарык керген «Казак грамматикасында» жалгасын табады. Автор одан spi салалас курмаластарды компоненттершщ байланысу тэсшне карай жалгаулыкты, жалгаулыксыз деп жiктейдi де, жалгаулыкты салаластарды магыналык катынастарына карай ыцгайлас (мезгшдес), себептес, карсылыкты, талгаулы, кезектес деп саралайды. Назар аударатын мэселе - автордыц курмаластарды, алдымен, предикатив сыцарларыныц санына карай жiктеп алуы. Аталган топтастыру кейiнгi зеpттеушiлеp тарапынан колдауга ие болды. Бул пiкipге бiз де косыламыз. Компонент санына карай курмаластыц екi тобы бар:
1.Ек курамды курмаластар
2.Кеп курамды курмаластар
Курмалас сейлемдер кемшде екi жай сейлемнен куралады десек, екi курамды курмаластарда оныц саны екеу гана болады, дэлipек айтсак, екi предикативтшк орталыкка негiзделедi.Пpедикативтiлiкке катысты пiкipлеpдi жинактай айтсак:
1) Бастауыш пен баяндауыштыц тipкесi гана ойды бiлдipетiн сейлем курай алады (Ф.И. Буслаев, А.А. Потебня, Д.Н. Овсянико-Куликовский, А.А. Шахматов);
2) Барлык сейлем ойды б^вдред^ олай болса, эpбip сейлемде предикативтшкбар(А.М. Пешковский);
3) Сейлем мазмуны - шынайы емip кубылысы, олай болса, оныц шындык емipге катысы бар, осы катынас пpедикативтiлiк деп аталады (В.В. Виноградов). Сонымен предикативтшк - сейлемнщ непзп касиет1н айкындайтын синтаксист1к категория. Б1рдей угымды бшд1ретш синтаксист1к курылымдардыц, мысалы: «болган той», «тойдыц болуы», «той болды», соцгысы гана айрыкша функционалды сапага - предикативтшкке ие. Предикативт1л1к сейлемде жак, шак тулгалары аркылы жYзеге асады. «Жалпы сейлем б1р бас мYшелi, ек1 бас мушел1 немесе мYшеленбейтiн сейлемдерден куралса, пpедикативтiлiктiц ец жогары тYpi екi бас мYшелi сейлемдерде накты, ал бip бас мYшелi сейлемдерде жартылай, ал мушеленбейтш сейлемдерде болмайды да. Мiне, буган караганда, предикативтiлiк тек бастауыш пен баяндауыш арасындагы таза грамматикалык кубылыс»,-дептYсiндipедi
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Т.Сайрамбаев. Предикативтшкл бшд1руде тшм1зде ец кеп жумсалатындар -бастауыш - баяндауыш курылымындагы сейлемдер. Сейлемд i курау y™ih ец аз болганда екi мYше катысуы керек - ойдыц KiM, не туралы екенiн бiлдiретiн муше, ягни бастауыш; сондай-ак ол туралы не айтатынын бiлдiретiн муше, ягни баяндауыш муше катысады. Осы екi мушенщ грамматикалык катынасы сейлем курауга непз болады. Эйткенi сейлем пiкiрдi, ягни болмыстагы, заттардыц езара катынасын б!вдру Yшiн жумсалады.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Байтурсынов А. Тiл тагылымы. А.1993.
2. Балакаев М., Кордабаев т. Казiрri казак тiлi. Синтаксис. - Алматы: Ана тiлi, 1983.
3. Сауранбаев Н. Казак тшндеп курмалас сейлемдер жYЙесi. II том, Алматы, 2000.
