CC BY
29
Байкабилов У.А.
Ташкент облысы Шыршъщ мемлекеттж педагогика институты ага оцытушысы
К¥РМАЛАС СЭЙЛЕМНЩ ЦАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
Аннотация: TypkI ттдер1ндег1 цурмалас свйлемдердщ жалпы мэселелер1 аталзан свйлем титнщ пайда болу жолдарын анъщтау мен дамуын царастыруды квздейд1.
Rmmmi свздер: цурмалас свйлем, салалас, сабацтас, жай свйлем, emicmiK, квне жазбалар тт, адстрат, субстрат.
Baykabilov U.A. senior lecturer Chirchik State Pedagogical Institute
Tashkent region
WAYS OF FORMATION OF COMPOUND SENTENCES
Abstract: The general tasks of the compound sentences of the Turkic languages are aimed at identifying and developing ways of forming this type of sentences.
Keywords: complex sentence, related, contiguous, simple sentence, verb, language of ancient scriptures, ad stratum, substratum.
КYPделi ой мен кYPделi пiкiрдi 6^ipy Yшiн кызмет ететш к¥Рмалас сейлемдер жэне баска да ой бiлдiруде колданылатын тYрлi к¥Рьшымдар Ka3ipri заман керкем эдебиетшде, Fылыми жэне саяси шыгеармаларда жш кездесед^ Десе де кандай тiлдiк бiрлiк болмасын онын, езщдж калыптасу, даму тарихы болады. К^рмалас сейлемдер жай сейлемдердщ негiзiнде калыптаскан кейiнгi к¥былыс десек те, кене жазба ескерткштер тiлi aтaлFaн тш бiрлiriшн, сан Faсырлык тарихы бар екенш жокка шыFaрмaйды.
Тарихи ескерткштер тiлi сол кезендеп тiлдiк сана мен к¥рылымды толык керсете алмайды эрi оны калпына кел^рудщ езшдш киындыктары да бар екендiгiн естен шыгеармауымыз керек. М.Ширалиев керсеткендей, жазба ескерткштерде тшдщ лексикалык жэне грамматикалык к¥рылымы толык эрi жан-жакты бейнелене алмайды, онда тек тшдщ колжазба жэне ескерткштердщ автор тандап а^ан такырыбы мен максатына сай шектелген «дэндерЬ» керiнедi. (Проблема сложноподчиненного предложения. Жинак: «Вопросы грамматики сложноподчиненных предложений в современном азербайжанском языке» Докт.дисставтореф. Баку,1963, 20-б) немесе Б.А.Серебренников айткандай «Тшде кандай да бiр сездщ не т¥ЛFaнын, болмауы адам санасында соFaн сэйкес тYCшiктщ жок
екендтн керсетпейдЬ» (Н.З.Гаджиева, Б.А.Серебренников. «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков». Синтаксис. 43-б.).
ТYркi тiлдерi Yшiн дамудын барлык кезендершде жай сейлемдердщ бiр-бiрiмен тiркесуi нэтижесшде пайда болFан синтаксистiк к¥рылымдар тэн болFандыFын кене тYркi жазба ескерткштершщ тiлдiк фактiлерi нактылай тYседi.
К,аганныц сабын алматын, Иерт-сайу бардыг, Квп анта алцынтыг, арылтыг, Анта цалмыш йер-сайу квп Т¥ру-влу йорыйур ертш, Te^pi йарлъщадуцын Y4M, &3iM цутым бар Y4M,
К^ан елуртым (^лтегш, Бiрiншi жыр.) (Аудармасы: КаFаныннын тшн алмадын, Жер-жерге бардын, Онда кеп алкындын, арылдын, Сонда калFандар жер-жерге ка^ып 0лiмшi боскын боп ед^Тэщр жарылкаFандыктан, 0зiмнiн к¥тым бар болFандыктан, КаFан болып отырдым) (1, 16). Жалпь^ркшк тарихи ескерткiштер мен кейбiр тiлдерге Fана тэн деп есептелетш тарихи ескерткiштер материалдарында жай сейлемдер жш кездеседi десек те, салаласа, сабактаса байланыскан К¥рмалас сейлемдердiн де аз еместiгiн жоFарыдаFы мысал да дэлелдей тYCсе керек.
ТYркi тшдершдеп к¥рмалас сейлемдердiн жалпы мэселелерi аталFан сейлем типiнiн пайда болу жолдарын аныктау мен дамуын карастыруды кездейд^ Кейiнгi зерттеулерде б^л мэселелер карастырылFанымен, ол элi жан-жакты шешемiн тапты деп айтуFа болмайды.
Казiргi эдеби тiлiмiздiн барлык жанрында колданылатын к¥рмалас сейлемнiн калыптасып дамуы бiр ^ннщ жемiсi емес. Б^л женiнде Телеубай Кордабаев «Кернекл Fалымдардын айтуына караFанда, тiл дамуынын кенерек заманында сейлем к¥PамындаFы сездердi, сол сиякты жай сейлемдер бiр-бiрiмен байланыстыратын казiргi дэнекерлер, тэсшдер болмаFан. Ол уакыттаFы сездер, сейлемдер арасында казiргi тiлiмiздей бiрi екiншiсiне менгерiлiп, жетектелiп бiрi екшшюш менгертiп, жетектеп, езiне тэуелдi етш т^ру сиякты байланысу тэсiлдерiнiн анаF¥рлым берiк тYрлерi болмаFан. Сездер, сейлемдер байланысындаFы б^л тэсiл олардын т¥PFан орындарына маFына желiлерiнiн жакындыктарына карай бiр-бiрiмен кабыса, iргелесе байланысу тэсш болFан. Сез бен сездiн сейлем мен сейлемнщ бiр-бiрiнен аракатынасы тыгеыз, берiк болмаFандыктан, оларда дербестiк, бiр-бiрiне тэуелсiздiк кYштi болFан» дейдi (4.24).
Тш дамуынын кене заманында сездердщ де, сейлемдердiн де арасында дербеспктщ, бытыранкылыктын басым болFандыFын Yндi-еуропа тш синтаксисiн зерттеген Fалмдар да керсеткен.
ТYркi тшдершдеп баFынынкы к¥Рмалас сейлемге катысты басты мэселелер сейлемнщ пайда болу жолдары мен дамуын аныктаумен байланысты. Сощы жылдардаFы зерттеулерде б^л мэселелер жарым -жартылай шешiлгенмен осы ^нге дейiн аныкталмаFан даулы мэселелер де жетерлш.
БаFынынкы к¥рмалас сейлемдердщ пайда болу жолдары туралы теориянын негiзiн А.Рифтин салFаны жэне онын, А.А.Потебнянын кейбiр дэлелдерiне CYЙенгенi мэлiм. Осы теорияFа сэйкес баFыныкы к¥рмалас сейлемдердiн дамуындаFы екi жол салаласу негiзiнде екi жай сейлем бiрiгiп, нэтижесiнде баFынынкылы к¥рмалас сейлем к¥рауы; жай сейлемнiн етiстiк тiркестерi баFынынкы сейлемге айналып, баFынынкы К¥рмалас сейлем к¥руы туралы кезкарас тiлшi Fалымдар арасында бiрауыздан мак¥лданды деуге болмайды. Кейiннен Г.С.Кнабе б^л теорияны жокка шыFарады. Ол Yндiеуропалык тiлдерде етютскл оралымдардын баFынынкы сейлемге айналуынын кездеспейтшдтн ескертедi. (3.29). Осылайша А.Рифтин ^сьютан дамудын екiншi жолын Yндiеуропалык тшдердщ материалдары нактылай алмады. Дегенмен кептеген тYркiтанушылар А.Рифтин кезкарасын колдады.
Еалымдардын айтуынша, алдымен салалас к¥рмалас пайда болFан да, сонын негiзiнде сейлемнщ эр тYрлi дэнекерлер аркылы байланысатын тYрлерi, сонын iшiнде сабактаса байланысатын тYрлерi тiл дамуынын кейiнгi дэуiрлерiнде пайда болFан. АталFан т^жырымды нактылай тYсетiн Ф.Е.Корштын пiкiрiн келтiре кетешк: «В истории синтаксического развития речи сочинение предшествует подчинению, древнейшими способами следует признать присоединение к логически главному предложению другого логически подчиненного, но грамматически вполне самостаятельного с соединительным союзом или без всякой внешней связи. Первый из этих двух способов чуть ли не древнее, чем второй, так как бессоюзие предпологает уже такое сильное развитие логического подчинения, которое неизбежно должно выработать для себя особенную внешнюю форму» (4.84). Б^л шюрдщ д^рыстыгеын тYркi тш жазба ескерткштер фактiлерi де дэлелдейд^ М^ны «К^рмалас сейлем жэне олардын жалум жолдары» деген макаласында Н.Сауранбаев та айткан едг «Жеке сейлемдердiн бiр-бiрiмен байланысуы сиякты жеке сейлемдер де езара байланысатын болFан» (5.113). Кене тYркi жазба ескерткштерш зерттеушi Fалымдар шыFу теп жаFынан жалFаулыксыз салаластардын алFашкылыFын, жа^аулыкты салаластардын эпитафиялар тiлiнен кездеспеуiн олардын тарихи жана категория екендiгiмен байланыстырады (6.99). Расында да кене жазбалар тiлiнен бiр-бiрiмен ешбiр дэнекерсiз, катар т^рып байланыскан сейлемдердi жш кездестiруге болады. Атым Ел ТуFан тутук, бен тенрi елiмке елч^ ертiм, алты баF будунка бег ер^м. Аудармасы: Атым - Ел ТуFан тутук, мен тэнiрлiк елiмнщ елшiсi бодым, алты баулы халыкка бек болдым. (Талас жазунын ескерткштершен). Еблiг
аты тучайан OFлы аты Кара чур. Аудармасы: Эйелiмнщ аты - тучайан, ¥лым аты - Кара чур. (Енисей жазуынын ескерткiштерiнен).
Кдомалас сейлемнщ бастапкы TYpi болып саналатын кене замаеты салалас к¥рмалас сейлемдi ^ipri тiлiмiздегi салалас к¥рмалас сейлеммен тен дэрежеде каpауFа болмайды. Ол кездеп сейлеммен салыстыpFанда тiл к^рылысы ^рделенш, жаналану Yдеpiсiнен еткенiне кез жYгipтуге болады.
К^рмалас сейлемнiн бастапкы кенетYpкi болып табылатын паратасмстен кейiнipек келе жай сейлемдердщ бip-бipiмен сабактаса К¥рмаласатын гипотаксис деп аталатын тYpi пайда болFан. Тiл дамуында, алдымен, сездерд^ жеке сейлемдеpдi бip-бipiмен байланыстыратын дэнекерлер пайда болмайды, кеpiсiнше, алдымен сол дэнекеpлеpдi керек ететiн м^ктаждык пайда болып, сонын кажет етуiнiн барын эр тYpлi жалFаушы дэнекерлер пайда болFандыFы айтылып жYp.
Сейтiп эркайсысы ез деpбестiктеpiн толык сактап компоненттеpi 6ïp-бipiмен нашар байланысатын кдомалас сейлемнiн бастапкы кене тYpiнiн орнына компоненттеpi бip-бipiмен тыFыз байланыстаFы жана тYpi пайда болады. К^рмаластын ен бастапкы тYpi болып табылатын паратаксис пен онын негiзiнде туFан нипотаксистщ бip-бipiнен езгешелiгi тек байланыстырушы дэнекерлерде Fана емес, сонымен бipге олардын эpбip жеке компоненттеpiнiн iшкi к¥PылыстаpындаFы жаналыктарында.
Б^дан шыFатын корытынды: кдомалас сейлемнiн алFашкы тYpi 6ïp -бipiмен маFыналык жаFынан да, грамматикалык жаFынан да нашар байланыскан жеке, дербес жай сейлемдердщ езара салаластык непзде байланыса айтылуынан пайда болFан да, кейiнipек келе сол салаластын негiзiнде компоненттеpi эр тYpлi дэнекерлер аркылы байланыскан жалFаулыкты салаластар мен бip-бipiне баFына байланысатын сабактас сейлемдер калыптаскан. Десе де, кене жазба ескерткштер тiлiнде жалFаулыкты салаластар мен сабактастар болмаFан деп ой тYЮге болмайды. Мысалы, кене тYpкi жазба ескерткштершде жалFаулыктаp аркылы байланыскан сабактас сейлемдеpдi де кездестipуге болады. Кешннен к¥рмалас сейлемнiн жана тYpлеpi пайда бола бастады. Онда постпозициялык, яFни сонFы сейлемнiн баяндауышы кесемше формасын иеленген (Мысалы: Анта калмычы шр сайу кеп туру елу йорыйур еpтiг -Ол жерде к&^андарын ел-елдi тентipетiп, ит елiмшi болдындар. Тэнpi кYч биpтYк учун, каным каFан CYсi 6^pï тег ермю, йаFысы кон тег еpмiс -Тэнipiм к¥дipет беpгендiктен, экемнiн эскеpi беpiдей едi, жаулары кой сиякты ед^. Кесемшелi тiзбектi к¥рылымдар пайда бола бастап, кешн олардан сабактас к¥рмалас сейлемдер жасалды. БаFынынкы сейлемдеpi бар сабактас к¥рмалас сейлемдеpдiн баска тшдердеп баFынынкы сейлемдерге сэйкес келетш синонимдiк, эдногендiк к¥рылым pетiнде айкындауышты сейлем мYшелеpi бар сейлемдер мен кесемше оралымдары бар тiзбектi к¥рылымдар танылады.
Сейлемнщ кYPделi к¥рылымынын ары карай дамуы теменде керсетiлген к¥рмалас сейлемнiн ею типiнiн езара косыла байланысуы аркылы жYредi: екi немесе одан да кеп бiр-бiрiмен iргелесе не жа^аулыктар аркылы байланыскан сейлемдерден т^ратын к¥рылымдар; тiзбектi, кесемшелi к¥рылымдар.
Кейiннен б^л к¥рылымдар баFынышты кешендерге айналып, адстраттык жэне субстраттык факторлардын ыкпалымен баFынынкы сейлемдерi бар жалFаулыктары немесе жалFаулыксыз сабактас к¥рмалас сейлемдер формасына кешт^ Кептеген тYркiтанушылар к¥рмалас сейлемнiн пайда болуы туралы мэселелердi карастыра келе, А.Рифтиннщ кезкарасын ^станады. Эзербайжан тшндеп баFынынкы к¥рмалас сейлемнiн пайда болу мэселесш карастырFан М.Ширалиев те жоFарыда керсетiлген екi жолды атап айтады.
Олардын екiншiсi туралы айта келе, ол к¥рмалас сейлем, кесемше немесе масдармен бершген жэне функционалды баFынынкы сейлемге бара-бар жай сейлемнiн бiр мYшесiнiн грамматикалык дамуы нэтижесiнде пайда болады дейдi. Ол етiстiк ^ркестердщ баFынынкы сейлемге айналу жолдарын тYсiндiредi. Ал тYрiк тiлi синтаксисiн зерттеушшер б^л тiлде тек шартты баFынынкылар Fана бар екенiн, ал казiргi тYрiк тiлiндегi езге баFынынкылардын бэрi баска тiлдердiн, эсiресе, парсы, француз тшдершщ ыкпалынан пайда болFан деп есептейд^
М.Ширалиевтiн макаласында тiркестердiн баFынынкы сейлемге ауысуы туралы накты дэлелдер болмаFанмен автордын теориялык пiкiрiнiн д^рысты^ы айтылып жYр.
Эзербайжан тiлiнде баFынынкы к¥рмалас сейлемдерге арнайы зерттеу жYргiзген А.Абдуллаев, бiр жаFынан, М.Ширалиевпен келюпецд^ себебi ол М.Ширалиев, А.Рифтин идеяларынын эсерiнде деп есептейдi. Екiншi жаFынан, А.Абдуллаев баFынынкы к¥рмалас сейлемнiн пайда болуы жай сейлемнщ «шектен шыгеуы» деп есептеп, б^л жолмен эдетте тiркестер баFынынкы сейлемге ауысатындыFын керсетедь Н.Гаджиева керiсiнше баFынынкы сейлемдердiн етсслкл тiркестерден дамитындыFын жокка шыFарады.
Эрине А.Рифтин теориясында да кемшiлiктер жок емес. Бiрiншiден, б^л теория сабактас к¥рмалас сейлемдердiн тiкелей жай сейлемдерден к^ралу мYмкiндiгiн жокка шыFарады. А.Абдуллаев, Н.Гаджиева жэне таFы баска да Fалымдар б^л жолдын бар екендтн Fана емес, сонымен катар онын кенеден келе жатканын дэлелдейдi. Б^л пiкiрдi кептеген тYркiтанушылар куаттайды.
Екшшщен, салаласа байланыскан к¥рмалас сейлемдердiн бэрi сабактас к¥рмалас сейлем бола алмайды. Б^л YДерiске олардын кейбiреулерi Fана ^шырайды.
Сейтiп тYркi тiлдерiнде баFынынкы к¥рмалас сейлемдердiн пайда болуынын Yш жолы болуы мYмкiн:
1) БаFына байланысу непзщде жай сейлемдердщ тшелей бipiгуi, сейтiп 6ïp сейлемнщ кYPделi ойды бiлдipуi;
2) жай сейлемдердщ К¥PамындаFы етiстiк тipкестеpдiн тш дамуы барысында баFынынкы к¥рмала сейлемге ауысуы;
3) кейбip салалас к¥рмалас сейлемдеpдiн баFынынкы к¥рмалас сейлемдерге ауысуы.
К^рмалас сейлем тенipегiндегi (жалпы бYкiл синтаксис айналасындаFы) айтыстар негiзiнде шындыкка негiзделген материалды дэлелдейтiн деpектiн аздынынан жиi пайда болатынын ескеру кажет.
ПайдаланылFан эдебиеттер:
1. О.НYсiпова. Кене тYpкi жазба м^ралар тарихы. А., 2004.
2. М.Балакаев, Т.Кордабаев. ^ipri казак тiлi. Синтаксис. А.,1992.
3. Г.С.Кнабе. «Вопросы языкознания», 1, М., 1955.
4. Ф.Е.Корш. Способы относительного подчинения. М., 1977.
5. Н.Сауранбаев. Казак ттлшдеп к¥рмалас сейлемдер жYЙесi. А., 1998.
6. Э.К^рышжанов, М.Томанов. Орхон-Енисей жазуы ескеpткiштеpiнiн зерттелу тарихы мен грамматикалык очерктер^ А., 1984.
7. Г.Айдаров. ^лтегш ескеpткiшi.А., 1995.
