CC BY
11
I
SCIENCE TIME
I
АТАУ СЭЗДЕРДЩ ЖАСАЛУЫНЬЩ ЛИНГВОМЭДЕНИ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Контек Айым Майбещызы, Эл-Фараби атындагы Казац улттыц yHueepcumemi, Алматы, Казацстан Республикасы
E-mail: aiym.kontekova@gmail.com
Аннотация. В статье проанализированы мнения и выводы ученых об отрасли «лингвокультурология», сформированной на стыке культуры и языкознания.
Ключевые слова: лингвокультурология, термины языкознания, словарь, смысл, словарь казахского литературного языка, культура, язык.
Тш мен мэдениеттщ езара байланысына катысты мэселелер тш бшмшде эртYрлi баFыттарда зерттелiп, казiрri уакытта белсендi зерттеу нысанына айналып отырFандыFы белгiлi. Тш мен мэдениет езара абсолюттi байланыста емiр CYредi, онын нэтижесiнде тшдж фактiлер, «мэдениет тш» аркылы мэдени-^лттык кезкарасты, тiлдiк стереотиптердi тану жэне хальщтьщ тiлдiк санасынын кершшн, тiл аркылы онын мэдени-антропологиялык бейнесш тануFа болады.
БYгiнгi танда эртYрлi халыктар арасында карым-катынас орнату Yшiн ^лттык таным-тYсiнiктiн езiне тэн арнайы ерекшелiктерiн бiлу айрыкша манызды, ал ^лтаралык карым-катынас кандай да бiр ^лтка тэн манызды тiлдiк бiрлiктердi зерттеу кажеттiлiгiн айкындап бердi.
Тш бiлiмiнiн жиырмасыншы Fасырда каркынды дамуы тарихта жалпы адамзат жайлы шмге зор Yлес косуымен катар аталатындыгеын сонFы жылдары белен алFан FылымдаFы тын баFыттардын езi дэлелдеп отыр. Тiл иесi - сейлеушi адамнын iшкi элемiне назар аударуды мюе трткан кептеген зерттеулер т^тас лингвистикалык парадигманын езгеруiне экеп соктырды, сейтш Fалымдардын назары сейлеу к^ралдарынын кемепмен жYзеге асатын кYPделi адами езара катынастардын жиынтыFына ойысты. К^рп лингвистикалык Fылыми парадигманын антропоцентризмi тiлдi сейлеу, когнитивтж, элеуметтiк жэне оны колданушынын баска да кызмет тYрлерiмен байланыстыра зерттеудiн бiркатар баFыттарына бастау алды.
Тшдщ мэнш айкындауFа кажетп баска зерттеу баFыттарынын туындауы тiлдi тек кана катынас к¥рады ретiнде Fана емес, сонымен катар, ен алдымен,
5
1 SCIENCE TIME 1
кандай да бiр этнос мэдениетшщ ажырамас бeлiгi ретiнде зерттеуден тирады. Тш кез келген ^лттык мэдениеттщ ажырамас жэне манызды бeлiгi болып табылады, ^лт мэдение^мен толыкканды танысу деген кандай да бiр мэдениеттщ тек тарихи, географиялык, экономикалык жэне баска да жай-^шн бiлу емес, сондай-ак ^лттьщ ойлау бейнесiне енуге тырысу, элемге осы мэдениет иесiнiн кeзiмен карауFа ^мтылу деген сез.
Тш бiр мезгiлде мэдениетл жасаудын, дамытудын, сактаудын каруы болып табылады, сондыктан тiлдiн кeмегiмен материалдык жэне рухани мэдениеттщ накты, объективтi шыFармалары жасалады. Сонын негiзiнде жана Fылым саласы лингвомэдениеттану пайда болды. Б^л Fылым жеке сала ретiнде алFаш рет XX Fасырдын 90-жылдарында калыптасты.
«Лингвмэдениеттану» терминi сонFы онжылдыкта В.Н. Телиянын фразеология мектебiнiн нэтижесiнде пайда болFан. Лингвомэдениеттану - б^л мэдениет пен тш бiлiмi салаларынын нэтижесiнде калыптаскан Fылым. Ол кандай да бiр ^лттын тiлiнде айкындалFан мэдени к¥ндылыктарды зерттейдi. Лингвомэдениеттану - тiл мен мэдениет катынасы нэтижесiнде жанадан калыптаскан синтездеушi Fылым. Сондыктан да тш - мэдениет айнасы [1, б. 10].
Жалпы алFанда, лингвомэдениеттану - ендi-ендi калыптаса бастаFан, элi де болса Fылыми ^станымдары мен межелер^ т^жырымдамалары нактылана KOЙмаFан Fылым, еюздай тYсiнiк тудыратындар да бар. Бiрак XXI Fасырда гумантиралык Fылымдардын алдыщы сапында болатындыFы сeзсiз. Тiл мен мэдениеттщ езара киысуынын тiлдегi кершшн карастыратын жана Fылыми арнанын жекелеген мэселелерше шолу жасауымыздын себебi -лингвомэдениеттану Fылымнын кеп мэселесiн бiрнеше тiлдердiн материалдарын салыстыру аркылы дэлелдеу, тYсiну онтайлы. Эрбiр тiлдiк единицанын мэдени-этникалык жYгiнiн кандай екеш аудару процесiнде айкын белгi бередi [2, б. 122-123].
Термин жасауда А. Байт^рсын^лы, К,. Ж^банов, С. Аманжолов тшдщ танымдык болмысына аса мэн беру керекттн атап еткен. Б^л Fалымдардын енбектерiнде таным теориясынын ерекшелiгi - тiл мен мэдениет т^тасты^ын бiрлiкте карастыра отырып, адамзат болмысын теренiрек бiлуге ¥мтылFан. Тштаным тiл мен мэдениет т^тасты^ына ерекше мэн бере келiп, тiл аркылы ^лттын, халыктын мэдениетiн танып, зерттеуге мYмкiндiк бередi.
Тiл мен мэдениеттщ езара эсерi жэне езара байланысу YДерiсiн карастыратын Fылым саласы бYгiнде лингвистикалык мэдениеттану, этнолингвистика, элемнiн тшдж бейнесi, мэдениаралык коммуникация жэне т.б. лингвистикалык баFыттардын аясында жиi зертттеу нысаны болып жYргенмен, аталFан мэселе бYгiнгi тiл FылымындаFы жана акпараттардын бiрi емес. ЯFни, этностын тш мен мэдениетiнiн ерекшелiктерi сонFы кезде жанаша кезкараспен карастырылFанымен, б^ан дешн лингвист Fалымдар б^л мэселенi психология, элеуметпк лингвистика, этнопедагогика, таFы баска пэндердщ негiзiнде зерттеп келдi.
6
1 SCIENCE TIME 1
Тш мен мэдениет байланысын зерттеумен айланыскан кептеген ресейлiк жэне шетелдiк Fалымдар (Е.М. Верещагин, В.Г. Костомаров, С.Г. Тер-Минасова, А. Вежбицкая жэне т.б.) тшдщ лексика-семантикалык денгейiне айрыкша назар аударады. Зертеушiлердiн пiкiрiнше, эрбiр тшде белгiлi бiр тiл мэдениетiне Fана тэн арнайы реалийлердi беретiн лексикалык белгiлi бiр кабат болады. Е.М. Верещагин мен В.Г. Костомаров ездерi зерттеген сездщ лингвоелтанымдык теориясында калыптасуына белгiлi бiр этномэдени жэне ^лттык-мэдени семантикалык Yлестiн болатындыFы жайлы айтады.
Ендеше жоFарыда атап еткенiмiздей, мэдениет ^лттык менталитет к^ндылыктарынын тYп негiзi тiл касиетiнде керiнiс табады. Тшдщ к¥дiретiмен бейнеленiп, шынайылыкты танытады. Осы т¥PFыда эр халык тiлiнде езi жасаFан жэне табиFат дарыткан ^лттык мэдениеттiн iзi бар деуге болады. Б^л - тiл мен мэдениеттщ тоFысуы жолын кездеген лингвомэденитеттану пэншщ негiзi болмак.
Орта Fасырдын сонFы белтнде, Fасырлар тоFыскан т^ста элемдiк озык лингвистика тiлтанымнын теориялык баFыттарын имманентп, к¥рылымдык лингвистикадан езгешелеу жана арналарFа - яFни тiлдi жеке адаммен, онын ойлау ерiсiмен жэне рухани-практикалык кызметiмен байланыстыра карауFа карай бет б^рып отыр. Когнитивтi, антропологиялык лингвистика деп аталатын мYлде жана салалардын катарында сонFы жылдары лингвомэдениеттану, мэдениаралык коммуникация, элемнiн тiлдiк бейнесi, этнопсихолингвистика деп аталатын тын лингвистикалык баFыттар да аталып келедi. Б^лардын кай-кайсысы да - казакстандык тш Fылымында ендi Fана даму арнасын тауып келе жаткан соны салалар.
БYгiнгi казак тiл бiлiмiнде лингвомэдениеттану Fылымы пэн ретiнде жана кадам басып жатканымен, ^лттык мэдениетпен болымсыздык ерекшелiктердi таныту, лингвомэдениеттану пэнiне катысты Ш. Уэлиханов, Э. МарF¥лан, К,. Ж^банов, М. Эуезов енбектерiнен бастап Fалым-тшшшер I. Кенесбаев, Э. Кайдар, Р. Сыздык, Е. Ж^банов, Е. Жанпешсов, Т. Жанраков, Н. Уэлиев, Ж. Манкеева жэне т.б. Fалымдар енбектершде тiл фактiлерiнiн сипаты ретшде танытылды. Осы аталFан авторлар енбектершде сез етшген ^лттык тiл деректершщ зерттелуiн лингвомэдениеттану пэнiнiн зерттеу аясына жаткызуFа болады.
БYгiнде лингвомэдениеттану ^лттык тiлдi танудын негiзi екенi сощы кездегi бiраз зерттеулерде Г. СмаF¥лова, А. Алдашева, Р. Авакова, А. Салкынбай, А. Сейсенова жэне т.б. сез болуы, назар аударылуы, лингвомэдениеттану Fылымынын пэнi ретiнде калыптаса бастаFанын байкатады.
Тiл деректерiне CYЙенiп, этнолингвистикамен сабактас этнос болмысынын сан тYрлi кырын зерттейтiн Fылымдарды академик Э. Кайдар екiге беледi: а) этнос тшне жалпы катысы бар (мэселен, мэдениеттану, этнография, этнология, елкетану фольклористика, мифология, астрономия, педагогика, дидактика т.б.) Fылымдар; э) этнос тшнщ тшдж табшатын айкындауFа тiкелей катысты Fылымдар (мэселен, этимология, диалектология, онамостика, фразеология,
1 SCIENCE TIME 1
паремиология, терминология, лексикография, социолингвистика, этнолингвистика, псиолингвистика т.б.).
Профессор Р.А. Авакова лингвистикалык мэдениеттанудын тш бiлiмi мен мэдениеттану негiзiнде пайда болып, халык мэдениеттщ тiлде сакталFан кeрiнiсiн зерттейтiн сала екендтн айта келе, онын непзп максатын былай деп т^жырымдайды: «Б^л саланын негiзгi максаты - ата-бабалар рухани дYниесiнiн тiлде каншалыкты дэрежеде кершю тапканын аныктау. Болжамды дэлелдеу максатында миф-мэдениет, миф-тiл, фразеологизм-миф концептерi карастырылады».
Аударма саласындаFы лингвистикалык мэдениеттанудын теориялык мэселелерiне катысты Fалым А. Алдашеванын пiкiрi бойынша: «Лингвистикалык мэдениеттану саласы - этнолингвистикамен де, лингвоелтанумен де ортактасатын Fылым; лингвомэдениеттану эрбiр тiлдiк единицанын белгiлi бiр халыктын тел элементi, халык тiлiмен жасасып келе жаткан ез сeзi; езгелерден ауыс-тушс емес, ез меншiгiндегi сез, сез ^ркеЫ, афоризм, макал-мэтел екендтн дэлелдейтш белгi кайсы; ^лттык «бет-тшш» бар деп есептелiнген сез ^лттык, элеуметтiк, этникалык, саяси адамгершiлiк, т^рмыстык нормаларынан кандай мэлiмет жеткiзе алады дегендi зерттеуге назар аударады».
Лингвомэдениеттанудын eркениетi, коFамдык Fылымдармен катар дамуын тiлдiк тYPFыдан сез ету онын зерттеу нысанын нактылай тYседi. Осы жайт т¥PFысында, сондай-ак, кене тш деректерi лексикамызда сезжасам саласынын кызметш арттыруда халкымыздын мэдени eмiрiмен байланысты екенiн тiлшi А. Салкынбайдын мына пiкiрi толыктырады: «Тiлдiк деректердi лингвомэдени аспектще зерттеу - ен эуелi тiлдер арасындаFы жалпыадами гуманитарлык, мэдени, еркениетлк кырларды айкындау болып табылады. ТабиFаттаFы, элемдегi к¥былыстар, коFамдаFы сана мен салт, бэрi де тшде ез кeрiнiсiн табатындыктан, атау мен онын жасалу сипаты лингвомэдени аспеклде карастырылады». А. Сейсенова этикет формаларына лингвомэдениеттану аспектiсiнде салыстырмалы талдау жасап, халык мэденитет мен ^лттык мэдениеттщ бiрлiк кызметiне ерекше токтайды: «Лингвомэдениеттану -мэдениеттщ тiлдiк жYЙеге калай эсер ететiнiн, яFни фактор мен адам бойындаFы тiлдiк факторлардын байланысын карастырады» деп тYЙiндейдi.
Ресей зерттеушiсi В.А.Маслованын «Лингвокультурология» атты окулыFында казiргi Ресейдегi лингвомэдениеттаным жайлы зерттеудiн баFыттары айтылды жэне аталFан Fылым саласынын эдюнамалык негiзiне катысты мэлiметтер кел^ршген. Автор лингвомэдениеттаным туралы «....мэдениет тш iшiне енедi, онда дамиды жэне сол тшдщ мэдениетiн бiлдiредi, ол - халык мэдениетш танытушы Fылым саласы» [3; 76],- деп баяндайды.
Осымен катар Ресей Fалымы Н.Ф.Алиференко лингвомэдениеттану Fылымынын карастыратын мэселелерiн былай тYсiндiредi: «Лингвомэдениеттаным - элемнiн тшдак бейнесiн, тiлдiн мэдени-танымдык ерекшелiктерiмен байланысты эртYрлi аспектiлдердегi мэселелердi карастырады [4, б. 16].
8
1 SCIENCE TIME 1
Ал казак тш бшмшде антропологиялык сипатын алFаш мэдениетпен байланыстырып зерттеген Fалым Ж.Манкеева «Казак тiлiндегi этномэдени атаулардын танымдык непздерЬ» атта енбегiнде: «Антропоезеклк баFытта жYргiзiлiп жаткан зерттеулердiн барысы тiл мен мэдениеттiн байланысы тш бiлiмiнiн казiргi лингвомэдениеттану саласында ерекше мэнге ие екендiгiн керсетiп отыр. Б^л екi фактордын тоFыскы нэтижесшде пайда болFан тiлдiк деректер ^лт мэдениетiн немесе ^лт тарихын, хальщтьщ коFамдык емiрiн бейнелеп кана коймай, ана тiлiнiн сездiк коры байлыгеынын керсеткiшi ретiнде танылады» [5, б. 19] - дей келе, «кез келген ^лттык мэдениеттiн негiзi - ортак тiлде сейлеп, ортак мYДде мен каFидаларFа сай емiр CYрiп, эрекет ететiн этно^жымда калыптаскан шындык ДYниенiн т^тасты^ы, этностын материалдык кещстт [5, б. 18] - деп тшдщ материалдык жэне рухани кырын ашып бередi. Демек тiл халыктын тек ^лттык сана-сезiмiн, мэдениетiн, дYниетанымын Fана емес, сол ^лттын мэдени емiрiн жэне рухани дамуын да карастыратынын айкындайды.
Лингвомэдениеттаным туралы жоFарыда Fалымдардын енбектерiн карастыра келе, казак тшндеп атау сездерге лингвомэдени талдау жасалынды. Б^л талдауды жасау барысында, Элметова Э.С. «Лингвомэдениеттану непздерЬ) енбегш басшылыкка ала отырып, езiмiздiн т^жырымымыз бойынша зерттеп, карастырдык.
Терминдi талдауда непзп енбек ретiнде Калиев Г. «Тш бiлiмi терминдерiнiн тYсiндiрме сездiгi» алынды. Тiл бiлiмiндегi терминдердiн тYсiндiрме сездт: жалпы тiл бiлiмi мен казак тш бiлiмi саласына (фонетика, лексика, морфология, синтаксис, фразеология, стилистика, тш тарихы, аймактык тiл бiлiмi, этнотш бiлiмi, т.б.) катысты 1500 термин сез камтылып, оларFа Fылыми тYсiнiк берiлген. Сездiк тiл бiлiмiнiн езект теориялык мэселелерi жайында тYсiнiктi кенейтуге мYмкiндiк бередi.
Бiз терминдердi лингвомэдни талдауда бiрнеше белiкке белiп карасыруды жен кердiк. Бiрiншiден,терминнiн аныктамасын аныктау жэне де сездiкпен ж^мыс жасау; Екшшщен, берiлген терминнiн маFынасын талдау; Yшiншiден,берiлген терминнiн маFынасын аныктаFаннан кешн, кай тiлден енгендiгiн, сол тшде кандай маFына беретiндiгiн ашу. Тертшш^баска тiлде берiлген термин кандай маFынаFа ие екендiгiн салыстыру аркылы лингвомэдени аспектще аныктау.
Калиев Г. Тш бiлiмi терминдерiнiн тYсiндiрме сездiгiнде аралас цурмалас свйлем терминшш талдауда жоFарыда айтылFан терт кезен бойынша талдауды максат еттiк.
Бiрiншi кезен: тш бiлiмi терминдерiнiн тYсiндiрме сездiгiнде аралас цурмалас свйлем терминше берiлген аныктамасы: орыс. смешанные сложные предложения (с сочинительной и подчинительной связью) - к¥PамындаFы компоненттерi бiр-бiрiмен салаласып та, сабактасып та байланысатын к¥рмалас сейлем. Аралас к¥рмалас сейлем жай сейлемдердщ к¥рмаласа байланысуынын салалас пен сабактастан белек т^ратын Yшiншi тэсiлi емес, сол ею тэсiлдiн бiр
9
1 SCIENCE TIME 1
К¥рмалас сeйлемдердi жасайтын амал-тэсшдер А.к.с^ жасауга да катысады. Мысалы: «Кырык минут ^ткенше, кырык адым жер жYресщ, бiз ендiгi бiрсыпыра жерге барып калатын едiк кой», - деп, мен ез кшэсшщ салмагын езше аударып тастадым да, тез кшне бастадым (Э.Эбiшев) [6, б. 31] аныктамасы берiлген. Казак эдеби тшнщ сeздiгiнде «аралас» сeзiне берiлген аныктама: 1. АРАЛАС. Сын. Бiрдей емес эр тYрлi, ауыс - тYЙiс. 2. Аралас к^рмалас сейлем. Лингв. К¥рамына енген компоненттерi бiр-бiрiмен салаласып та, сабактасып та байланысатын к¥рмалас сейлем тYрi. Казiрri казак тшнде аралас к¥рмалас сейлем тел сездерге ену аркылы да к^маласады (К^рп казак тiлi) [7, б. 583].
Екшшщен,казак эдеби сeздiгiнде кeрсетiлгендей, аралас сeзi - бiрдей емес эр тYрлi, яFни А.^.сейлем болу Yшiн онын к¥рамында ен кем дегенде Yш жай сейлем (синтаксистiк компонент) болу керек (К,аз. тiлi. энциклопедиясы).
Аралас к¥рмалас сейлем терминiн казак филологиясынын кeрнекгi кайраткерi, казак тш бiлiмiнiн негiзiн салушылардын бiрi, белгш гYрколог С.Аманжолов казак гiл бшмше енгiзген болатын.
Тeргiншi кезен: орыс гiлiнде смешанные сложные предложения (с сочинительной и подчинительной связью) деп айтылады. Б^л гiл бiлiмiндегi терминдi колданFанда, эр тiлдiн eзiне тэн ерекшелтн ескере отырып колданады. АудармаFа назар аударсак, аралас сeзi орысша: смешанные, eзi айтып т¥PFандай дэлме дэл аударылFан, ал к¥рмалас сeйлем сeзi: сложные предложения, к¥рмалас сeзiн жеке карастыратын болсак: примыкающий; присоединяющийся деп аударылады. ЯFни косылу деген маFына бередi. СондаFы сабактастын да, салаластын да бiр сeйлемде косылып жэне де араласып келуiн маFыналы тYPде аралас к¥рмалас сeйлем деп термин туындаFан. Мысалы, осы терминдi казак тiлiн бiлмейтiн шетел азаматтарына айтатын болсак, олардын к¥рмалас, аралас сeздерiнiн аудармасын, маFынасын тYсiнбеуi мYмкiн. Сондыктан да, лингвомэдени жаFынан карастырFанда б¥л терминнiн маFынасы да тYсiнiксiз болса, кез келген адам терминдi менгере алмайды.
Келесi берiлген термин: же тектi е&м. Тiл бiлiмi терминдерiнiн тYсiндiрме сeздiгiнде берiлген аныктамасы: (орыс. Патрионим, гр. Pater-эке, опута-еЫм - экесiнiн атынан жасалFан еЫм). Мысалы: Айдаркызы, Тeлеутай¥лы, Т¥рсын¥лы,т.б. [6, б. 46] аныктамасы бершген.
«Тектшк» деген сeзiн маFынасына, теренiрек ¥Fынып, карастырсак. Тектi де терен тамырлы бай тарихы бар казак халкы кашанда асылы мен жасыFын, жаманы мен жаксысын парыктауFа айрыкша мэн берш, тектiлiк касиеггi ерекше классикалык биiк-денгейге кeтердi. Тектiн hэм ¥рпактын таFдыры ¥лттын таFдыры. Ата казак келешек ¥PпаFынын кемел болуы Yшiн eзiне талапты биiк KOЙFан. Зердел^ тапкыр, жiгерлi, кайратты, акылды, бшмда, т.б. болып eсудi ер жтттщ басындаFы асыл касиеттерге тенеген.
Б¥л термин негiзiнен грек тiлден енгендтн кeремiз. гр. Pater-эке, опута-еЫм, орысша аударFанда, орыс. Патрионим терминш орыс тiлiнде Патрионим деп колданылFанымен, оларFа б¥л сeз румын тшнен енгендiгi айтылFан.
10
1 SCIENCE TIME 1
Сонымен катар, мына 6ip мысалFа назар аударсак, «В Великом Княжестве Литовском [слово] ЛИТВИН использовалось как патрионим. Патрионим самоидентификация по принадлежности к своему Отечеству от слова PATRIA, PATRIO»[8].
Тeртшшiден,эке тектiлiгi казак халкынын мэдениетшде орны ерекше. Казакта бiреудiн баласы жаксы eнегелi азамат болып ессе: «Онын экес жаксы юс едi, eнегелi жерден шыккан Fой», - дейдi. Тектiлiк сeзi казак халкында аса ерекше баFалаFандыFын кере аламыз. «Тектшкп» жырFа коскан Бекасыл эулиенщ (1822-1915) толFауын мысалFа кел^рсек:
TeKmideH meKmi туады,
Тектшк туцым цуады.
Тектмердщ туягы,
Тацдайды цуз-цияны.
Шын тектшер халцы ymíh,
Олмге басын цияды.
Жацсы, жаман деместен,
Жанына журтын жияды...
Келес бершген термин: бейнелеуш свздер. Бiрiншi кезенде: тш бiлiмi терминдерiнiн тYсiндiрме сездтнде терминiнiн берiлген аныктамасына токталар болсак: орыс. Образоподражательные слова. Елiктеу сездер [6; б. 58]. Тш бiлiмi терминдерiнiн тYсiндiрме сeздiгi аныктамасы бершген. Казак эдеби тiлiнiн сeздiгiнде «бейнелеуш» сeзiне берiлген аныктама: лингв. Кандай да бiр кeрiнiстiн я к¥былыстьщ бейнесiн бiлдiретiн сeздер. Елiктеу, ^ру кабiлетi аркылы пайда болFан бейнелеуш сeздер. Мысалы: жалт, жарк, лып, маймак, талтак, кeлбен, ербен-ербен, олар кeмеккшi етiстiкпен тiркесiп кYPделi мYшенiн к¥рамына кiредi [9, б. 207].
Екiншi кезен: Бейнелеуiш сeздер : табшашжы заттардын козFалысын, кYЙiн ^ру аркылы сипаттайды.
Yшiншi кезен: Бейнелеуш сeздер казак тiл бiлiмiнде маFынасына карай табиFатты немесе кандай да бiр кeрiнiстi бейнелейдi. Мысалы бейнелеуштщ «жалт» деген сeзiн орыс тшне «слово выражает быстрое движение» деп аударылады. Ман ман бейнелеуiш сeзiн орыс тiлiне - неторопливое движение верблюда деп аударылады. ЯFни б^л бейнелеуiш eзiмiздiн тeрт тYлiк малымы^а катысты айтылFан. Сондыктан да эр ^лттын eзiне тэн т^рмыс-^ршшшне сай бейнелеуш сeздер колданылады.
Тeртiншi кезен: бейнелеуш сeздiн эдебиетiмiзде Ж.Жабаевтын eлен шумаFынын Yзiндiсiн мысалFа келтiрсек,
Мысалы: ...Селк ете калды кен далам,
Селк ете калды тау mi (Ж. Жабаев). Берiлген шумактын Yзiндiсiнде «селк ете» бейнелеуiш сeз болып т^р. Кен далам, тау бiздiн табиFатымыздын кeрiнiсiн сипаттап тYPFандай. Салыстыру Yшiн орыс тiлiндегi eленнiн Yзiндiсiне назар аударсак:
1 SCIENCE TIME 1
Как носят капли вести о езде, И всю-то ночь всё цокают да едут, Стуча подковой об одном гвозде
То тут, то там, то в тот подъезд, то в этот (Б.Л. Пастернак).
Корыта келгенде, Г. К,алиевтын, «Тш бiлiмi терминдершщ тYсiндiрме сездтнде» бершген бiрнеше терминдердi мысалFа алып, eзiмiздщ т¥жырымымыз аркылы терминдi лингвомэдени талдауды терт денгейге бeлiп карастырдык. Терминдерге лингвомэдени талдау жасаудын манызы зор, себебi казак тiлi мемлекеттiк тш болу Yшiн терминдерiмiздiн к¥рамы сандык катынасы жаFынан тiлiмiздегi терминдердiн 70-80 пайызы казактын тел сeздерi болу керек те, к&^ан 20-30 пайызы юрме сездер болуы керек дейдi терминология мэселесiмен тYбегейлi айналысып жYрген Fалымдар, терминолог-мамандар. Сондыктан да, терминдердi танымдык т¥PFыданталдау, атау сeздердiн маFынасын терен тYсiнiп жан-жакты карастыру казiргi танда eзектi мэселеге айналып отыр.
ПайдаланылFан эдебиеттер:
1. Оспанова Б. Лингвомэдениеттану: оку к¥рады. - Астана: Фолиант, 2018. - 152 б.
2. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалык жэне лингвомэдени мэселелерь -Алматы «Арыс», 1998. - 215 б.
3. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. - Минск: Тетрасистемс, 2004. - 256 с.
4. Алиференко Н.Ф. Лингвокультурология. - Москва: Флинта, 2010. - 224 с.
5. Манкеева Ж. К,азак тшндеп этномэдени атаулардын танымдык непздерь Алматы: Жiбек жолы, 2008. - 354 б.
6. К,алиев Г. Тш бiлiмi терминдерiнiн тYсiндiрме сeздiгi. - Алматы, «Сeздiк-словарь», 2005. - 440 б.
7. Казак эдеби тшнщ сeздiгi. Он бес томдык. 1-том. К¥р: Т. Жанраков, С. Омарбеков. - Алматы, 2011.
8. Электронный ресурс. - Режим доступа: Ы^:// nicolaev.livejournal.com/1280166.html
9. К^азак эдеби тшнщ сeздiгi. Он бес томдык. 3-том. К¥р: Б. СYЙерк¥л, Т. Жан^заков, О. Ж¥баева жэне т.б. - Алматы, 2011.
