ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ЖАЙ СӨЙЛЕМНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ЭОЖ: 811.58Г367

ЦЫТАЙ Т1Л1НДЕГ1 ЖАЙ С0ЙЛЕМНЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

КАЛИБЕКУЛЫ ТОЛКЫН

Филология гылымдарыньщ кандидаты, Абылай хан атындагы ^азак хальщаральщ катынастар жэне элем тiлдерi университетшщ профессоры, Алматы, ^азакстан

Аннотация. Мацалада синтаксистщ басты нысаны болып табылатын жай сейлемнщ басты грамматикалыц белгшер1 царастырылды. Атап айтцанда, цытай тшндегг синтаксистт цурылымды сейлем деп танудагы циындыцтар жэне оныц себептерг керсетшп, тшдт деректермен дэйектелд1. К,ажетт1 тустарында цытай тшнщ ерекшелттерт керсету мацсатында цазац т1л б1л1м1ндег1 сейлем теориясына цатысты тужырымдар талданды. Кытай тшндегг синтаксистт цурылымныц езтдт ерекшелттерт керсету мацсатында тшдт деректер цазац тшмен салгастыра бершп, цытай тшнде бастауыш-баяндауыш цурылымды сейлем деп танудагы нег1зг1 грамматикалыц белгтщ интонация болып табылатындыгы неггзделт, бул цытай тшнщ грамматикалыц формаларга тапшылыгымен тYсiндiрiлген.

ЮлттЫ свздер: цытай тш бiлiмi, синтаксистт бiрлiк, сейлем, сез тiркесi, предикативтшк, интонация, коммуникативтт

ОСОБЕННОСТИ ПРОСТЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ

КАЛИБЕКУЛЫ ТОЛКЫН

Кандидат филологических наук, профессор Казахского университета международных отношений и мировых языков имени Абылай хана, Алматы, Казахстан

Аннотация. В статье рассматриваются основные грамматические знаки простого предложения, которые являются основной формой синтаксиса. В частности, трудности с распознаванием синтаксической структуры в китайском языке как предложения, раскрываются причины и подтверждаются языковыми факторами. При необходимости, в целях иллюстрации особенностей китайского языка, проанализированы выводы, связанные с теорией предложений в казахской лингвистике. В целях демонстрации особенностей синтаксической структуры в китайском языке, лингвистические данные были сопоставлены с казахским языком; было обосновано, что основным грамматическим признаком для определения предикативной структуры в китайском языке как предложения является интонация, что объясняется недостатком грамматической формы китайского языка.

Ключевые слова: китайское языкознание, синтаксическая единица, предложение, словосочетание, предикативность, интонация, коммуникативность.

FEATURES OF SIMPLE SENTENCES IN CHINESE LANGUAGE

KALIBEKULY TOLKYN

Candidate of Philological Sciences, Professor of the Kazakh University of International Relations and World Languages named after Ablai Khan, Almaty, Kazakhstan

Abstract: The article discusses the basic grammatical features of simple sentences, which are the main object of syntax. In particular, the article reveals the difficulties in recognizing the syntactic structures in Chinese as sentences and the reasons, the language data. The conclusions concerning the sentence theory in Kazakh linguistics are analyzed in order to demonstrate the features of the Chinese language when it is needed. In order to demonstrate the features of the

syntactic structure in Chinese language, linguistic data were compared with the Kazakh language, it was substantiated that the main grammatical feature for determining the predicative structure in Chinese as a sentence is intonation, which is explained by the lack of a grammatical form of the Chinese language.

Key words: Chinese linguistics, syntactic unit, sentence, phrase, predicativeness, intonation, communicative.

Синтаксистщ ец басты нысаны сейлем - коммуникативтш кызмет бар синтаксиста бiрлiк. Сейлемге дешнп тшдш бiрлiктер, ягни фонема, морфема, сез тиркеа коммуникативтик кызмет аткара алмайды. Адамдар ез ойын, кещл кYЙiн баскаларга сейлем аркылы бiлдiредi, баскалардыц ойын сейлем аркылы гана тYсiнедi алады.

^ытай тiлiн мецгеруде немесе мецгертуде киындык тудыратын мэселелердщ бiрi -сейлем табигатын тану мэселесi, бул кытай тiлiнiц езiндiк ерекшелiктерiмен байланысты болып келедi. Тiл бiлiмiнде сейлемге бершп жYрген аныктама аз емес жэне олардан бэрi бiрiздi деуге болмайды. Бул негiзгi синтаксистiк бiрлiктiц табигатын тYсiндiруге, ягни нысанныц - сейлемнщ кай аспектiден карастырылуына байланысты болып келедь Бiр аныктамада сейлемнiц мэш логикамен байланысты айкындалса, келесi аныктамада сейлемнiц табигаты лингвистиканыц шецберiнде карастырылу аркылы тYсiндiрiледi.

^ытай тiл бшмшде сейлемнiц аныктамасы, оган тэн непзп грамматикалык белгiлер, оныц курылымдык-магыналык тYрлерi жэне оларды топтастыруда койылатын елшемдер тургысынан алганда езiндiк ерекшелiктерге ие болып келедь

^ытай тiлiндегi жай сейлемдерге катысты тужырымдарга токталмас бурын жалпы тiл бiлiмiндегi сейлем теориясына кыскаша шолу жасайык.

Сейлемнiц зерттелу тарихына кез ж1берсек, олардыц эр кырынан карастырылганын байкау киынга сокпайды. Бiрiншi - сейлемдi катынас куралы болу тургысынан карастыру. Сейлемдi мундай катысымдык (коммуникативтiк) курылым ыцгайында зерттеушшер актуалды мYшелер, ягни тема мен реманыц аракатынасына назар аударады. Екiншi -сейлемдi курылымдык аспектiден карастыру. Yшiншi - сейлемдi магыналык курылысы жагынан сипаттау. Дэлiрек айтканда, сейлемнщ курылымы мен магынасын бiрлiкте алып карастыру [1, 7 б.].

Сейлемдi зерттеудiц бул аспектiлерi жайында баска ецбектерден де осы мазмундас ой-тужырымдарды кездестiруге болады. Мэселен:

1) сейлемнщ формалык жагынан уйымдасуы, ягни предикативтш орталык ыцгайындагы курылым, оны формалды немесе структуралык деп те атайды;

2) мазмундык жагынан уйымдасуы, ягни белгш бiр объективтi шындьщты бiлдiру ыцгайындагы курылым болып табылуы;

3) сейлем аркылы берiлген хабардыц белгiлi бiр карым-катынас максатына лайык курылуы, бул коммуникативтiк курылым деп аталады [2, 13-14 бб.].

Тшдщ басты кызметiнiц бiрi - адамдар арасында езара пiкiр алмасу, карым-катынас жасаудыц куралы болу кызметiн аткаруы. ^азак тiл бiлiмi мен эдебиеттану гылымыныц негiзiн салушы галым Ахмет Байтурсынулыныц сезiмен айтканда, "Тшдщ мшдет - акылдыц ацдауын ацдаганша, киялдыц мецзеуiн мецзегенiнше, кецiлдiц тYюiн тYЙгенiнше айтуга жарау". Тiлдiц бул кызмет сейлеуден керiнедi, ал сейлеудегi басты коммуникативт1к бiрлiк сейлем болып табылады.

^азак тiл бшмшде сейлем табигатын аныктауга байланысты айтылган гылыми пайымдауларга келер болсак, А.Байтурсынулы "Сейлем дегенiмiз - сездiц басын курастырып, бiреу айткан ой" деген аныктама берш, ой-тужырымын ары карай былайша жалгастырады: "... ауыздан шыккан сездiц бэрi сейлем бола бермейд^ айтушыныц ойын тыцдаушы угарлык даражада тYсiнiктi болып айтылган сездер гана сейлем болады" [3, 157 б.]. А.Байтурсынулыныц сейлемге берген аныктамасында сейлемге тэн жэне сейлемнщ аткаратын кызметше катысты мынандай белгiлер негiзге алынган:

1) сейлем ойды жетюзу куралы; 2) сейлем коммуникативтш бiрлiк болып табылады, ягни сейлем "айтушыньщ ойы" жэне "тыцдаушыныц угуы" тургысынан аныкталады; 3) сейлемнщ мазмуныныц келемi коммуникативтiк максатка катысты аныкталады, ягни тыцдаушы угарлык дэрежеде болуы.

Сейлемдi сейлем деп танытатын непзп грамматикалык белгiлерi ретiнде предикативтiлiк, модалдшк жэне интонация аталып жур. Предикативтшк сейлемнщ непзп уйымдастырушы тiрегi бастауыш пен баяндауыштыц арасындагы синтаксистiк байланыс ретiнде тYсiнiледi. Профессор Т.Сайрамбаев предикативтшкке жак, шак мэселесi негiз болып, осы екеуi аркылы предикативтiк жYзеге асырылатындыгын керсетсе, модальдiлiк белпсшщ рай категориясы, модаль сездер, демеулiктермен юке асырылатындыгына токталады [2, 5-6 бб.].

Профессор ТДордабаев сейлемге тэн белгшер мен категориялар ретiнде коммуникативтiк, модалдык жэне предикаттыкты атайды да, интонацияны коммуникативтiк пен модалдык категорияныц сырткы материалдык керсеткiшi ретiнде карастырады [4, 6 б.].

Профессор Р.Эмiров "Жай сейлем синтаксисГ' атты ецбепнде бастауыш пен баяндауыштыц арасындагы катынасты предикативтшк катынас деп атайды. Тiлде осы предикативтшк катынасты танытатын грамматикалык формалардыц болатындыгына токталады, олардыц бэрi де кебше баяндауыш мYшешц курамынан орын алатындыгын атай отырып, шактык тулга мен жактык тулгага коса, рай тулгасын да керсеткен [5, 50-51 бб.].

Егер предикативтшкп бастауыш пен баяндауыштыц катынасы ден тYсiнсек, онда ол сейлемнщ барлык типтiк тYрлерiн толык камти алмайтыны сезсiз. Предикативтшк ею курамды сейлемдерде толык, бiр курамды сейлемдерде жартылай керiнедi.

- Предикаттык катынаска катысты туындайтын келес мэселе, предикативтiк катынас негiзiнде жасалган тiркестердi сез тiркестерiнiц катарына жаткызу керек пе, элде сейлемнiц катарына жаткызган жен бе деген сауал. Бiркатар галымдар сейлем аякталган ойды бiлдiредi де, сез тiркесi ондай касиетке ие емес деген кагидага CYЙенiп, бастауыш пен баяндауыштыц байланысын тек сейлемнiц нысаны деп карайды. Мысалы, Н.А.Баскаковтыц пiкiрiнше, атца м1нд1 деген сейлем, ал атца мгнген, атца Minin дегендер сез тсркеа. Бул жайында профессор М.Балакаев жогары оку орындарына арнап жазган "^аз1рп казак тш" атты окулыгында: "Сейлемдi сейлемдiк касиеттерiне карап, сез тиркестерш де езiндiк касиеттерiне карап танып, мысалы, жазыц дала дегендi сез тсркеа деп танысак, атца Mindi дегендi эрi сейлем, эрi сез тиркеа деп карау керек" деп жазады [6, 25 б.]. Бул кубылысты профессорлар Э.Аблаков, С.Исаев, Е.Агмановтар: "атца Mindi деген сейлем емес, сез тсркеа. Эйткенi мунда сейлемге тэн бастауыш-баяндауыштык курылымдык Yлгi жок, мецгерудiц багыныцкы байланысына тэн тэуелд^ багынышты септiк бар, ол барыс жалгаулы сез, ягни ат деген сез Min етютЫнщ лексика-грамматикалык магынасына орай барыс септiгiнiц -ца жалгауын кабылдап тур. Атца Mindi дегеннщ сейлем сиякты керiнiп турган белпа Mindi етiстiгiнiц тулгасына байланысты..." [7, 9 б.], - деп тYсiндiредi. Бiздiц ойымызша, сейлемдi тек бастауыш-баяндауыштык курылымдык Yлгiмен гана шектеу бiр жакты пiкiр сиякты. Сейлемнiц барлыгы бастауыш-баяндауыштык курылымдык Yлгiде келе бермейдь Жаксыз сейлемдер мен атаулы сейлемдердi кандай принциптерге CYЙенiп, сейлемге жаткызамыз? Атца Mindi дегенде бастауыш-баяндауыштык курылымдык Yлгi жок болганымен, бiрак онда сейлемге тэн предикативтштщ езi бар.

- Р.Эмiров "Ауызекi сейлеу тшнщ синтаксиста ерекшелштерГ' атты ецбегiнде: "Атаулы сейлемдерде бастауыш пен баяндауыштан куралатын предикативтiк катынас болмаганымен, предикативтiктiц езi бар. Бул сейлем де тиянакты ойды бiлдiредi, ойды болмыска шак, жак тургысынан катыстырып бiлдiредi. Атаулы сейлемдерде тиянакты синтаксиста форма беретш - интонация, контекст. Сейлемге тэн интонациямен атаулы сейлем дара тиянакты форма алады. Шактык магынасы кершi сейлемдер аркылы бiлдiрiледi" [8, 57 б.], - дейдь

- Ж.Садуакасов "^азак тiлiндегi бiр курамды сейлемдер" деген ецбепнде

М.Балакаевтщ сейлемге берген аныктамасын талдай келе, "...бул аньщтама сейлемнщ ерекшелштерше Ka3ipri жаца пшрлер мен кезкарастар коятын талапка сай келе бермейпш байкалады. Оныц yc™^ аныктамадагы "предикативтш катынас" угымын галымныц e3i айткандай "бастауыш пен баяндауыштыц катынасы" деп тYсiнер болсак, онда бул аныктама сейлемнщ барлык типтск тYрлерiн толык камти алмайтын да тэрiздi. Эсiресе, 6ïp курамды сейлемдерге сэйкес келмейдГ' [9, 19 б.], - деп керсетедь

- Орыс тiлiн зерттеушi галымдар сез тсркеа мен предикативтi тiркес

арасындагы айырмашылыкты былайша тYсiндiредi: "Багыныцкы-басыцкы катынастагы сез тсркесшде багыныцкы сез басыцкы сезге тэуелдi болып, соныц ыцгайына карай белгш формада турады. Предикативтi тсзбектерде (мысалы, брат пишет) грамматикалык тэуелдшк, багыныцкылык касиет жок, eйткенi атау септш - езшщ табигатында багынбайтын, тэуелсiз, дербес септiк. Сез тиркесше багыныцкылык-басыцкылык касиет тэн болатын болса, предикативт конструкцияларда мундай багыныцкылык болмай, бастауыш пен баяндауыштыц формалары бiр-бiрiмен тYЙiседi. Брат пишет дегенмен курылымдык жэне парадигмалык касиетi уксас келетш брат - учитель деген тсркестеп брат сeзiнiц формасынучитель деген сездщ формасы айкындайды деуге болмайды" [10, 134-135 бб.].

Жогарыда айтып еткендей, жалпы тiлтанымда сeйлемнiц непзп белпС ретiнде кeрсетiлетiн предикативтiлiк жак, шак аркылы жYзеге асса, модальдшк белгiсi ретiнде - рай категориясы, модаль сездер, демеулiктер аркылы бершедь Ал кытай тiлiнде бастауыш -баяндауышты тiзбектiц курамындагы баяндауыштардыц жактык, шактык жэне рай сиякты грамматикалык формалары болмайды. Бастауыш-баяндауышты тiзбек сейлемге тэн тиянакты интонациямен айтылса (соцынан тыныс белгiлерi койылса) немесе сейлемнщ соцынан келетiн демеулiктер косылып айтылса гана, бастауыш-баяндауыш курылымды сейлемге айналады.

Американдык галым Жау Юанрын (Zhao Yuanren) "A Grammar of Spoken Chinese" (Кытай сейлеу тiлiнiц грамматикасы) атты ецбегiнде кытайдыц ауызекi сейлеу тшнде сeйлемдердiц тец жартысыныц бастауышсыз сейлемдер болып келетiндiгiн айтады. Муны кытай тiлiнiц eзiндiк ерекшелiктерiмен байланысты карастыру керек сиякты.

Ал кытай тшншщ грамматикасына тэн басты ерекшел^ер мыналар:

1) кытай тiлiнде сез тYрлендiрушi грамматикалык формалардыц аз болуы;

2) сейлемде сeздердiц орын тэртiбi мен кeмекшi сездер грамматикалык магыналарды бiлдiретiн басты тэсiлдер болып табылуы.

Кытай тiлiнде сeйлемнiц курамындагы бастауыш пен баяндауыш тек орын тэртiбi аркылы байланысады. Предикативтiлiк демеулiктер мен интонация аркылы юке асады. Кытай тшнде сейлемге тэн ец басты белп - интонация.

Кытайда жэне елiмiзде жарык керген ецбектерде сейлемге эркилы аныктама берiлiп

жYр.

Кытайдыц кернект тiлшi галымдары Хуац Боруц (Huang Borong) мен Ляу Шуйдоц (Liao Xudong) сейлемге мынадай аныктама бередг "Сейлем - тиянакты интонациямен айтылатын, бiршама тиянакты ойды бiлдiретiн тiлдiк бiрлiк" [11, 5 б.].

"Казiргi кытай тiлiнiц практикалык грамматикасы" атты ецбекте сейлем былай аныкталган: "Сейлем - бiршама тиянакты ойды бiлдiретiн, оныц алдында немесе артында айтарлыктай кiдiрiс болатын, тиянакты интонациямен айтылатын тшдш бiрлiк" [12, 3 б.].

Шетелдш студенттерге арналган "A Practical Chinese Grammar for Foreigners" атты окулыкта сейлемге берiлген аныктамада сейлемнщ мынадай белгiлердi негiзге алынган: "Сейлем белгiлi бiр синтаксистiк зацдылыктар аркылы сез немесе сез тиркестершен куралады; бiр бiршама толык ойды бiлдiредi; модалдыкты бiлдiредi; белгiлi бiр тиянакты интонациямен айтылады; сейлем мен сейлем арасында айтарлыктай кiдiрiс жасалады, жазуда нYкте ( о ) койылады" [13, 350 б.].

Кытай тшн окытуга арналган "Shiyong Duiwai Hanyu Yufa" атты педагогикалык грамматикада сейлемге бершген аныктамада мынадай мазмундар камтылган: "Сeйлемнiц

алдында немесе артында айтарлыктай квдрю болады, сейлем тиянакты интонациямен айтылады, бiршама толык магынаны бiлдiретiн дыбыс пен магынаныц бiрлiгiнен тYратын тсркеам, ец Yлкен грамматикалык бiрлiк, бiр сейлем аякталган соц айтарлыктай кшрю жасалады, жазуда нYкте ( о ), сурак белгiсi (?) немесе леп белпС (!) койылады." [14, 4 б.].

Лу Фубоныц кытай тшнде жазылып, казак тiлiндегi аудармасы коса берiлген "Кытай тiлi грамматикасыныц окытулык колданбасы" деген окулыгында (немесе "Кытай тшнщ педагогикалык грамматикасында") бершген аныктама: "Дербес, тиянакты ойды бiлдiретiн тiлдiк бiрлiк сейлем деп аталады" [15, 12 б.].

Шыцжац оку-агарту баспасынан шыккан "Казiргi заман кытай тш грамматикасы" деген окулыкта сейлем былай аныкталган:

Сейлем - сезден немесе сез тсркесшен куралып, едэуiр толык магына бiлдiре алатын, сондай-ак белгiлi интонацияга ие тшдш бiрлiк" [16, 262 б.]. Аталмыш окулыктыц ерекшелiгi - кытай тшнде жазылып, казак тшндеп аудармасы бершп отырган.

"Казак университетi" баспасынан шыккан "Базалык шыгыс тiлi: Казiргi кытай тiлiнiц грамматикасы" атты кос тшде, ягни кытай жэне казак тiлдерiнде жазылган окулыкта сейлемге мынадай аныктама бершген: "^ÎêÉ^i^i^Â.if^â^fffi^^l^l

Сейлем - сезден не сез тсркесшен куралып, толык магына беретiн, сондай-ак белгш интонацияга ие тшдш бiрлiк" [17, 103 б.]. Автор жогарыдагы "Казiргi заман кытай тiлi грамматикасында" бершген аныктаманы eзгерiссiз, бастапкы калпын сактап кeшiрiп берген.

Жогарыдагы Шыцжац оку-агарту баспасы мен "Казак университет^' баспасынан шыккан окулыктарда сейлемге бершген аныктамада авторлар м® сeзiн казак тiлiне "магына" деп аударган. м® сeзi эдетте казак тiлiне "магына" деп аударылатыны рас. Бiрак аныктамадагы м® сeзiн казак тiлiне "ой" деп аударган дурыс. Сейлем магынаны емес, тиянакты ойды бiлдiредi. Сонымен жогарыдагы аныктаманы казак тiлiне "Сейлем - сез немесе сез тиркестершен куралатын, бiршама аякталган ойды бiлдiретiн, белгiлi бiр интонацияга ие тшдш бiрлiк " деп аударган жен.

"Кытай филологиясына кiрiспе" атты оку куралында сейлемге аныктама былай бершген: "Сейлем - сезден немесе сез тсркесшен куралатын, белгiлi бiр толык ойды бiлдiре алатын жэне езшдш интонацияга ие тiлдiк бiрлiк" [18, 102 б.].

Сонымен, кытай тш бшмшде сейлемге бершген аныктамаларда сейлемге тэн белгшер ретiнде мыналарды атайды:

1) сейлем бiршама тиянакты ойды бiлдiредi;

2) эрбiр сейлем белгш бiр интонациямен айтылады;

3) сейлемнщ алдында немесе артында квдрю болады (ягни сейлем дауыс ыргагы жагынан тутастанып, айналасындагы баска сейлемдерден квдрю аркылы окшауланып турады);

4) сейлем белгш бiр синтаксистiк зацдылыктар аркылы куралган сездер тобы.

Фу Юйшян (Fu Yuxian) сeйлемнiц белгiлерiне "сейлем белгш бiр синтаксистiк зацдылыктар аркылы куралган сездер тобы", "сейлемнщ алдында немесе артында кшрю болады", "сейлемде айтылу интонациясыныц болуы" сынды Yш белгiнi гана атайды да,

nW

сeйлемнiц аныктамасын мынадай формуламен керсетедг S = / / немесе / nW / + St

Бул формуланы былай тYсiндiруге болады: S - сейлем, W - сездер, n - сездщ кез келген саны, ею келбек сызык ( / ) - сейлемнщ алдыдагы немесе соцындагы болатын квдрют бiлдiредi, St - интонацияны бiлдiредi [19, 70 - 71 бб.].

- Сез тYрлендiрушi формаларга тапшы кытай тiлiнде орын тэртiбiнiц мэш ерекше. Атап айтканда:

- 1) сез тiркестерi курамындагы сездердщ орнын ауыстырса, олардан

туындайтын грамматикалык катынастар мен грамматикалык магыналар бYтiндей езгерш кетедi: Â^fiÀ[yiyi zhongda] магынасы зор - бастауыш-баяндауышты сез TipKeci (бастауыш-баяндауышты сез "пркеанщ курамындагы сыцарлар тек орын тэртiбi аркылы байланысады). fiÀ^^[zhong da yiyi] зор магына - аныктауыштык катынастагы сез тiркесi;

- 2) сейлемдеп зат есiм немесе еамдштен жасалган бастауыш пен толыктауыштыц орнын ауыстырса, бYтiндей сейлемнщ магынасы езгерш кетедь Мысалы,

ШШШШ [Ta xiang xin ni] Ол саган сенед1 деген сейлемнщ курамындагы^ (ол) сезi -

бастауыш, [Ni xiangxin ta] Сен оган сенесщ деген сейлемнщ курамындагы Ш (ол)

сезi толыктауыш мYше болып тур. Муныц себебi - кытай тшнде зат есiм мен есiмдiктердi тYрлендiретiн формалар, ягни септiк жалгауларыныц болмауынан болса керек. Сондыктан кытай тшнде орын тэртибшщ мацызы ерекше. Ал казак тшнде Ол саган сенедг деген сейлемдi Саган ол сенедг деп орнын ауыстыруга болады, Сен оган сенесщ деген сейлемдi Оган сен сенесщ деп орнын ауыстырганмен магынага айтарлыктай нуксан келмейдi;

- 3) кытай тшнде дэнекераз байланыскан толыктыргыштык катынастагы сез тiркесi мен пысыктауыштык катынастагы сез тсркестершщ ара-жшн ажыратуда орын тэртсбшщ езiндiк орны бар. Егер сез тсркесшщ курамындагы уйыткы (басыцкы) сез алдында келсе, толыктыргыштык катынастагы сез тсркеа болады; егер уйыткы сез соцында келсе,

пысыктауыштык катынастагы сез тиркеа болады. Мысалы, Ш^ЖТ [Wo zao lai le] Мен ерте келд1м. ШЖ^- Т [Wo lai zao le] Мен ерте келттн. Осы екi мысалдыц курамындаFы^Ж[zao lai] жэне zao] дегендер - орын тэртiбi аркылы тсркескен сез тiркестерi. Алды^ысы -

толыктырFыштык катынастаFы сез тiркесi, ейткеш басыцкы сез (^ерте) баFыныцкы сездiц (Жкелу) алдында тур; со^ысы - пысыктауыштык катынастаFы сез тсркеа, ейткенi

баFыныцкы сез (^ерте) басыцкы сездiц (Жкелу) алдында келген [20, 62 б.].

- 1956 жылы жасалFан "Уакытша жасалFан кытай тiлiнiц мектеп грамматикасы жYЙесiнде" кецестiк тiл бiлiмiнiц эсерiмен кытай тiлiндегi жай сейлемдер кос курамды жэне бiр курамды сейлемдер деп белшген. 1984 жылы жасалFан "Мектеп баFдарламасында" жай сейлем баскаша ж1ктелген. Онда кытай тiлiнiц грамматикалык ерекшелiктерi ескерiлiп, жай сейлемдер бастауыш-баяндауыш курылымды (^Ж^) жэне бастауыш-баяндауыш курылымды емес сейлемдер (^Ё^Ж^) деп ж1ктелген.

- Бастауыш пен баяндауыштан куралFан сейлем бастауыш-баяндауыш курылымды деп аталады. Бул сейлем баяндауыштыц сипатына, яFни баяндауыштыц кандай сез табынан болуына карай есiм баяндауышты (^ЩШШ^), ет!спк баяндауышты (^i^iMip

сын еам баяндауышты жэне баяндауышы бастауыш-баяндауышты сез

тсркесшен жасалFан сейлемдер (^ЖЖ!и^) болып 4 тYрге белiнедi. ^аз1р кытай тiл бiлiмiнде "кос курамды сейлем" жэне '^р курамды сейлем" деген терминдер колданыстан калFан.

- ^ытай тiлiнде баяндауышы бастауыш-баяндауышты сез тсркесшен жасалFан сейлемнiц болуы казак тшмен салыстырFанда, ете мацызды ерекшелштердщ бiрi болып саналады.

- ^ытай тшнде бастауыш-баяндауыштык курылымды емес сейлемдер кеп кездеседь Сондай-ак, мундай сейлемдердiц болуы - кытай тшнщ грамматикалык курылысына тэн езгеше кубылыс. Жай сейлемнщ шшде бастауыш пен баяндауышты тауып алуFа болмайтын сейлемдер бастауыш-баяндауыш курылымды емес сейлемдер деп аталады. Бул сейлемдер бастауыш-баяндауышты тсркестерден баска сез тсркестершен немесе жалац сездерден жасалады. ^ытай тiлiнiц дэстYрлi грамматикасында бул сейлемдер ею тYрге

белшедь Бiрi - жаксыз сейлем, екiншiсi - атаулы сейлем. Жаксыз сейлем - бастауышы жок сейлемдер. Мысалы, HjÀPBT[chu taiyang le] Кун шыцты. _h^T[shangke le] Сабац басталды. Глгерщеп жаксыз сейлемдерге бастауышты косуFа мYлде болмайды. Ескеретiн бiр жай, олар казак тшне аударылFанда, бастауыш-баяндауыштык курылымды сейлемге езгерш кетедь Атаулы сейлем бiр Fана сезден (басым кепшiлiгi зат есiмдерден) немесе зат есiмдi сабактаса байланыскан сез тсркесшен жасалады. Атаулы сейлем контекст пен ситуацияFа катысты колданылFанда, кенеттен пайда болFан заттар мен кубылыстарды т. б. бiлдiредi.

Мысалы: [feiji] ¥шац! (кенеттен керiнген затты бгвдред^. ^^ШшШ^Щ! [duome

meili de shan a] К,андай квркем тау десещзшИ (эмоцияны бiлдiредi). fr^?[shenme] Немене?

(суракты бiлдiредi), [xiansheng] Мырза! (дербес каратпа), ПЛ! [wei] Алло! ШШ! [xiexie]

Рацмет! т.б. Орыс тш бiлiмiнде жоFарыдаFы Немене? Алло! Рацмет! Мырза! деген мысалдарды сейлемнiц катарына емес, айтылымдардыц (высказывания) тYрлерiне жаткызады.

- ^ытай тiлiндегi атаулы сейлемдер бастауыш-баяндауышты тсркестерден баска, сез тсркестершен не жалац сездерден жасалады. Олар контекст пен ситуацияFа катысты колданы!етанда, атаулы сейлем бола алады. Атаулы сейлем болу Yшiн оныц айтылар окиFаFа катысы болуы керек жэне езшен кейiн турFан атаулы емес сейлеммен сабактас, мэндес болуы кажет. Атаулы сейлемдердiц сейлем ретiнде танылуына бiрден-бiр фактор интонация болып табылады, ейткенi олар мiндеттi тYPде сейлемге тэн тиянакты интонациямен айтылады. Сонымен катар, толык маFыналы сездер мен сез тiркестерi сейлем тYрiнде жумсалFанда мiндеттi тYPде сейлемне тэн тиянакты интонациямен айтылуы шарт.

- Бастауыш-баяндауышты сез тсркеа кытай тiлi сиякты сез тYрлендiрушi формаларFа тапшы кытай тшнщ табетатына тэн. Ал сез тYрлендiрушi формаларFа бай тiлдерде, мысалы, казак тшнде бастауыш-баяндауышты тсзбектщ курамындаFы баяндауыштардыц (эсiресе, етiстiктердiц) жактык, шактык, кептик жэне рай сиякты грамматикалык формалары болатындыктан, тутас конструкция сейлемдш касиетке ие болады да, сез тиркеа болмайды. Сондай-ак, бастауыш пен баяндауыш жiктiк жалFаулары негiзiнде куралып, субьектiлiк-предикаттык катынаста жумсалатындыктан, сез т!ркесшщ емес, сейлемнiц нысанына жатады.

^ытай тiлiнiц грамматикасында сейлемнiц мэнi логикамен байланысты айкындалFан. Аныктамада сейлемнiц мынадай басты белгiлерi негiзге алынFан:

1) сейлем бiршама тиянакты ойды бiлдiредi; 2) сейлем белгiлi бiр интонациямен

айтылады; 3) сейлем - белгш бiр синтаксистiк зацдылыктар аркылы куралFан сездер тобы; 4) сейлемнiц алдында немесе артында кiдiрiс болады, яFни сейлем дауыс ырFаFы жаFынан тутастанып, айналасындаFы баска сейлемдерден кiдiрiс аркылы окшауланып турады.

^ытай тiлiнде сез тYрлендiрушi формалар тапшы, сез бен сездi байланыстыратын септiк жалFаулары болмайды, сондыктан кытай тiлiнде орын тэртiбi тэсiлi айрыкша мэнге ие. ^ытай тiлiнде синтаксистiк курылымдаFы сездердiц орындарын ауыстырса, оныц бiлдiретiн грамматикалык маFынасы бYтiндей езгередi.

^ытай тiлiнде сейлемнщ курамындаFы баяндауыштыц жактык, шактык жэне рай сиякты грамматикалык формалары болмайды, сондыктан бастауыш пен баяндауыш тек орын тэртiбi аркылы байланысады. Бастауыш-баяндауышты тизбек сейлемге тэн тиянакты интонациямен айтылса немесе сейлемнщ соцынан келетш демеулiк шылаулар косылып айтылса, бастауыш-баяндауыш курылымды сейлемге айналады. Кез келген сейлем белгш бiр интонациямен айтылады. Сондыктан да сейлем еркш сез тиркесшен курылымдык жаFынан Fана емес, интонациясы жаFынан да ажыратылады. ^ытай тiлiнде сейлемдi сейлем деп танытатын непзп грамматикалык белп - интонация.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Арват Н.Н. Семантическая структура простого предложения в современном русском языке. -Киев: Вища школа, 1984. -160 с.

2. Сайрамбаев Т. Сейлемнщ турлаулы мYшелерi. -Алматы: Казак университет^ 1991.-168 б.

3. Байтурсынулы А. Казак тш бшмшщ мэселелерi. -Алматы: Абзал-Ай, 2013. -640 б.

4. Кордабаев Т. Казак тшндеп курмалас сейлемдер синтаксиа.-Алматы:Санат,1995.-176 б.

5. Эмiров Р. Жай сейлем синтаксиа. -Алматы: Мектеп, 1983. - 168 б.

6. Балакаев М., Кордабаев, Т. Казiргi казак тiлi (синтаксис). -Алматы: Мектеп, 1971. - 339 б.

7. Аблаков Э., Исаев, С., Агыманов, Е. Казак тiлiндегi сез тсркестершщ дамуы мен

лексикалану процесi. -Алматы: Санат, 1997. -319 б.

8. Эмiров Р. Ауызекi сейлеу тшнщ синтаксистiк ерекшелiктерi. -Алматы, 1977. -92 б.

9. Садуакасов, Ж. Казак тшндеп бiр курамды сейлемдер. -Алматы: Бшм, 1996. -202 б.

10. Основы построения описательной грамматики современного русского литературного языка, - М: Наука, 1966. - 211 с.

11. Huang Borong, Liao Xudong. Xiandai Hanyu (2). - Beijing: Gaodeng Jiaoyu Chubanshe, 1997. - 309 p.

12. Liu Yuehua, Pan Wenyu, Gu Wei. Shiyong Xiandai Hanyu Yufa. - Beijing: Shangwu Yinshuguan, 2004. - 1005 p.

13. Li Dejin, Cheng Meizhen. A Practical Chinese Grammar for Foreigners. -Beijing: Sinolingua, 2007. -742 p.

14. Hu Peian. Shiyong Duiwai Hanyu Yufa. -Wuhan: Huazhong Keji Daxue, 2011. -263 p.

15. Лу Фубо. Кытай тш грамматикасыньщ окытулык колданбасы. -Бейжщ: Бейжщ тiл жэне мэдениет университетi, 2001. -411 б.

16. Лю Баушун, Шуй Шужын. Казiргi кытай тiлi. -Yрiмжi: Шыцжац оку-агарту баспасы, 1987. -468 б.

17. Абдыракын Н. Базалык шыгыс тш: Казiргi кытай тiлiнiц грамматикасы. -Алматы: Казак университет!, 2015. -166 б.

18. Мэамханулы Д., Эбиденкызы, А. Кытай филологиясына кiрiспе. -Астана: ^лтегщ 2004. -237 б.

19. Fu Yuxian. Xiandai Hanyu Yufaxue. -Guangzhou: Guangdong Jiaoyu Chubanshe, 2003. -340 p.

20. Калибекулы Т. Казiргi кытай жэне казак тшдершдеп сез т1ркесшщ курылымдык тYрлерi (Монография). - Алматы, «Полилингва» баспасы. 2021. - 172 б.

21. Калибекулы Т. ШШЖЖЙ Кытай тшнщ грамматикасы. Синтаксис (2-басылымы). Алматы: «Мерей» баспасы. - 218 б.

22. Д Чжан, Т Калибекулы. Китайско-казахско-русский словарь лингвистических терминов. Пекин: Издательство Центрального университета национальностей. 2018.