АУДАРМА МЕДИЦИНАЛЫқ ОқУЛЫқТАР ТіЛі ТУРАЛЫ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК: 811.512.122(038)

!Зайсанбаев Т.Ц., 2Ахметалиева Г.У.

С.Ж.Асфендияров ат. К,аз¥МУ, Тшдж пэндер кафедрасыныщ доценту ф.г.к Эл-Фараби ат.^аз¥У, Цазац тш бмШ кафедрасынъщ ага оцытушысы

АУДАРМА МЕДИЦИНАЛЫК ОКУЛЬЩТАР Т1Л1 ТУРАЛЫ

Тушн: Мацалада орыс тшнен цазац тшне аударылган медициналыц оку цуралыныщ тш свз болтан. Авторлар зерттеу нысаны етт педиатрия факультетте арналган оку цуралын алган, ce6e6i бул факультетке арналган цазац тiлiндегi оку цуралдары вте аз. Авторлар аударма барысында кеткен цателктерге эр цырынан тоцталады. Цазац тшне аударылган медициналыц терминдер окулыцта цалай колданылган, терминдердi жасау кезтде цандай цателктер кеткен, медициналыц свз тiркестерi мен синтаксиста оралышдар цазац тышщ зацдылыгна сэйкес келе ме деген мэселелер жан-жацты свз болтан. Сондай-ац аударма кезтде цазац тШндегi жай свйлемдер мен KYрделi свйлемдердщ грамматикалыц цур^'л^'мында кеткен цателктер де ашып кврсетлген. Авторлар осы кателiктердi жвндеудщ жолдарын кврсеткен.

Tyürndi свздер: медициналыц терминдер, медициналыц свз тiркестерi, свйлемдегi свздердщ орын тэртiбi, аударма.

Тацырыптьщ езектыт: Кдз1р элемде гылым саласындагы байланыс жылдан жылга кушешп келедь Fылым-бiлiмi дамыган елдерде шыккан гылыми ецбектерд^ окулыктар мен оку куралдырын аудару аркылы бшм сапасын жаксарту - бул KYHдерi езект мэселе болып отыр.

Материалдар мен эдктер: такырыпка материал болып педиатрия факультетше арналып орыс тiлiнен казак тшне аударылган окулык алынды. Окулыктар кеткен кателжтер салыстырыла керсетiлдi. Осы максатта салыстырмалы зерттеу эдiсi колданылды.

Кецес 6кiметi кезшде Казакстанда медицина гылымы тек орыс тiлiнде окытылгандыктан, орыс тшндеп окулыктар мен оку куралдары жеткiлiктi децгейде бар десек те болады. Елiмiз тэуелсiздiк алгалы медициналык оку орындары казак тiлiнде бшм берудi ;олга алды. Бул салада кептеген жумыстар аткарылды жэне аткарылып жатыр. С.Ж.Асфендияров атындагы Каз¥МУ галымдары медициналык терминдердi калыптастыруда, окулыктар мен оку куралдарын орыс тiлiнен казак тшне аударуда кеп ецбек аткаруда. Дегенмен бул салада кемшiлiктер де аз емес. Академик б.Айтбайулы: «Жрен-саран болса да жарык керген гылыми ецбектердi саралап байкасак, мынау мына гылымныц, анау ана гылымныц езше гана тэн калам сiлтесiн, баяндау тэсшн, стильдiк ернегiн танытады дейтшдей бултартпас айгакты мысалды табу ете киын, ягни гылыми стильдщ ара-жт элi айкындала койган жок» [1, 311],- дей келе, гылым тшн, гылыми мэтiн стилiн талдап беретш ецбектер жок екенiне токталады. Медициналык окулыктар мен оку куралдарын казак тшше аударып ЖYрген дэрiгерлер аудару барысында кемшшктерге жол берiп жатады. Оныц себебi казак тiлiндегi медициналык стиль элi калыптаса койган жок. Медициналык стиль калыптасуы Yшiн казактшндеп гылыми макалалар, окулыктар мен оку куралдарыныц саны артуы керек. Казакша окулыктар мен оку куралдарын жазатындарга жэне аударушыларга каржылай кемек болмаган соц бул сала алга баспай жатыр. Оган кез жеткiзу Yшiн Казакстандагы мацдай алды медициналык жогары оку орны -

С.ЖАсфендияров атындагы ¥лттык медицина университетiнiц «Хабаршысында» казак тшндеп макалалар санына токталсак жетш жатыр. Мысал ретiнде осы университет «Хабаршысыныц» 2017-жылгы №2-санына шыккан макалаларды санап шыктык. «Хабаршыда» жарияланган макалалар саны - 89, оныц 14ч казакша, 9-ы агылшынша [2]. Казакша жазылган 14 макаланыц Yшеуi дэршк есiмдiктер мен фармацевтика ендiрiсi мэселесше арналганын, бiреуi казак тiлiнде термин калыптастыру туралы макала екенiн ескерсек, таза медицина такырыбында он макала гана жазылганын керемiз. Мундай жагдай «Хабаршыныц» барлык немiрлерiне тэн. Казiр медициналык жогары оку орындарында казак белiмiнде окитын студенттер саны басым. Ягни, казак тiлiнде сабак беретш окытушылар да кеп деген сез. Онда неге казак тшнде жазылган макалалар аз деген сурак туындайды. Оныц себебi гылыми макала жазатын профессорлар мен доценттер Кецес бюмет кезiнде медициналык бiлiмдi орыс тшнде алгандар. Орыс тiлiнде окып, орыс тшнде жазып дагдыланып калган олар Yйренген эдеттерiнен жацылгылары келмейдi. Казакша жазудыц машакатынан кашады. Казакша терминдердщ бiрiздiлiкке TYспей жатуы да, бектлген терминдердiц кайта-кайта каралып, жиi-жиi езгертше беруi де казак тiлiнде макала жазушыларга киындык тудырады. Осындай мэселелердi ескерген С.Ж.Асфендияров ат. Каз¥У ректоры Т.С.Нургожин терминологиялык комиссия MYшелерiне казак тшнде жарык керген окулыктар мен оку куралдарына сараптама жасауды тапсырган болатын. Бiздiц колымызга С.Т.Кизатованыц «Жаца туган нэрестелердiц саргаюы» («Желтухи новорожденных» (учебно-методическое пособие (М. Изд. «Литтера», 272 стр. 2015 г. Мэскеу «Литтера» б. 2015 ж. 272 б.) [3] атты оку-эдютемелж куралы TYстi. Теменде осы оку-эдiстемелiк куралда кеткен кемшiлiктерге санамалап токталамыз.

1. Керiп отырганымыздай кiтап екi тiлде жазылган. Оныц Yстiне бул оку куралыныц алдымен орысша жазылып, кейiн казакша аударылганы анык байкалып тур. Оку куралдарын ею тiлде бiр кiтап кылып шыгару дурыс емес деп ойлаймыз, себебi орыс белiмiнiц студентi оку куралын алса, оган казакша нускасыныц

;ажет ;анша. Керiсiнше ^за; бeлiмшщ студент Yшiн де сондай. Ал ;ажет жо; беттер саны о;улы;тыц езшдж ;унын ;ымбаттатады.

2. О;у-эд^темелж ;уралда терминологиялы; комиссия бекiткен, сондай-а; медициналы; терминдер сeздiгiнде бар терминдер толы; ;олданылмаган. Мысалы, оку ;уралында новорожденный деген термин жаща туган нэресте деп аударылыпты. «Каза;парат» баспасынан 2014-жылы шы;;ан «Каза;ша-орысша, орысша-;аза;ша медициналы; сeзджте» ((медицина) XIV Т.) бул термин нэресте деп аударылган [4, 165]. Сондай-а; элде;ашан ;аза; тшне аударылып ;ойган емшара, дэрумен, жылауыц, дене цызуы, аспаптыц зерттеу сия;ты терминдер мен терминдж сез тiркестерi о;у ;уралында процедура, витамин, киста, дене температурасы, инструментальды зерттеу деп орысша, немесе орыс сeзiмен тркесу ар;ылы ;олданылган. Бекiтiлген терминдердi ;олданбау автордын, да, о;у ;уралын тал;ылаган комиссия MYшелерiнiц де жауапсыздыгын керсетедь Терминологиялы; сeздiктер жасаумен iс б^пейдь Жасалган терминдер гылыми мэтiндерде ;олданыс;а TYсу ар;ылы бекидi, сонды;тан бул мэселеге салгырт ;арауга болмайды.

3. О;у-эд^темелж ;уралдагы микросферацитарлы эритроцитарлы функциональдыц сия;ты терминдер орыс тшшщ сын еам тудырушы журнагы ар;ылы жасалып турган терминдер. Муны ескермеген автор оган Yстемелеп ;аза; тшшщ сын еам тудырушы журнагын жалгапты. Бул терминдерге ;аза; тiлiндегi сын еам тудырушы журна;тар микросферацитт1 эритроцитт1 функциялыц болып зат есiм тулгасына жалгануы керек едi. Мундай кемшiлiктер ;аза;ша медициналы; о;улы;тар мен о;у ;уралдарында кeптеп кездеседi.

4. О;у-эд^темелж ;уралдыц атында туу сeзi ;аза; тшшщ зацдылыгына сай ;олданылган, бiрак; шшдеп сeйлемдердщ барлыгында, мысалы шала туылган, мерзШне жетт туылган т.б. сия;ты туу етсстт ыры;сыз етiс журнагы (-ыл) ар;ылы ;олданылган. Орыс тшшщ грамматикалы; зацдылыгы бойынша солай болганымен, ;аза; тiлiнде мундай сeз тркестершде ырыщсыз етiс журнагы жалганбайды. Каза; тшшщ зацдылыгы бойынша шала туган, мерзШне жетт туган болып ;олданылуы тшс. Каза; тiлiнде туган кун, туган жер, туган ел сия;ты сeз ;олданыстары бiздщ ойымызды дэлелдей TYседi деп ойламыз. Каза; тшшдеп дэстYрлi сeз ;олданысын орыс тшшщ Yлгiсiне салып eзгерту белец алып барады. Тiптi радио, теледидарларда да <^лкен рахмет», «мен ойлаймын», «полиция к;ызметкерлерiмен ;уры;талды» деп орыс тшнщ лексикалы;, грамматикалы; ;урылымымен сeйлейтiн жорналшылар кeбейiп кеттi.

5. О;у-эд^темелж ;уралда грамматикалы; ;урылымдары ;аза; тшнщ зацдылыгына сэйкес келмейтiндiктен, TYсiнуге ;иынды; келтретш сeйлемдер бiршама. Мысалы: Осы мэселенщ ерекше мащыздылыгын мына деректер айцындайды: гипербилирубинемия нэрестелердегi орталыц жуйке жуйестщ кешннен зацымдалуымен цосарланып жyредi жэне кешн 1Щ-дщ темендеу1 нейросенсорлыц керецдж, балалардыц церебралды салдануы сияцты асцынулармен дамиды.

Бул сeйлемдi: Гипербилирубинемияныщ нэрестелердегi орталыц жуйке жуйестщ кешннен зацымдалуымен цосарланып журуь кешн Щ-дщ темендеу1 нейросенсорлыц керецдж пен балалардыц церебралды салдануы сияцты асцынулардыщ дамуы бул мэселенщ мацыздылыгын айцындайды деп ;олданса, элде;айда ;аза;ы жэне TYсiнiктi болар едь

Сeйлем дурыс ;урылмаганды;тан, эрi автордын, не айт;ысы келгеш TYсiнiксiз болгандьщтан, орысша нус;асына ЖYгiнуге тура келген тагы бiр сeйлемге то;талайы;. Орысшасы: Ввиду снижения функции захвата печеночных клеток часть уробилиногена попадает в общий кровоток и выделяется с мочой. Каза;шасы: Бауыр жасушаларыныц цармап алу цызметнщ темендеун ескере отырып,уробилиногеннщ бiр белт жалпы цан айналымына туст, зэрмен бiрге белiнедi деп аударылыпты. Бул сeйлемдегi Ввиду снижения функции захвата печеночных клеток деген сeз тркеа дурыс аударылмаган. Бул сeйлем ;аза;ша былай ;урылуы тшс деп есептеймiз: Бауыр жасушаларыныц цармап алу цызметтщ темендеуi салдарынан уробилиногеннщ бiр белт жалпы цан айналымына тyседi де, зэр арцылы сыртца шыгарылады. Кейде журна;тыц дурыс жалганбауынан сeйлем TYсiнiксiз болып шыгады. Мысалы: ... мунда кешннен билирубин дигюкуронидке айналуы мына кесте бойынша жyредi. Бул сeйлемдегi жатыс септтндеп сштеу еамдтне (мунда) ^ы журнагы жалгануы тиiс едк Ягни, ... мундагы билирубиннщ кешннен диглюкуронидке айналу мына кесте бойынша жyредi болуы тшс. Ал ... етпен шекке тyседi деген сeз ^ркесшде гамектес септiгiнiц жалгауы емес емес, атау септтнщ шылауы ;олдануы керек едi, ягни ет арцылы шекке TYседi болуы керек.

6. Кейбiр сeздердiц орыс тiлiнде ауыспалы магынада турганын ескермеуден туган ;ателжке мына сeйлемдi келтiруге болады. Орысшасы: Практически у всех новорожденных на 2-5-й день жизни отмечается тразиторные повышение концентрации билирубина в сыворотке крови. О;у-эдютемелж ;уралдагы ;аза;ша нус;асы: Мандаты билирубиннщ транзиторлы жогарылауы тэжiрибе жузтде барлыц нэрестелердщ емiр сурушщ 2-5 кунтде байцалады. Орысша нус;асындагы практически сeзi бул сeйлемде тэжiрибе жузтде деген магынада емес, бэртде (барлыгында) деген магынада ;олданылып тур. Ягни, сeйлем былай ;урылуы тиiс: Нэрестелердщ барлыгынъщ дерлк емiрлерiнiц 2-5-кундертде цан сарысуларында билирубин шогырлануыныщ (концентрациясыныщ] етктшi (уацытша) жогарылауы байцалады.

7. О;у-эдютемелж ;уралда тыныс белгiлерiнiц дурыс ;ойылмауы жиi кездеседi. Мысалы: Гемолиздк саргаюдыщ негiзгi себебi эротрициттердщ царцынды гемолизi. Бул сeйлемде бастауыштан кейiн ;ойылатын сызы;ша ескерiлмеген. Дурысы: Гемолиздк саргаюдыщ негiзгi себебi - эротрициттердщ царцынды гемолизь Сондай-а; реттж сан еамнен кейiн дефис ;ойылса да, оган Yстемелеп реттiк сын есiм журнагын жалгаган. Мысалы: емiрiнiц 1-шi кунтде т.б. Бул жерде Ф.Мусабекованыц: «Тыныс белгiлерi дурыс ;ойылган сeйлемдi о;у да, угынуда жецiл. Тыныс белпсш дурыс ;ою ар;ылы жазушы eз ойын, сезiмiн жазбаша TYPДе дэл жеткiзедi жэне айтпа; ойын екiншi адамдардыц сондай дэрежеде дурыс TYсiнуiне жэрдемшi болады. Олай болса, тыныс белгшерш ;алай ;олдануды бiлу керек, эрбiр

тыныс белгшерш орын-орнына коя бшу керек.» [5, 22],-деген niKipiH келтiре кетудi жен Kepin отырмыз 8. Сeйлемдегi газдердщ орын тэр^бшщ сакталмауы жэне гайлемши, баяндауышынын, орнында турмауы сиякты кемшiлiктеpге токталайык. Мысалы: Нэрестелердегi ap6ip саргаюдыц жагдайларында aHaMHe3di аныцтау мацызды болып келедг. анасындагы резус-сэйкестк пен цан тобы, жуктшк пен босану кезiндегi инфекциялардыц болуы не болмауы, ...., ... Казак тшнде аныктауыш e3i аньщтайтын сездщ алдында турады. Бул сeйлемде эрбiр ce3i жагдай газшщ аныктауышы, ягни жагдай газшщ алдында туруы тшс, сондай-ак гайлемши, баяндауышы да орнында турган жок. Осы кателiктеpдi ескерсек, сeйлемдi былай курган дурыс болар ед^ Нэрестелердегi саргаюдыц эрбiр жагдайларында анасындагы резус-сэйкестк пен цан тобы, жуктшк пен босану кезiндегi инфекциялардыц болуы не болмауы ...., ... сияцты анамнездердi аныцтау мацызды болып есептеледг

Орыс тшнщ улпамен курылган, ягни баяндауышы гайлемши, соцында келмеген тагы бip сeйлемге токталайык.

K,ауmтi саргаюдыц» ерте белгыерт аныцтау ушт нэрестет муцият бацылап отыру керек:

• баланыц сыртцы келбетт жэне белсендшгт багалау;

• сору рефлека мен твспен емiзудiц нэтижелшгт багалау;

• нэжс пен зэрдц сипаты мен туст багалау;

• бауыр мен квкбауырдыц влшемт аныцтау; цанталаулар мен кефалогематомалардыц бар-жогын царау.

Дурысы:

K,ауmтi саргаюдыц белгыерт ерте аныцтау ушт:

• баланыц сыртцы келбетт жэне белсендшгт;

• сору рефлекс мен емшекпен цоректендiрудiц нэтижелшгт;

• нэжк пен зэрдц сипаты мен туст;

• бауыр мен квкбауырдыц влшемт;

• цанталаулар мен кефалогематомалардыц бар-жогын бацылап отыру керек.

Цорытынды: Х.Досмухамедулынын,: «Бшм алудын, жолы Ken, жолдын, шшдеп ен, тeтесi жаксы мектеп, бiлiмдi муFалiм, ел шшде мпке туашкп болып жазылган бшм ютаптары» [6, 48],- деген m^i бул KYHдеpi де eзектiлiгiн жогалткан жок;. Медицина гылымын казак тшнде дамыту тек дэр^ер галымдардын, мшдет гана емес, казак тшне жаны ашитын тiл мамандарынын, да id. Бiздщ максатымыз -тырнак астынан кip iздеу емес, казак тшндеп гылыми окулыктардын сапасын арттыруга барынша Yлес косу. Казак тш шын мэнiнде мемлекеттiк тiлге айналып, гылымынн, эр саласында кецнен колданылуына баршамыз Yлес косуымыз керек.

Зайсанбаев Т.Ц., Ахметалиева Г.У.

О ЯЗЫКЕ ПЕРЕВОДНЫХ

В статье написано о языке медицинского учебного пособия, переведенного с русского языка на казахский язык. Авторы взяли в качестве объекта исследования учебное пособие для педиатрического факультета, так как для этого факультета очень мало учебных пособий на казахском языке. Авторы останавливаются на ошибках, допущенных в ходе перевода. В учебнике подробно освещались вопросы о том, как использовались переведенные на казахский язык медицинские термины,

1КОВ ПО МЕДИЦИНЕ

какие ошибки допускались при составлении терминов, соответствует ли закономерности казахского языка медицинским словосочетаниям и синтаксическим оборотам. Также при переводе выявляются ошибки в грамматической структуре простых и сложных предложений на казахском языке. Авторы указывали пути исправления ошибок.

Ключевые слова: медицинские термины, медицинские словосочетания, порядок слов в предложении, перевод.

Zaysanbayev T.K., Akhmetaliyeva G.U.

METHODOLOGY FOR TRANSLATING MEDICAL TEXTBOOKS

The article describes the language of the medical textbook translated from Russian into Kazakh. The authors took as an object of research a textbook for the pediatric faculty, since there are very few textbooks in Kazakh language for this faculty. The authors dwell on the mistakes made during the translation. The textbook covered in detail the questions of how medical terms translated into Kazakh were used, what mistakes were made in the compilation of terms, whether the

laws of the Kazakh language correspond to medical phrases and syntactic turns. Also, when translating, errors in the grammatical structure of simple and complex sentences in the Kazakh language are revealed. The authors indicated ways to correct errors.

Keywords: medical terms, medical phrases, word order in a sentence, translation.

1 Айтбайулы 6. Казак тш бшмшщ терминологиясы мэселелерь - Алматы: «Абзал-Ай» баспасы, 2013-ж., 400-б.

2 Каз¥МУ Хабаршысы (Гылыми-практикалык журнал) №2, 2017 ж. - 398 б.

3 Кизатова С.Т. Жан,а туган нэрестелердщ саргаюы. М. «Литтера» баспасы. 2015 ж. 272 б.

4 Казакша-орысша, орысша-казакша медициналык газдж XIV Т., (медицина), Алматы, «Казакпарат баспасы». - 2014 ж. - 532 б.

5 Мусабекова Ф. К^рп казак тшнщ пунктуациясы. -Алматы, «Ана тш», 1991 ж. - 128 б.

6 Досумхамедулы Х. Аламан, «Ана тш», 1991 ж. -384 б.