Нормативтік құқықтық актілердегі пунктуациялық мәселелер (азаматтық заңнамалық актілер мысалы негізінде) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

£

Турарова Жумакул Мухтарцызы,

ЦР Зац шыгару институты Лингвистикалыщ орталыгынъщ ага гылыми щызметкерг

НОРМАТИВТ1К ктеьщтьщ АКТ1ЛЕРДЕГ1 ПУНКТУАЦИЯЛЬЩ МЭСЕЛЕЛЕР (АЗАМАТТЬЩ ЗАЦНАМАЛЬЩ АКТ1ЛЕР МЫСАЛЫ НЕГ131НДЕ)

Республикамыздыц;огамды;;атынастарыныц барлы; саласында ;олданылатын нормативтiк ^кыщты; актшерде тiлдiк нормалардыц са;талуы аса мацызды. вйткенi ол мемлекеттiк бас;ару, зац шыгару, сот юш жYргiзу сия;ты билiк салаларын-да нысанга алынатын ;огамды; ;атынастарды реттеудщ басты ^¥ралы болып табылады.

Осы зац шыгармашылыгы iсiн жYзеге асырудагы, ягни нормативтш ;¥;ы;ты; актiлердiц жобаларын эзiрлеуде тшдш нормалардыц са;талуын ;амтамасыз етудщ бiр;атар мэселелерiн ;арастырып кврелiк.

^лщкнорматшжуйеанщдэстуршесайт^ракгы турде ;алыптасып, ;огамды; ;атынастар ар;ылы орны;;ан тiлдiк амал-тэсiлдердiц жиынтыгы [1], ягни лексикалы;, свзжасамды;, грамматикалы;, дыбысталу жэне т.б нормаларын ;амтитын свз ;олдану ережелерi ретiнде нормативтiк актiлердi эзiрлеу мен ресiмдеу тэсшдершщ, та-лаптары мен ;агидаларыныц жиынтыгы [2] зац техникасы шегiнде нормативтш актiлер

тiлiнiц дэлцiгiн, аны;ты;тыгын, логикалы; д^рыс болуын жетiлцiрудi ;амтамасыз ету тэсiлi ретiнде ;аралады.

Норматативтш актiге ресми

;^жат сипатын беретiн оныц ;урылымды; элементтерi мен деректемелерш жазу, тiлi мен стилше ;ойылатын бiр;атар талап-тар «Нормативтш актiлер тура-

лы» Казахстан Республикасыныц Зацында белгiленгендiгiн атап втуге болады. Осы Зацда кврсетiлген нормативтш актiлердiц

сатылы; децгейлерi (зац, ;аулы, б^йры;, ереже, ;агида жэне т.б.) взшдш тYрлi ма;сат

пен ;^рылым, мазм^нды ;амтиды. Ал олардыц ;урылымды; бвлiктерiн ;алыптастыратын нормаларын ;амтитын абзац, бвлiк, тарма;ша, тарма;, бап жэне оныц деректемелерi (атау, нвмiрi, кYнiн жэне т.б.) реамдеу талапта-

рына жэне ^лвдк норма децгейлерiне (фонетика, лексика, свзжасам, грамматика, морфология, синтаксис, стилистика нормаларына) сай жазы-луы тшс. Олардыц жазу талаптарын са;тамау, мэселен, свз т^лгасына, свз тiркестерi мен свйлем ;^рылыстарыныц ол;ылы;тарынан ту-ындайтын грамматикалы; ;ателерге немесе свз мэнш д^рыс тYсiнбеу, орынсыз пайдаланудан жэне т.б. свздердщ дэл мэнiнде пайдаланбау-дан болатын лексикалы; ;ателерге, ягни тшдш ;^ралдарды д^рыс пайдаланбаганнан туындай-тын зац тiлi мен стилшщ б^зылуына экелуi мYмкiн. Сонды;тан зац мэ^ндершщ тiлдiк нормаларга сай жазылуы аса мацызды.

Осындай тiлдiк нормалардыц бiрi -пунктуациялы; нормалар. «Пунктуация» термиш латын тiлiнде punctuation, рипСип -нYкте дегендi бiлдiредi. Ол бiрiншiден, тiлдегi алфавитке енбейтiн графикалы; тацбалар жиынтыгын, мэтiндi вз iшiнде бiр-бiрiнен бвлектеп, графикалы; жагынан ажырататын жазу тiлiнiц негiзгi ;^ралы, екшшщен, тыныс белгiлерiн д^рыс ;ою жвншдеп ережелерiн, Yшiншiден, тыныс белгiлерi деген магынаны бiлдiредi [3].

Тыныс белгiлерi - ойды на;ты, дэл, тYсiнiктi жеткiзу Yшiн, жазуда свйлемдердiц ;урылым ерекшелiгiн, интонацияны берудегi ;олданылатын шартты белгiлер. Ресми жазба тiлiнде эшресе, зац тiлiнде тыныс белгiлерiн д^рыс ;олдана бiлудiц мацызы зор. Тыныс белгiлерi д^рыс ;ойылмаган мэпцщ, свйлемдi о;у да, магынасын тYсiну де ;иын. Тыныс белгiлерi д^рыс ;ойылмаган свйлем ;^рамындагы свздер синтаксиспк ;ызмет жагынан (бастауыш, баяндауыш, аны;тауыш т.б.) взгерiп, мазм^ны кYЦгiрттенiп, ею ушты бо-луы мYмкiн [4].

Каза; тiлiнде тыныс белгiлерi свйлемнщ

синтаксиспк ерекшелтне (сейлем к¥рылысы, тYрi, жасалу жолдары), сейлемнщ магынасына, сейлемнщ интонациясына байланысты эр тYрлi койылады [4]. Интонация аркылы сейлем магынасыньщ айтылу максатына карай тыныс белгшерш койып, магыналы^ езгешелiктердi та-нимыз. Мэселен, хабарлай айтылган сейлемнен соц кiдiрiс болады да, соган орай нYкте койылады. Кдомалас сейлемдердi о^ыганда, к¥рмалас к^рамындагы эрбiр жай сейлемдерден соц, сондай-ак бiрыцFай мYшелердщ эрбiр сездерiнен соц кiдiрiс болып, олар Yтiр белгiсiмен ажыраты-лады. Бастауыштан кейiн койылатын сызыкшада интонацияныц релi айрыкша керiнедi. Сызыкша койылып т¥рFан жерге кiдiрiс жасаймыз, эйтепесе сейлемнщ синтаксиспк кызмеп б^зылады.

Сонымен тыныс белгiлерi сейлем маFынасын аныктайтын белп. Олардыц бiразы сейлемнiц маFынасына карай, бiразы к¥рылысына карай койылады. Кос щкте, нYктелi Yтiр, абзац синтаксиспк к¥рылыска катысты койылады. Жакша, щкте, тырнакша сейлем маFынасына ^арай койылады [4, 5].

Ресми стильде, оныц iшiнде зац мэтiндерiцце колданылатын тыныс белгiлерi шектеулi Fаца. Зац мэтiццерiнде кебiнесе нYкте, нYктелi кос нукте, Yтiр, тырнакша, сызыкша жэне т.б. тыныс белгiлерi пайдаланылады. Сондай-ак зац курылымындагы олардыц пайдаланылуы ережесi мынадай:

НYкте (.) - жазуда кеп пайдалынатын тыныс белгiлерiнiц бiрi. НYкте д^рыс койылмайтын болса, сейлем тYсiнiксiз болып шыFады, не нYктенiц койылмауынан екiншi бiр маFына туын-дауы мYмкiн. Зац тiлiнде нYкте аякталFан ойды бiлдiретiн хабарлы сейлемдерден соц, цифрлар аркылы тацбаланатын санамалы немiрлерден кейiн немесе эрiптер аркылы санамаланып айтылFан сейлемдерден кейiн таFысын таFы, таFы сондайлар, таFы баска сездерш кыскартканда койылады [4, 5].

Yтiр, сызыкша, кос нYкте, нYктелi Yтiр сейлем белiктерiн белу белгiлерi [7].

Сейлем iшiндегi ец кеп колданылатын белгiнiц бiрi - Yтiр. Ол бiрыцFай мYшелердiц арасына, оцашауланFан айкындауыш сездер мен к¥рмалас сейлем курамын^ы жай сейлемдердiц ара жiгiне койылады. Yтiрдi коЙFанда, тыныс белгiлерiн колданудыц жоFарыдаFы аталFан Yш ерекшелiгiн ескеру керек. Олай болмаFан жаFдайда, сейлемдеп ой айкындалмайды, тiптi тYсiнiксiз болады.

Ал сызыкша ( — ) белпс бастауыш зат есiмнен немесе заттаетан (зат есiмдiк мэнге ие болFан) баска сез таптарынан, баяндауыш та атау т¥ЛFадаFы зат еамнен не заттанFан баска

сез таптарынан болFанда койылады. Мекен, уакыт, сан шендеснпн бiлдiретiн сездердiц ара-сына сызыкша койылады (Ол жалFау мен шешн шылауыныц маFынасын бiлдiредi) [4, 5].

Зац мэтiндерiнде осы тыныс белпсш д^рыс колданбау жаFдайлары жи кездеседi. Мысалы кейде дефис пен сызыкша бiр келемде берiледi, б^дан маFынаFа эсерi болмаFанымен, дефистiц морфолошялыкбелriекендiriнайырукажет.Тыныс белгiсiне енбейтiн дефистiц келемi сызыкшаныц жартысындай келемде койылады. Осы тэрiздi тырнакшаны кою да жYЙесiз. Сыцарлары Yлкен-кiшi, не сезден жоFары берумен катар сызыкша белгiсiн д^рыс колданбау да кездеседi. [4]. Осын-дай д^рыс белгiлмеу жаFдайына мысал ретiнде Казакстан Республикасы Азаматтык кодексшщ (Жалпы белiм) 10-бабыныц 6-тармаFындаFы кемшшкп атауFа болады:

«6. Тугынушылардыц к¥кыктарын корFау осы Кодексте немесе езге де зац к¥жаттарында кезделген к¥ралдармен камтамасыз етiледi.

Эрбiр тугынушыныц, атап айтканда:

- тауарлар сатып алу, ж^мыс пен кызметтi пайдалану Yшiн еркiн шарт жасасуFа;

- тауарлардыц (ж^мыстыц, кызметтiц) тиiсiнше сапалы жэне каушшз болуына;

- тауарлар (ж^мыс, кызмет) женiнде толык жэне анык мэлiмет алуFа;

- тугынушылардыц коFамдык уйымдарына бiрiгуге к¥KЫFы бар.».

Кос щкте (:) - жазуда, зац тшшде сейлемнiц синтаксистiк ерекшелiктерi мен маFынасына байланысты койылады. Кос щкте сейлем мYшелерiнiц грамматикалык жэне логикалык катысын бiлдiредi, ойдыц жалпыдан жалкыгеа, жалкыдан жалпыFа катысын аныктайды. Кос нYктежалFаулыксызсалаласканжайсейлемдердiц алдыцFысыныц маFынасы соцFы жай сейлемдер аркылы айкындалатын жай сейлемдердщ ара-сына, белгiлi ойды, каFидаларды, ережелердi дэлелдеу максатымен алынFан сейлемдердщ алдында колданылатын мысалы деген сезден кешн, бiрыцFай мYшелердiц алдынан баса назар аудару мэнiнде колданылатын сездерден соц, жалпылауыш сез бiрыцFай мYшелерден б^рын т^рса, жалпылауыш сезден кешн койылады [4, 5]. Мэселен, рет-ренмен санамалап баяндау-ды керек етенн жалпылауыш мэндi сездерден соц кос нYкте койылады.

«1. Элеуметпк кызметкердiц:

1) арнаулы элеуметтiк кызметтер керсету саласына жаца эдiстемелер енпзуге, Fылыми-зерттеу кызметiмен айналысуFа;

2) арнаулы элеуметпк кызметтер керсету стандарттарын сакман жаFдайда, арнаулы элеуметтiк кызметтер керсету саласындаFы

кызметп уйымдастырудын эд1стер1 мен нысан-дарын ерк1н тандауга;

3) кем1нде бес жылда б1р рет б1л1кт1л1г1н арттыруга кукыгы бар.» («Арнаулы элеуметт1к кызметтер туралы» Казахстан Республикасы Занынын 16-бабы 1-тармакшасы).

НYктелi Yтiр (;) - жазуда, зан мэтiнiнде жиi пайдалынатын тыныс белгiлерiнiн бiрi. Бул белпш коюда свИлемнiн курылысы мен магынасы негiзге алынады. НYктелi Yтiр квбшесе свИлемнiн курылысына карай, курмалас свйлемдерде, сондай-ак баяндауыштары тулгалас, магыналары тендес, жалпылауыш мэндi, санамаланатын бiрынFаИ мYшелi жай свйлемдерде койылады [4; 5]. Мысалы, нормативпк кукыктык актiлерде нYктелi Yтiр санамаланып айтылган, магыналары ыщайлас свйлемдерден кеИiн койылганда свздер Krni эрiптен басталып жазылады. Булардын эркайсысы цифр немесе эрiптер аркылы кврсетiлуi немесе эрiптер не цифрлар аркылы дараланып кврсетiлмеуi мYмкiн [4; 5; 6]:

«2. Шаруашылык сер1ктест1кке каты-сушылар:

1) курылтай кужаттарынын талаптарын сактауга;

2) салымдарды курылтай кужаттарында квзделген тэрт1п, мвлшер, эд1стер жэне мерз1мдер бойынша салып отыруга;

3) шаруашылык сер1ктест1к коммерциялык купия деп жариялаган мэл1меттерд1 жария етпеуге м1ндетт1.» (КР АК-нiн 61-бабынын 2-тармакшасы).

немесе

«2. Эм1рл1к киын жагдайда жYрген адамнын (отбасынын) мYДдес1 Yш1н арнаулы элеуметт1к кызметтер кврсету туралы вт1н1шт1 адамнын (отбасынын) вз бет1нше оны бере алмау себеб1н кврсете отырып:

отбасынын ересек мYшелер1н1н б1реу1;

камкоршысы (корганшысы);

кентт1н, ауылдын (селонын), ауылдык (селолык) округт1н эк1м1;

Казакстан Республикасынын азаматтык заннамасына сэйкес сен1мхаты бар адам бере алады.» («Арнаулы элеуметт1к кызметтер туралы» Казакстан Республикасы Занынын 13-бабынын 2-тармагы).

Сондай-ак зан мэтшщде жиi пайдаланылатын белгiнiн бiрi тырнакша («косарлы белгi»), жакша, свздердi, свз пркестерш, свйлем бвлiктерiн бвлектеу белпш болып табылады [4; 5]. Тырнакша (" « », „ " ) кiдiрiске, интонацияга немесе свйлемнщ курылысына байланысты емес. Тырнакшанын магынасы да, кызмет де алуан турл^ квбiне магынага байланысты койылатын белп. Зан

мэпнде тырнакша свздердi, ойды взгертпей, сол калпында колдану кажет болганда койылады. Бул квбiне тузетулер енгiзетiн нормативтiк кукыктык актiлерде колданылады. Сондай-ак мэтiн iшiнде газет, зан, каулы жэне т.б. аттары колданылганда, кэсiпорын, фирма, зауыт, фабрика, уйым аттары мен машиналар мен курал-жабдык маркаларын жэне т.б. жазуда тырнакша колданылады. [4; 5; 6].

Жакша () — жуптанып колданылатын тыныс белпсш Жакшанын двнгелек жакша [()], нк ([ ]), пiшiндi жакша ({}), сынык жакша (< >) деп аталатын тYрлерi бар. Жакша, непзшен, магынага байланысты койылатын тыныс белп. Жакшага алынатын свздер мен свйлемдер жакшага алынбаган свздермен грамматикалык байланыспайды. Жакшага алынган свздер мен свз тiркестерi баяндалып отырган ойды аныктай тYсу Yшiн, кейде онын жеке мYшелерiн тYсiндiру Yшiн, свйлем iшiндегi бiр ойды немесе жеке бiр свздi дэлiрек аныктау Yшiн колданылады [4].

Нормативтiк кукыктык актшерде тармактардагы тармакшалар жэне баптардагы тармактарды нвм1рлеуде жакша жиi пайдаланылады. Бул рет-те тармактардагы тармакшалардын нвм1рлену1 жакшамен жабылган араб цифрларымен мынадай турде белг1ленед1: 1), 2), 3) жэне одан эр1 карай [2].

Тыныс белгiлерi кейде косарланып та колданылады. Косарланып колданылатын тыныс белгiлерi ретiнде жакша, тырнакша, упр, кос нYкте, нYктелi Yтiрдi атауга болады.

Корыта келе, тыныс белгiлерi ережелерi тiлдiн грамматикалык ережелерше тэуелдi, байланысты эрi синтаксис аясында каралатындыгын, сонымен коса, тыныс белгшерш пайдалануды белгiлеИ отырып, синтаксистiк курылымды (не онын элементiн бiр-бiрiнен бвлектеуд^ жэне мэтiндегi бiрнеше синтаксистiк курылымды бiртутас бiрiктiру функциясын аткаратындыгын атауга болады. Сонымен, тыныс белпсш дурыс кою мэтiн мазмунын дэл берудi камтамасыз ететiндiгiн квремiз [4; 5]. Алайда, осы мэселелердi ескермеу-ден, квптеген зан мэтiндерiнде тыныс белгшерш дурыс колданбау жш кездеседь Оган мысал ретiнде Казакстан Республикасы Азаматтык кодексшщ мэтiндерiндегi кездесетiн мынадай тыныс белгiлерi кемшiлiктерiн атауга болады:

1) сызыкша белпсш окшаланган айкындауыш мYшенi белгiлеуде орынсыз коюды;

2) сызыкшаны бастауышты баска мYшеден айрыру Yшiн коюды;

3) абзацтарды дефистермен немесе взге де белг1лермен кврсетудц

4) свИлемдегi свздердi байланыстыратын «вйткеш», «бiрак», «сондыктан», «мен», «жэне», «немесе» сиякты жалгаулыктарды кыстырма

сезбен ажырата алмаудан тыныс белгшершщ эртYрлi колдануын атауга болады [4; 5].

Колданыстагы зацдар мэтiндерiн алып карасак та, эзiрленiп жаткан зац жобаларын карайтын болсак та тыныс белгшершщ дурыс койылмауын жиi KepeMi3.

Сондыктан зац жобаларын эзiрлеу барысында олардыц сапасына баса кeцiл белш, эсiресе мемлекеттiк тiлдегi зац жобасы нускасын эзiрлеудiц эдiстемесiн жетiлдiру кажет. Сонымен тыныс белгiлерi нормалары кукыктык материалды дурыс курылымдауды, акт мэтшш тYсiнiктi, анык, дэл, дурыс жазуды камтамасыз ете отырып, зац тш мен стилi талаптарын сактаудыц техникасын жетiлдiрудiц кажетп тэсiл болып табылатындыгын кeремiз.

^олданылFан эдебиет

1. Языковая и речевая норма - http://imp.rudn.ru/ffec/rlang/rl5.html (11.03.2012 ж.).

2. «Нормативтш кукыктык актшер туралы» Казахстан Республикасыныц Зацы.

3. Салкынбай А., Абакан Е. Лингвистикалык тYсiндiрме сeздiк. - Алматы, Сeздiк-Словарь, 1998. - 304 бет.

4. Тыныс белгшерг - http://kk.wikipedia.org/wiki жэне http://kaz-referaty.ucoz.kz/load (11.03.2012 ж.).

5. Мусабекова Ф. Казiргi казак тiлi пунктуациясы: оку куралы. Екiншi басылым. - Алматы, Ана тш, 1991. - 128 бет.

6. Айтмуканова А. Емле жэне тыныс белгiлерi - сауаттылыктыц кепiлi / Материалы практического семинара, проведенного 2 июня 2010 года на тему: «Некоторые проблемы переводческой деятельности», 2010. - 20 бет.

7. Кузнецова А.В., Гайбарян О.Е. Справочник по русскому языку (серия «Учебники, учебные пособия». - Ростов-на-Дону: Феникс, 2001. - 320 с.

8. Теория государства и права.Учебно-методическое пособие. Краткий учебник для вузов. - М.:

Издательство НОРМА (Издательская группа НОРМА-ИНФРА. - М, 2001. - 448 с.

• • • • •

Мацалада мемлекеттж тыдег1 НЦА мэттдертде пунктуациялыщ нормалардыц сацталуы оныц сапасын щамтамасыз ету тэстдертщ 6ipi реттде царалады.

В статье соблюдение пунктуационных норм в текстах НПА на государственном языке рассматривается как один из способов обеспечения их качества.

Compliance with the punctuation norms in the text of regulatory legal acts in the national language is considered as a one of the ways of ensurance of their quality.

Ty^h сездер: НКА мэ^ндершщ пунктуациясы, пунктуациялык нормаларды сактау, пунктуациялык нормалардыц кызмет мен мэш.

Ключевые слова: пунктуация текстов НПА, соблюдение пунктуационных норм, функция и значение пунктуационных норм.

Keywords: punctuation of the texts of regulatory legal acts, compliance with punctuation norms, function and value of punctuation norms.