CC BY
4SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
^AH CetaEMH^ MAFblHACbffl 3EPTTE^y^Eri K03^APACTAP
Дияра Нурлан кызы Илесова
Шыршык мeмлeкeттiк педагогика yнивepcитeтiнiц Казак тiлi жэне эдебиет
багытыныц 2-курс cтyдeнтi
Гылыми жвтвкш1: Гулжан Азизбековна Анарбекова
АННОТАЦИЯ
Курылымы жагынан жай сейлем 6ip сезден де, ею не одан да кеп сезден де тирады.
Кiлттi сездер: Позиция, семантика, интенсив, эксперимент.
Жай сейлем — 6ip немесе бiрнеше сез бен сез тiркестерiнен куралып, тиянакты бiр гана ойды бiлдiретiн сейлем. Жай сейлемнiц негiзгi ерекшелт — курамындагы сездер езара бiр-бiрiмен семантикалык бiрлiкте болады, екпiн тутастыгы, сездердiц орын тэртiбi сакталады. К¥рылымы жагынан жай сейлем бiр сезден де, ею не одан да кеп сезден де тирады. Мысалы, "Жаз" "Жаз келдГ'. "Жазда жемю-жидек тседГ'. Жай сейлемдер цос сыцарлы болып та, жеке сыцарлы болып та келе бередг Жай сейлем кос сыцарлы болганда турлаулы мYшенщ екеуi де катынасады: "Студент окып жур". "Марат — студент". Кос сыцарлы жай сейлемде сез саны елеулi кызмет аткармайды, бастысы — сейлемнщ екi турлаулы мYшесiнiц неше сезден куралганына карамастан, бiр гана тиянакты ойды бiлдiруi. Оныц етютжтен гана жасалган баяндауышка аякталуы мщдетл емес. Есiм баяндауышты да жай сейлем бола бередг Жай сейлем жеке сыцарлы болганда, ол сейлем не тек бастауыштан, не тек баяндауыштан турады: "^здщ ауыл" "Кала кешеш" "Тац атып келедГ'. "К^н батып бара жатыр" Семантикалык жагынан келгенде, жай сейлем толык магыналы сездерден куралып, сейлемнiц мазмунын айкындап туруы керек.
ТYркi тiлдерi синтаксистш курылысы туралы баска ецбектерден ерекшелт И.Х.Ахматов жай сейлемнiц тулгасы мен мазмунын жэне олардыц белшектерiн белш карастырады. Сейлемнiц магыналык белшектерi кандай тулгалык куралдар аркылы берiлетiн ол кептеген накты мысалдар аркылы талдайды. Сейлемнiц магынасы тутастай алганда оныц белшектершщ магынасынан куралады. Бiрак автор сейлемнщ магыналык курылысыныц езiндiк ерекшелт белшектершщ жиынтыгымен гана емес, олардыц катынасымен, езара байланысымен аныкталады деп атап керсетед^ сондай-ак магыналык белшектершщ арасындагы магыналык катынастарга да токталады. Сейтiп, тYрлi зертеулерге жэне накты тшдш фактiлерге CYЙене отырып, И.Х.Ахматов сейлемнщ магыналык курылысын
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
онын, магыналык белшектершщ езара кYPделi эрекет нэтижесшде уйымдаскан жэне пpeдикативтiлiк нeгiздe бepiлeтiн онын, хабар беру мазмуны peтiндe аныктайды. Енбекте сейлeмнiн синтаксистiк жэне магыналык; курылысынын белшeктepi арасындагы айырмашылыктар да керсетшген. Зepттeушi «магыналык белшек деген терминнщ курылысынын белшeктepi курамдас элемент eкeнi жэне онын сейлeмнiн мазмундык жагына жататынын, ол онын сейлемнщ кеpсeтiкiштepi синтаксистiк белшектер мен морфемалар болып табылатынын айтады». И.Х.Ахматов жай сейлемнщ магыналык белшектершщ калыптасуына уш фактор нeгiзi роль аткарады деп есептейдг Олар:
1. Сейлeмдeгi белшектщ синтаксистiк позициядагы езiндiк epeкшeлiгi.
2. Синтксистш позициянын лексикалы; толыктыру сипаты.
3. Аталган синтаксистiк позициядагы сездщ лексикалы; жэне синтаксистiк магынасынын езара эрекетг
Сездiн лексикалы; жэне синтаксистш магыналарынын езара эpeкeтi тYpлiшe болады. Кей жагдайда бул магыналар сэйкес келед^ кей жагдайда ол магыналар бip-бipiнe кайшы кeлeдi.
Кептеген лингвистердщ пiкipiншe, сейлeмнiн магыналык тYpi предикаттын магыналык тYpi нeгiзiнeдe аныкталады. И.Х.Ахматов та сейлемнщ магынасын бiлдipудe предикаттын манызын атап кеpсeтeдi, бipак баска белшектердщ де pелiн жокка шыгармайды. Автордын кезкарасы бойынша, сейлeмнiн магыналык курылысынын орталык белшeгi предикат болып табылады.
Алайда, синтаксистiн нысаны сез иркеш мен сейлем курылысын гана зерттеумен шектелмейтшш уакыт кеpсeтiп отыр. Кдарп кезде синтаксис гылымы езшщ аукымын зepттeйтiн нысаны тургысынан гана емес, сол нысандарга катысты арнайы проблемалар мен зерттеу эдiстepi тургысынан да кенейткен. Мысалы, орыс галымы Н.Ю.Шведова ^ipd синтаксистiн зерттеуге тшс нысандары peтiндe нeгiзгi бес тYpлi тiлдiк бipлiктi атайды: сез тулгасы, сез тipкeсi, жай сейлем, курмалас сейлем, мэтiн. Булар кай жагынан да езара тыгыз байланысты болып, кYPдeлi бip синтаксистiк тутастыкты курайды деп eсeптeйдi. Kазip осы аталгандардын iшiнeн тек сейлeмдi гана тш бiлiмiндeгi ен басты синтаксистiк бipлiк деп тану женiндeгi кезкарастар басым.
Орыс тiл бiлiмiнiн езiндe синтаксистщ нысаны туралы тYpлiшe кекарастар калыптаскан. Олар, нeгiзiнeн, уш тYpлi.
Бipiншiдeн, синтаксис тек сейлeмдi жэне онын белштерш, сейлем мYшeлepiн гана зерттейд^ ягни синтаксис гылымы тек сейлeмдi гана зepттeйдi, сез тipкeсi еленбейдг
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Екшшщен, синтаксис тек сез пркесш зepттeйдi дейтш пшр. Бул кезкарасты Ф.Ф.Фортунатов, В.К.Поржезинский, Н.М.Петерсон, А.М.Пешковский колдайды. Бул гылымдар сейлем сез тсркесшщ бip тармагы дейдг
Yшiншiдeн, В.В.Виноградов, Ю.Шведова, В.Н.Ярцева, О.С.Ахманова сиякты галымдар синтаксистiн объeктiсi ретшде сез тipкeсi мен сейлeмдi катар карастырады.
Казак тш бiлiмiндe А.Байтурсынов, КЖубанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев т.б. eнбeктepiндe синтаксистщ нысаны сейлем деп карастырса, профессор М.Балакаев оган сез тipкeсiн косады. Сонымен синтаксистiн нысаны сез пркес мен сейлем деп танылып келгешмен профессор КЕсенов оган кYPдeлeнгeн сейлемдерд^ Б.Шалабай мэтiн мэсeлeсiн косуды усынады. А.Ж.Жакыпов синтаксистiн объeктiсi сез пркесшен басталып, сейлеммен шeктeлмeуi тиiс деп, синтаксистщ нысаны - сез формаларынан басталуы тиiс дeйдi.
Казак тш бiлiмiндe синтаксистiк зepттeлуi жYЙeлi дамып кeлeдi, ipi зерттеулермен, жана багыттармен толыгып отыр. А.Байтурсынов, КЖубанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, М.Балакаев, Т.Кордабаев, Р.Эмipов, КЕсенов, О.Телегенов, А.Эбiлкаeв, Т.Сайранбаев сынды галымдар казак тiлi синтаксис гылымынын дамуына Yлeстepiн косты.
Тiл мамандарынын барлыгы да сейлeмнiн кеп кырлы, жан-жакты категория eкeндiгiн мойындайды. Бipiншiдeн сейлемнен сез тipкeсiн де, сейлем мYшeлepiн де, сейлeмнiн окшау сездерш де, бipынFай мYшeлepiн де, айкындауыштарын да кере аламыз. ЯFни сейлемнщ ен бойынан бipнeшe тiлдiк категорияларды кеpeмiз. Екiншiдeн, жай сейлем - курмалас сейлeмдi кураудын да непзп материалы. Курмалас сейлeмдepдiн езi осы жай сейлем непзшде курала келш, кYPдeлi ойды бiлдipeдi.
Тiл-тiлдe сейлемнщ кандай бeлгiлepi бар, сейлем аякта^ан ойды бiлдipe ме, элде бipшама аякталFан ойды бiлдipe ме деген сурак тенipeгiндe эр тYpлi кезкарастар бар.
Сейлем карым-катынас куралы бола отырып, езiндiк бeлгiлepiмeн нактыланады, атап айтканда: пpeдикативтiлiк, коммуникативтiлiк, модальдiлiк жэне иннотация. Бipак бул бeлгiлep бipдeн калыптаскан жок. Ipгeлi дамыFан орыс тiлiнiн езiндe В.В.Виноградов сейлeмнiн непзп бeлгiлepi peтiндe тек пpeдикативтiлiк пен иннотацияны Fана жаткызып кeлдi. Кешн OFан модальдiлiк пен коммуникативтiлiк те косылып, аясы улFая бастады.
Сейлемнщ непзп белгш туралы профессор Т.Сайранбаев: «Сейлемнщ непзп белпс peтiндe предикативтшк, модальдiлiк жэне интонация - Yшeуiн бipдeй жаткызу орынды деп санаймыз. Пpeдикативтiлiккe кебiнeсe тек жак, шак мэсeлeсi Fана нeгiз болады. Осы eкeуi аркылы пpeдикативтiлiк жYзeгe аса алады»-
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
дейдг Ал модальдшк белпш ретшде - рай категориясы, модаль сездер мен демеулiктер жэне интонацияны керсетедi. Профессор P.C.0MipoB «Жай сейлемдер синтаксиш» деген ецбегiнде: «Бастауыш-баяндауыштын, катынасы -предикативтiлiк катынас деп аталады. Тiлде осы предикативтiлiк катынаска Yзбей iлесiп жYретiн грамматикалык формалар болады. Олар бiрнешеу жэне бэрi де кебiнесе баяндауыш мYшенiц курамынан орын алады деп шактык формасы мен жактык формасына коса рай формасын да керсеткен. Предикативтiлiктiц сейлемге тэн басты белгi екенiн керсетедг
Эдебиеттер räiMi
1 Нурмаханова А.Н. Типы простого предложения в тюркских языках (грамматиеские и интонационные особенности на материале узекского, каракалпакского и казахского языков). - Ташкент: «ФАН», 1965.
2 Бурнакова К.Н. Ритмомелодемы хакасских простых нераспространенных предложений. Автореферат дис.канд.филол.наук. - Алма-Ата, 1982. - 37 с.
3 Герцог О.Ф. Ритмомелодика простого предложения теленгитского диалекта алтайского языка. Автореф. дис. канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1988. - 34 с.
4 Ernazarova, G. O., Mukaddamovna, K. Z., Valievna, Q. I., & Bolatbekovich, K. A. (2022). The need to study pedagogical professional thinking. Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching, 5, 95-98.
