Научная статья на тему 'Морфологический анализ как прием лингвистической экспертизы'

Морфологический анализ как прием лингвистической экспертизы Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
47
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — А. А. Мединаева

В настоящей статье рассматриваются некоторые ошибки, допущенные в казахском варианте Гражданского кодекса, в частности, пунктуация сложного предложения, правописание сложных прилагательных, правописание окончаний существительных.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article discusses about some of the mistakes made in the Kazakh version of the Civil Code, particularly, a complex sentence punctuation, orthography of compound adjectives, orthography of the endings of nouns.

Текст научной работы на тему «Морфологический анализ как прием лингвистической экспертизы»

/ 118 / Л- 2 (22) 2011 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

Из практики формирования законотворчества A.A. МЕДИНАЕВА,

на государственном языке

Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц

ага гылыми цызметкерг

МОРФОЛОГИЯЛЬЩ ТАЛДАУ ЛИНГВИСТИКАЛЬЩ САРАПТАМАНЬЩ

ТЭС1Л1 РЕТ1НДЕ

«Казахстан Республикасындагы тш туралы» Казахстан Республикасы Зацыныц 4-бабында «Казахстан Республикасыныц мемлекеттш т1ш -^аза^ тш» деп белгшенген. Мемлекеттж тш -мемлекеттщ букш аумагында ^огамдьщ ^атына-стардыц барлыщ саласында ^олданылатын тш. Уюмет, езге де мемлекетпк, жергЫкп екшд1 жене ащарушы органдар: Казахстан Республикасында мемлекетпк тшда барынша дамытуга, оныц халы-^аралыщ беделш ныгайтуга; Казахстан Республикасыныц барша азаматтарыныц мемлекетпк ттлдо еркш жене тегш мецгеруше ^ажетп барлыщ уйым-дастырушылыщ, материалд^1^-техникалы^ жагдай-ларды жасауга мшдетп [1].

Мемлекетпк тшдщ мертебесш кетерудщ б1рден-б1р жолы - ^аза^ тшш мемлекетпк тш ре-тшде Каза^станныц букш азаматтары бшуге мшдетп деген талапты зац жузшде бекиу жене теж1рибе жузшде кке асыру. Тек осы шара гана ^аза^ тшшщ толывданды мемлекетпк тш ретш-деп болашагына кепшдш бере алады.

Мемлекетпк органдарда ^аза^ тшшде к ^агаз-дарын журпзуде ауыртпалыщ аудармашыларга тусш отырганы жасырын емес. Мемлекетпк тшде к журпзу керсетюшш ешрш отыргандар да солар. Каза^ тшшдеп к ^агаздары мемлекетпк органдарда кебшесе аудармашылар ар^ылы гана жасалады.

Казахстан Республикасыныц Зац шыгару ин-ститутында Лингвистика орталыгын ашудыц б1р ма^саты зацнамалыщ актшерге лингвистикалыщ сараптама жасау. Лингвистикалыщ сараптама журпзудщ мшдеп: тшдердщ лексикалыщ, грамма-тикалыщ, стилистикалыщ, орфографиялыщ, пункту-ациялыщ, редакциялыщ-техникалыщ ережелерш са^тау.

Каза^ жене орыс тшдершдеп синтаксистш нормалардыц сакгалуы сез пркестер1 мен сейлем курылыстарыныц, сондай-а^ пркесаралыщ байла-ныс ^исындыгын ^амтамасыз етед! Бул норма-лар сейлем мазмуны бойынша сауатты жене ма-гыналы болуы ушш, грамматикалыщ формалар-дыц кемепмен сейлем мушелер1 езара синтаксистш байланыста болуы ушш сездердщ ^иысу мен синтаксистш мецгеру ережелерш ^амтиды.

Тшм1здеп жеке жай сейлемдердщ ^олданы-сы вр^ашанда ез алдына дербес бола бермей, олар магыналыщ, тулгалыщ жагынан байланыста Tycin, курдел1 ойды бшд1ред1 Курмалас сейлемнщ ^олданылу барысы осындай кyрделi ойды бiлдiрyдiц ^ажетпгшен туындап жатады. Курма-лас сейлем синтаксистщ улкен бiр саласы. Тiлдегi жай сейлемдер мен оныц курделенген тyрлерi де бiр гана предикаттыщ ^атынас^а негiзделcе, курмалас сейлемдер ец кем дегенде ею преди-каттыщ ^атынас негiзiнде жасалады.

Курамындагы екi, одан да кеп сейлемдер тулгальщ, магынальщ, интонациялыщ жагынан езара тыгыз байланыста жумсалып, кyрделi бiр ойды б!вдре айтуын курмалас сейлем деймiз. Курмалас cейлемнiц курамындагы врбiр жай сейлем бiр-бiрiмен ^алыптас^ан твciлдер ар^ы-лы байланыста тycедi. Жеке жай сейлемдер тyрлi жалгаулыщ шылаулар ар^ылы жвнг де интонация-мен де байланысады. Осыган орай курмалас сейлемдер уш топ^а белiнедi. Олар: салалас курмалас сейлем, саба^тас курмалас сейлем, аралас курмалас сейлем [2, 60-62].

Осындай курмалас сейлемдер зацнамалыщ актiлерде кептеп кездесед1 Бул cейлемдердi орыс тшшен ^аза^ тiлiне аударганда, кебiнs пунктуаци-ялы^ ^ателiктерге жол берiледi, cебебi cейлемнiц ^урамын дурыс аны^тауга, оныц жасалу жолда-рына кеп мвн бершмейд!

Буган Казахстан Республикасыныц Азамат-ты^ кодекciнiц 490-бабыныц 2-тармагы мысал бола алады.

«490-бап. Шартты езгерту жвне бузу.

2. Энергиям ен жабдыщтау уйымы жyйеciнде аварияныц алдын алу немесе оны жою женiнде шугыл шаралар ^олдану ^ажет болган жагдайда абоненттщ келicyiнciз жвне оган ескертпей, бiра^ оган дереу хабарлай отырып энергияны yзiлicпен беруге, то^татуга немесе шектеп беруге жол бе-р1лед1

Двл осы жерде аталган тарма^тыц орыс тiлiндегi мвтiнi:

«2. Перерыв в подаче, прекращение или ограничение подачи энергии без согласования с абонентом и без предупреждения его, но с немед-

Из практики формирования законотворчества на государственном языке

ПГП

ленным его уведомлением допускаются в случае необходимости принять неотложные меры по предотвращению или ликвидации аварии в системе энергоснабжающей организации.» [3].

Бул сейлем уш белштен турады. Б1ршш1 белт

- «Энергиямен жабдыктау уйымы жуйесшде ава-рияныц алдын алу немесе оны жою женшде шугыл шаралар колдану кажет болган жагдайда абоненттщ кел1сушс1з жене оган ескертпей». Екшш1 белт - «оган дереу хабарлай отырып». Ушшш1 белт - «энергияны узшспен беруге, ток-татуга немесе шектеп беруге жол бершедЬ». Де-мек, жогарыда керсетшген сейлем курамындагы ею, одан да кеп сейлемдер тулгальщ, магыналыщ, интонациялык жагынан езара тыгыз байланыста жумсалып, курдел1 б1р ойды бшд1ре айтылгандык-тан курмалас сейлемге жатады. Сейлемнщ б1ршш1 белт мен екшш1 белт, жогарыда айтып еткендей, б1рак жалгаулыкты шылауы аркылы байланыскан, оныц алдына мшдетп турде тыныс белп - упр койылады. Бул жерде б1рак сезшен бурын упр койылган, демек пунктуациялык жагынан сейлем дурыс жазылган. Ал екшш1 белт (б1рак оган дереу хабарлай отырып) мен ушшш1 белт (энергияны узЫспен беруге, токтатуга немесе шектеп беруге жол бершед1) б1р-б1р1мен отырып сезщдеп -ып журнагы аркылы жалгаулыксыз жасалган, ол мезгш багыныцкылы сабактас курмалас сейлемнщ керсетюш1. Бул белштердщ арасына упр койылу керек болса да, койылма-ган. Демек, курмалас сейлемдердщ жазылу терпб1 сакталмай, пунктуациялык кателшке жол бершген. Тыныс белгшершщ сейлемде дурыс кол-данылуыныц ез1 де зац нормасын тез ер1 дурыс тушнуге септтгш типзед1.

Дел осы сейлемнщ орыс тшшдеп метшшде «без согласования с абонентом» сез пркеш кез-десед1, «согласование» - зат ешм, орыс тшшдеп «без» - кемекш1 сез. Ендеше, осы пркесп казак тшне аударганда, аталган зацдылык санталу керек, орыс тшшдеп «без» сез1 казак тшшде «с1з» жалгауы аркылы жасалады, демек, казак тшшдеп нускасы «абоненттщ келгамшшз» деп аударылу керек, келгам - сез туб1р1, 1 - теуглдш жалгауы, н

- табыс сеппгшщ жалгауы, с1з - болымсыз епстштщ журнагы, ал метшде «абоненттщ кел1сушс1з» делшген. Сонда, бул жерде морфо-логиялык ережелердщ сакталмауынан кател1к ж1бершген. Егер де ерб1р бапты осылайша жш-жкгмен талдап карастыратын болсак, тузетулер енпзетш каншама баптар жетш артылады. Мундай кателжтердщ ж1бершуш сол кездеп «уакыттыц тыгыздыгымен, мемлекетпк орган-

дардыц асыктыруымен, аудармага бершетш мерз1мнщ кыскалыгымен» тусшд1руге болатын шыгар. Алайда, аталган желеумен зацнамалык актшердщ казак тшшдеп нускасын шала-шарпы, тшдщ ттсп орфографиялык, пунктуациялык, мор-фологиялык нормаларын сактамай аудару ез1м1здщ ана тшм1зд1 курметтемеумен б1рдей.

Сонымен катар, осы баптыц 4-тармагында да сездерд1 калдырып кету, орфографиялык жагынан дурыс емес жазу сиякты кателштер кездеседт Мысалы, орыс тшшдеп метш «4. В случаях, когда абонентом по договору энергоснабжения выступает гражданин, использующий энергию для бытового потребления, он вправе отказаться от договора в одностороннем порядке при условии уведомления об этом энергоснабжающей организации и полной оплаты использованной энергии.». Кодекстщ казак тшшдеп нускасы былайша бер1-лген: «4. Энергиямен жабдыктау шарты бойын-ша энергияны турмыстык тутыну ушш пайдала-нушы азамат абонент болган жагдайларда, бул туралы ол энергиямен жабдыктаушы уйымга ха-барлап, пайдаланган энергия акысын толык теле-ген кезде шарттан б1ржакты тертшпен бас тар-туга кукылы». Дурысы: «4. Энергиямен жабдык-тау шарты бойынша энергияны турмыстык тутыну ушш пайдаланушы азамат абонент болган жагдайларда, бул туралы ол энергиямен жабдык-таушы уйымга хабарлаган жагдайда жене пай-даланган энергия а^ысын толы^ телеген кезде, шарттан б1р жа^ты терт1пте бас тартуга ку^ылы».

Бул жерде «хабарлап» сезшщ орнына «хабар-лаган жагдайда» сездерш колдану керек, одан баска, «жене» сез1 жок, ал «б1ржакты» сез1 -курдел1 сын ес1м болып табылады, ол «жак» - зат ес1м, оган зат ес1мнен сын ес1м туд^1ратын «ты» журнагыныц жалгануы аркылы сын ес1м жене «б1р» сан ес1м1н1ц т1ркесу1 аркылы жасалган, ал зат ес1м мен сан ес1м сездер1н1ц т1ркесу1 аркылы жасалган сездер белек жазылады, «терт1пте» сез1 зат ес1м - «терт1п» сезше «те» жатыс септ1г1н1ц жалгауы жалгану аркылы жасалган. Тагы да б1р айта кетет1н жайт, зацнамалык актшердщ барлы-гында дерл1к «терт1ппен», «зацнамамен» сиякты кател1ктер ж1бер1лген, ейткен1 орыс тЫнде бул сездер кемектес септште бер1лген. Сондай-ак, керсет1лген баптыц 5-тармагыныц орыс т1л1ндег1 мет1н1н1ц: «5. В случаях, когда абонентом по договору энергоснабжения выступает гражданин, использующий энергию для бытового потребления, энергоснабжающая организация вправе в одностороннем порядке приостановить исполне-

120 7 № 2 (22) 2011 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

ние договора в связи с неоплатой абонентом использованной им энергии при условии предупреждения абонента не позже чем за месяц до приостановления исполнения договора» ^аза^ тшшдеп нус^асы: «5. Энергиямен жабдьщтау шарты бой-ынша энергияны турмыстыщ тутынуга пайдала-нушы азамат абонент болган жагдайларда энергиямен жабдыщтаушы уйым шартты орындауды то^тат^анга дей1н б1р айдан кеш1кт1рмей абонентке ескерткен жагдайда ез1 пайдаланган энергияга абонентт1ц а^ы телемеу1не байланысты шарттыц орындалуын б1р жа^ты то^татуга ^у^ылы.» дел-шген. Бул жерде «б1р жа^ты» сез1 дурыс жазыл-ган, б1ра^ «тертште» сез1 ^алып кеткен. Демек, ^аза^ тшшдеп метш орыс тшмен сейкес кел-мейтшш аныщ керсетш тур.

Егер де зацнамалыщ актшерд1 аударганда,

тшдщ грамматикалыщ, морфологиялыщ, пунктуа-циялыщ ерекшелштерше кецш белшсе, оларды тагы да б1р пысыщтап шыгуга уа^ыт бершсе, мундай ^ателштер болмас еда. Дегенмен де, орыс тшшдеп метшд1 мемлекетпк тшге аудару бары-сында ^ателштерд1 ескеру, оларды болдырмауга тырысып багу ез ^олымызда.

Зацнамалыщ актшердщ ^аза^ тшшдеп нус^а-сындагы ол^ылыщтарды, кемшшштерд1 аныщтап, оларды белгш б1р жуйеге келпру, б1р1зденд1ру -б1здщ алга ^ойган ма^сатымыз.

Корыта айщанда, тшшдцщ тагдыры - б1здщ ез1м1здщ тагдырымыз. Сондыщтан уа^ыт оздырмай жумыла кке юрку ^ажет. Барлыщ мемлекетпк уйымдарда жене жергшжп бас^ару органдарында мемлекетпк тщщ дамыту, оны к журпзуде нгпзп тш ретшде ^олдану, ерган кецейту - б1зге мшдет.

Пайдаланылган эдебиеттер

1. Казахстан Республикасындагы т1л туралы: Казахстан Республикасыныц 1997 жылгы 11 шшдедеп № 151 Зацы // «Зац» ДК (05.04.2011).

2. О^ушы аныщтамасы. - Алматы: «Арман-ПВ» баспасы, 2007.

3. Казахстан Республикасыныц 1999 жылгы 1 шшдедеп N 409 Азаматтыщ кодекс! // «Зац» ДК.

*****

Бул мацалада Азаматтыц кодекстщ цазацша нусцасында ж1берыген кейб1р цателттер, атап айтцанда, цурмалас сейлемнщ пунктуациясы, курдел1 сын есшдердщ жазылуы, зат есгм жалгауларыныц дурыс жалгануы царастырылады.

В настоящей статье рассматриваются некоторые ошибки, допущенные в казахском варианте Гражданского кодекса, в частности, пунктуация сложного предложения, правописание сложных прилагательных, правописание окончаний существительных.

This article discusses about some of the mistakes made in the Kazakh version of the Civil Code, particularly, a complex sentence punctuation, orthography of compound adjectives, orthography of the endings of nouns.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.