CC BY
17
УДК: 811.512.122
Т.Ц. Зайсанбаев1, Г.А. Карипбаева2, Б.Н. Канленова3
1 С.Ж. Асфендияров атындагы Казац улттыцмедицинауниверситетi 2 Эл-Фараби атындагы Казац улттыцуниверситетi 3 Г.Дэукеев атындагы АЭжБУ Алматы, Казацстан
САУАТТЫ ЖАЗЫЛГАН ОКУЛЫК - САПАЛЫ МАМАН ДАЙЫНДАУДЫН, НЕГ1З1
Туйт. Мацалада педиатрия факультетi студенттерте арналган цазац тiлiндегi оцулыцтар мен оку цуралдарыныщ тшне шолу жасалган. Авторлар цазац тшнде жазылган оцулыцтар мен оцу цуралдарындагы грамматикалыц цателiктердi кврсетш, олардыц себептерт жан-жацты тyсiндiрген. Казац тiлiндегi свйлемдегi свздердщ орын тэртiбi, свз тiркестерmщ дурыс цолданылуы, цурмалас свйлемдердщ жасалуы цалай болуы керек екендш ашып кврсетлген. Оцулыцтара мен оцу цуралдарындагы кемшiлiктерге нацты талдауы жасалынып, цазац тшнщ грамматикалыц защдылыгы бойынша цалай болу керек екендт тyсiндiрiлген. Авторлар медицина гылымыныщ цазац тшнде дамуы ушт дэр^ер галымдар тл мамандарымен бiрлесе жумыс стеу керек деген цорытындыга келедь Тyйiндi свздер: оцулыц тш, свз тiркесi, свйлем, свйлемдегi свздердщ орын тэртiбi
Т.Ц. Зайсанбаев1, Г.А. Карипбаева2, Б.Н. Канленова3
1 Казахский национальный медицинский университет имени С.Д.Асфендиярова 2 Казахский национальный университет имени Аль-Фараби 3 АУЭС имени Г. Даукеева Алматы, Казахстан
РАЗРАБОТКА СОВРЕМЕННЫХ УЧЕБНИКОВ В УСЛОВИЯХ ПОВЫШЕНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
Резюме. В статье представлен обзор языка учебников и учебных пособий на казахском языке для студентов педиатрического факультета. Авторы показали основные грамматические ошибки, которые встречаются в учебниках и учебных пособиях, написанных на казахском языке и подробно объяснили их причины. Раскрывается порядок расположения слов в предложении на казахском языке, правильное употребление словосочетаний, составление составных предложений. Также проведен подробный анализ учебников и учебных пособий, отмечены недостатки и ошибки, допущенные в них, разъяснено, как должно быть правильно по законам грамматики казахского языка. Авторы приходят к выводу, что для развития медицинской науки на казахском языке ученые-медики должны работать совместно со специалистами-языковедами.
Ключевые слова: языкучебников, словосочетание, предложение, порядок слов в предложении
T.K. Zaisanbayev 1, G.A. Karipbaeva 2, B.N. Kanlenova 3
1 Asfendiyarov Kazakh national medical university 2 Al-Farabi Kazakh National University 3 G. DaukeevAUPET Almaty, Kazakhstan
THE LANGUAGE OF SCIENCE IS THE SUPPORT OF THE STATE LANGUAGE
Resume. The survey of languages used in textbooks and manuals in the Kazakh language for students of pediatric faculty is given in this article. The authors present and try to explain the reasons of the main grammatical mistakes which we can see in textbooks and manuals published in Kazakh. They draw the attention to the word order in sentences in Kazakh, the right usage of word combinations, making up sentences. i4s well the detailed analysis of textbooks and manuals is given, drawbacks and mistakes are reasoned by the rules of the Kazakh language grammar. The authors come to conclusion that to develop medical science in the Kazakh language scientists of medicine have to work jointly with specialists in linguistics. Keywords: language of book, phrase, sentence, word order in a sentence
бзектыт: Кдз1р элемде гылымнын, даму ;арк;ыны ерекше жэне бэсекелестж те ете жогары. Гылымнын, дамуы мемлекеттщ экономикасын гана емес, тшнщ, мэдениетшщ дамуына зор ы;пал етедь Осылайша дамыган гылым тш мемлекеттж тшдщ еркендеуше ез улесш ;осады. Мемлекеттж тiлдi дамытудын, 6ip жолы - гылым тшн дамыту деген ;орытынды жасауга болады.
Материалдар мен эд^ер: ма;алага непз болып педиатрия факультетше арналган окульщтар алынды. Окульщтарга тшдж талдау жасау барысында салыстармалы жэне салыстырмалы-салгастырмалы эдiстердi ;олданылды.
Непзп бeлiм: Казак; тш - элемдеп ен, бай тшдердщ бiрi. Алтайдан Атырауга дешнп гана емес, Кытай жершдеп казак; пен Иран жершдеп ;аза;тар бiрiн-бiрi еш к;иындык;сыз тусшедь Бул - тшдщ лексика-грамматикалы; курылымынын, эбден
к;алыптаск;анын, фонетикалы; жуйесшщ жетшенш бквдредь 1926 жылы Бакуде еткен I Туркологиялы; съезде сейлеген сезшде А.Байтурсынулы ;аза; тш туралы: «Это самый совершенный, самый стройный язык» [1, 276],- деген. Теменде осындай жуйел^ бай тiлiмiздi медицина гылымында ;алай ;олданып ЖYрмiз дегенге то;талма;пыз.
Кен,ес 6кiметi кезшде медициналы; жогары бшмнщ тек орыс тiлiнде берiлуi бул салада гылыми стильдщ
медициналык терминдердщ дамуына тусау болды. Елiмiз тэуелсiздiк алган сон,, жогары оку орындарында медициналык бшм казак тiлiнде берiле бастады. Кептеген окулыктар мен оку куралдары орыс тiлiнен казак тiлiне аударылды. Сонымен катар медицина гылымынын, дамуына улестерш косып журген галымдарымыз да казак тшнде окулыктар жазуды колга алды. Бiз осы макалада педиатрия факультет студенттерiне арналган окулыктар тшне токталуды жен керiп отырмыз, себебi педиатрия факультетi бiраз жыл жабылып калгандыктан, осы мамандыкка катысты окулыктар жазылуы саябырсып калды. Казакстандагы педиатрия гылымынын, дамуына зор улес коскан академик К.С.Ормантаев бiр тебе болса, педиатрия факультет студенттерiне окулыктар жазып журген мамандардын, арасында Б.Х.Хабижановты, С.Х.Хамзинд^ К.Турсыновты, Е.Т.Дадамбаевты, Г.Г.Куттьщожанованы,
А.С.Тыныбековты ерекше атап еткен жен. Педиатрия факультет студенттерiне арнап жазылган окулыктар мен оку куралдарына шолу жасаган кезде, олардын, тiлдерiнде азды-кептi кемшiлiктер кездесш калатынын байкадык. Алдымен сейлем курылысында кездесетiн кемшiлiктерге шолу жасайык. Мысалы, «Диатез терминi «тукымындагы бешмдшк» деген ол кецес одагында елдерде тараган TYсiнж» [2, 26]. Бул сейлемд^ «Диатез терминi «тукымындагы бешмдшк» дегендi бiлдiредi деген TYсiнiк Кецес Одагында курамындагы елдерде кен, тараган»,- десек, элдекайда жатык болып шыгар едк Сейлемдегi сездердщ орын тэр^бшщ сэл бузылуы осындай селкеулiкке алып келген. Бул сейлем TYсiнiксiз деп айта алмаймыз, дегенмен казак тшнщ сейлем курылысына келмейтiнi керiнiп тур. Сейлемдеп сездердщ орын тэртiбi дурыс сакталмаган сейлемдерге тагы да бiрнеше мысал келтiрейiк: «Осы максатпен уакытылы базданган жердi тазартып, шомылдыру (суга емен кабыгынын,, миндал кебегшщ, таниннщ, череданын, кайнатпасын косу) керек» [2, 31]. «Курсак куысынын, жогары кабатында бауыр, кек бауыр, ултабар жэне уйкы безшщ жартысынан кебi, ал теменпсшде -жщшке жэне ток шектер орналаскан» [3, 13]. «-мурнынан туракты су агады, емi нэтижеаз;» [4, 29]. Бiрiншi сейлемде мезгш пысыктауыш (уакытылы) ез орнында турган жок. Бул сейлемдi былай курган дурыс болады: «Осы максатпен базданган жердi уацытылы (немесе дер кезтде) тазартып, баланы (нэрестенГ) шомылдыру (суга емен кабыгынын,, миндал кебегшщ, таниннщ, череданын, кайнатпасын косу) керек». «... сапалык сын есiмдер пысыктауыш кызметшде жумсалуы Yшiн, баяндауыш болган ет^тжтщ дэл алдында туруга тиiстi» [5, 186], ягни пысыктауышты баяндауыштын, алдына коямыз (уакытылы тазартып). Екiншi сейлемд^ «Бауыр, кек бауыр, ултабар жэне уйцы безтщ жартысынан кебi курсак куысынын, жогары кабатында ал теменгi цабатында жщшке жэне ток шектер оналаскан»,-деп езгертсек, казактiлдi окырманнын, кабылдауына элдекайда жендл болар едi деп ойлаймыз. Ал Yшiншi сейлемд^ «- мурнынан су туракты турде агады, ем нэтиже бермейдi»,- деп сэл жендеп, казак тшнщ синтаксистж зацдылыгына келтiруге болады. Сейлем MYшелерiнiц толык болмауы жэне тыныс белпсшщ дурыс койылмауы - сейлемдегi ойды накты жеткiзбейдi. Мысалы: «Мiндеттi TYPДе аныктама бюросы болады, онын, кызметкерлерi телефонмен бар сурактарга жауап бередЬ [6, 8]. Бул сейлем курмалас сейлем бола алмайды. Курмалас сейлем болуы Yшiн,
сейлемнщ екi сыцары KYPДелi бiр ойды бiлдiруi керек. Бул сейлемде ею TYрлi ой айтылып тур. Бiрiншi сыцарында емханада аныктама бюросы болуы керек екендт туралы айтылган, ал екiншi сыцарында аныктама бюросындагы кызметкердщ мiндетi сез болады. Сондыктан сейлем былай курылуы тиiс: «Емханада мiндеттi TYPДе аныктама бюросы болады. Анъщтама бюросынын, кызметкерi барлыц сурактарга телефон арцылы жауап бередЬ. Осылайша бул сейлемдi жай сейлемге айналдырып, кажеттi сейлем MYшелерiмен тольщтырган жен деп ойлаймыз. КYPДелi бiр ойды бiлдiрiп турмагандьщтан, бул сейлемдi арасына Yтiр койып курмалас сейлем ретшде берген дурыс емес. Тагы бiр мысал: «Круп - кемейдщ езiндiк кабынуымен ЖYрiп, керша - дерет жетел, дауыстын, карлыгуы, стеноздык шулы тыныс сиякты Yштiк белгiлермен сипатталады» [4, 21]. «Круп -кемейдщ езшдж кабынуы арцылы журед1 Дерек жетел, дауыстын, карлыгуы, стеноздык шулы тыныс сиякты уш белгi арцылы оны аныцтауга болады»,- деп жай сейлемге айналдыру аркылы ойды TYсiнiктi етiп жеткiзуге болатын едi.
Ендi мына сейлемге назар аударайык: «Жалпы курсак куысын жогары жэне теменгi екi кабатка беледЬ [3, 12]. Сейлемдегi бастауыштын, жоктыгы сейлемнщ курылысын бузып тур. Курсак куысын еюге кiмдер белетiндiгi айтылмаган. Бул сейлемнщ баяндауышы болып турган етiстiктi ырыксыз тулгасына езгерту аркылы былай жендеуге болады: «Жалпы курсак куысы жогары жэне теменгi болып ею кабатка (белжке) белтедЬ.
Казак тшнде жазылган медициналык ецбектердщ тiлiнен орыс тшнщ синтаксистiк курылымынын, ыкпалы байкалып турады. Онын, себебi казiр казак тшнде медициналык окулыктар жазып ЖYрген галымдар медициналык оку орындарын орыс тшнде бтргендер. Ол кезде казак мектебш бiтiрген TYлектер де емтиханды казакша тапсырганымен, ары карай медициналык жогары бiлiмдi тек орыс тшнде алатын. Орыс тiлiнде бiлiм алу олардын, сез саптауларына да эсер еткен. Онын, себебiн А.Байтурсынулыныц: «Б1здщ жасынан орысша я ногайша окыган бауырларымыз сездщ ЖYЙесiн, кисынын нагыз казакша етiп жаза алмайды, я жазса да киындыкпен жазады. Себебi жасынан казакша жазып дагдыланбагандыктан. Орысша окыгандар орыс сезшщ ЖYЙесiне дагдыланып YЙренген. Ногайша окыгандар ногай сезшщ ЖYЙесiне дагдыланып YЙренген. Казак сездерш алып, орыс я ногай сезшщ ЖYЙесiмен тiзсе, эрине, ол нагыз казакша болып шыкпайды» [7, 30],- деген сезiмен TYсiндiруге болады. Сезiмiз дэлелдi болуы Yшiн мысал кел^решк: «Курсак куысыныц алдыщы кабатынын, булшык еттерi нашар дамыган, бiр-бiрiнен ажырату киындык тугызады» [3, 10]. Бул орыс тшндеп: «Мышцы переднего слоя брюшной полости развиты слабо, их трудно отличить друг от друга»,- деген сейлемнщ Yлгiсiмен берiлiп тур. Казак тшнщ синтаксистж курылымы бойынша бул сейлем: «Курсак куысынын, алдыщы кабатынын, булшык еттерi нашар дамыгандыцтан, оларды бiр-бiрiнен ажырату киындык тугызады»,- болуы тшс. Мундай себеп багынындылы сабактас курмалас сейлем туралы профессор К.Есенов былай дейдi: «Сабактастыц бул TYрiнде багыньщкы компонент басыцкыда хабарланган ой желганщ себебiн бiлдiрiп турса, осы себептщ нэтижесiнде басыцкыда оныц салдары келiп шыгады.» [8, 94]. Жогарыда берiлген сейлемнiц екiншi сыцарында курсак куысыныц
алдыцгы к;абатынын, булшы; eTTepiH 6ip 6ipiHeH ажырату ;иын екендiгi айтылса, багынын,к;ы сыцары оныц ce6e6iH KepceTin тур. Осы улпмен жазса, автордыц айтайын деген ойы ай;ындала TyceTÎH едь Орыс тшнщ «ип эсерЬ тиген тагы 6ip сейлемге то;талайы;: «Кул - коринебактериянын, токcигeндi штамымен шакырылып, нeгiзiнeн ауа-тамшылы жолымен таралып, енген жepiндe фибринозды жабынды дамып, езшдж уыттану бeлгiлepiмeн жэне журек-;антамыр, жуйке, несеп жолдарынын, ас;ынуларымен сипатталатын жедел жу;палы дерт.» [4, 29]. Алдымен осы ceйлeмдeгi «коринебактериянын, токcигeндi штамымен ша;ырылган» деген сез тipкeciнe то;талайы;. Бул орыс тiлiндeгi «вызванный токсигенными штамами коринебактерии» деген сез ^ркесшщ сезбе-сез аудармасы. Каза; тшнщ грамматикалы; зацдылыгы бойынша
«коринебактериянын, токcигeндi штамы эcepiнeн пайда болган». Ендi букш ceйлeмдi ;аза; тшнщ сейлем ;урылысы зацдылыгына кeлтipiп кepeйiк: «Кул - коринебактериянын, токcигeндi штамы эсертен пайда болатын, непзшен ауа-тамшылы жолымен таралатын, енген жершде фибринозды жабынды дамитын, езшдж уыттану белгiлерi бар жэне журек-;антамыр, жуйке жуйеа, несеп жолдары ауруларыныц асцынуларына алып келетт, жедел жу;палы ауру.»
Каза; тiлiндe «сыр;аттанып жур екен», едмкэс сия;ты», «кесел жу;тырып алыпты», «ауырып ;алыпты», «дертке шалдыгыпты», «нау;ас екен» сия;ты сез ^ркестершщ eзiндiк perç^epi бар. Осылардын, iшiндe «дерт» ceзi «жазылмайтын, eмi жо; ауыру» деген магына беред^ сонды;тан жогарыдагы ceйлeмдeгi «дерт» сезш «ауру» ceзiнe ауыстырган жен деп ойлаймыз. Орыс тшнщ cинтакcиcтiк улпамен ;урылган тагы бip сейлем: «Кызба езшщ жогары децгешне дерттщ 2-3 куш жетед^ кейде алгаш;ы куш». Бул сейлемде сейлемнщ баяндауышы ез орнында турган жо;. «Кызба езшщ жогары децгешне ауырудын, 2-3 куншде, кейде алгаш;ы KYнi жетедь»,-деп баяндауышын орнына ;ойса, сейлем ;аза; тшнщ cинтакcиcтiк зацдылыгына сэйкес болады. Кейде ;урмалас сейлемнщ TYpiн дурыс тацдаудын, да мацызы зор. Мысалы: «Жаца туган балаларда Yлкeн шарбы келденен, то; шектщ алдыщы бетш жауып, жщшке iшeкпeн тек жанасады» [3, 12]. Осы ;имыл-сын барынындылы саба;тас ;урмалас ceйлeмдi, салыстырмалы салалас ;урмалас сейлемге айналдырса; сейлемдеп ой ай;ындала TYceдi: «Жаца туган балаларда Yлкeн шарбы келденен то; шектщ алдыщы бeтiн жауып турады, ал жщшке iшeкпeн тек жанасады». «Салыстырмалы салалас курамындагы ал жалгаулыгы да эр TYpлi объeктiлepдi даралап, олардыц бip-бipiмeн езара салыстырыла айтылуына MYмкiндiк тугызады» [8, 40].
«Нэрестелердщ тepiлepiндe, acipece ар;асы мен иыгында бipнeшe аптада TYciп ;алатын жумса; шаштар кeздeceдi» [9, 14]. Орыс тшнде адам дeнeciндeгi TYK атаулы «волосы» деген бip-а; атаумен бepiлeдi (волосы на голове, волосы на теле), ал ;аза; тшнде адамныц басына eceтiн TYKтi шаш десе, денесшдепш тук дeйдi жэне мундай сездерге кептж
жалгауы жалганбайды. Кдзак; тшнщ сездж к;орын дурыс пайдаланбау жэне кептж угымныц бepiлу epeкшeлiгiн бшмеу осындай ;ателжке алып келген. Сондай-а; о;улы;тар мен о;у ;уралдарында ;аза; тiлiндe баламасы бар ceздepдi ;олданбау да кeздeciп жатады. Мысалы: «миндал кебегшщ череданыц ;айнатпасын ;осу керек» [2, 31]. Осы ceйлeмдeгi миндаль - бадам [10, 574], череда - итошаган [10, 674]. Каза; тшнде жазылган немесе орыс тшнен аударылган медициналы; о;улы;тар мен оку ;уралдарындагы терминдердщ ;олданылуы туралы белек эцпме ;озгауга болады. С.Ж.Асфендияров атындагы Каз¥МУ Терминологиялы; комиссиясы да, Республикалы; терминологиялы; комиссия да бул салада кептеген жумыстар ат;арып жатыр, дегенмен осы жасалган терминдердщ о;улы;тар мен о;у ;уралдарында ;олданылуына байланысты арнайы зерттеу жумыстары ЖYpгiзiлгeн жо; десе де болады. жасалган тepминдepдi бipiздi ;олдану мэceлeciн де шешу керек. Бул эр ;алалардагы медициналы; о;у орындарында жары; керген медициналы; о;улы;тар мен о;у ;уралдарын пайдалануга ы;палын тигiзeдi.
Цорытынды: Каза; тшндеп медициналы; гылыми стиль ;алыптасу YcT^e. Бул - уза;;а созылатын Yдepic. Медицина гылымы ;аза; тiлiндe дамуы Yшiн, медицина мамандары мен тш мамандары бipiгe атсалысуы ;ажет. Сапалы о;улы; гылымыныц бул саласынын мемлекеттж тiлдe дамуына зор Yлeciн ;осатыны аны;.
Авторлардыц Yлесi. Барлы; авторлар осы ма;аланы
жазуга тен дэрежеде ;атысты.
МYДДелер кактыFысы - мэлiмдeлгeн жо;.
Бул материал бас;а басылымдарда жариялау Yшiн
бурын мэлiмдeлмeгeн жэне бас;а басылымдардын
;арауына усынылмаган.
Осы жумысты ЖYpгiзу кeзiндe сырт;ы уйымдар мен медициналы; eкiлдiктepдiн ;аржыландыруы жасалган жо;.
Царжыландыру ЖYpгiзiлмeдi.
Вклад авторов. Все авторы принимали равносильное участие при написании данной статьи. Конфликт интересов - не заявлен. Данный материал не был заявлен ранее, для публикации в других изданиях и не находится на рассмотрении другими издательствами. При проведении данной работы не было финансирования сторонними организациями и медицинскими представительствами. Финансирование - не проводилось.
Authors' Contributions. All authors participated equally
in the writing of this article.
No conflicts of interest have been declared.
This material has not been previously submitted for
publication in other publications and is not under
consideration by other publishers.
There was no third-party funding or medical
representation in the conduct of this work.
Funding - no funding was provided.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Байтурсынулы А. Бес томды; шыгармалар жинагы. 4 3 Турсынов К. Балалардын, ;урса; ;уысы т. - Алматы: «Алаш», 2006. - 320 б. ауруларыныц хирургиясы. О;у ;уралы. - Алматы:
2 Хабижанов Б.С., Хамзин С.Х. Педиатрия, оцулы;. 3- 2009. - 252 б. басылым. - Алматы: 2012. - Том 1. - 594 б.
4 Куттыкожанова F.F., Тыныбеков А.С. Балалардын, жукпалы аурулары /диагностикасы, eMi, алдын алу шаралары/ Оку куралы. - Алматы: «Эверо», 2016 ж. -232 б.
5 Балакдев М., Сайрамбаев Т. К^рп казак тiлi. Окулык. - Алматы, «Санат», 2003 ж. - 240 б.
6 Дадамбаев Е.Т. Амбулаторлык-емханалык педиатрия. Окулык. - Алматы, «Эверо», 2010 ж. - 306 б.
7 Байтурсынулы А. Бес томдык шыгармалар жинагы. -III т. - Алматы: «Алаш», 2005 ж, - 352 б
8 Есенов К. «Курмалас сейлем синтаксиа» Окулык. -Алматы, «Бiлiм», 1995 ж. - 136 б.
9 Турсынов К. Нэрестелер хирургиясы. Окулык. -Алматы, «Полиграфкомбинат» ЖШС, - 280 б.
10 Бектаев К. Yлкeн казакша-орысша, орысша-казакша сездж. - Алматы, «Алтын казына», 2001 ж. -704 б.
1 Baitursynuly A. collection of works in five volumes. 4 vol. - Almaty: "Alash", 2006. - 320 P.
2 Khabizhanov B. S., Khamzin S. H. Pediatrics, textbook. 3rd edition. - Almaty, 2012, volume I, - 594 P.
3 Tursunov K. surgery of abdominal diseases in children. Training manual. Almaty, 2009. - 252 P.
4 Kuttykozhanova G. G., Tynybekov A. S. infectious diseases of children / diagnosis, treatment, prevention/ textbook. -Almaty: Evro, 2016. - 232 P.
5 Balakaev M., Sairambayev T. modern Kazakh language. Textbook. - Almaty: "Sanat", 2003 - 240 P.
6 Dadambayev E. T. outpatient Pediatrics. Textbook. -Almaty: Evero, 2010 - 306 P.
7 baitursynuly A. collection of works in five volumes. - Vol. III - Almaty: "Alash", 2005/ - 352 P.
8 Yessenov K. textbook "syntax of a complex sentence". -Almaty: "Education", 1995. - 136 P.
9 Tursunov K. Pediatric Surgery. Textbook. - Almaty, Polygrafkombinat LLP - - 280 P.
10 Bektaev K. big Kazakh-Russian, Russian-Kazakh dictionary. - Almaty: "Altyn Kazyna", 2001 - 704 P.
Байланыс деректерi
Т.К.. Зайсанбаев С.Ж. Асфендияров атындагы Казак улттык медицина университета Тшдж пэндер кафедрасынын, доцент^ ф.г.к., t [email protected]
Г.А. Карипбаева эл-Фараби ат. Кдз¥У Дип. аударма кафедрасынын, ага окытушысы, [email protected] Б.Н. Канленова F.Дэукeeв атындагы АЭжБУ, Тш бiлiмдeрi кафедрасынын ага окытушысы, [email protected]
