CC BY
5SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
T¥P^AYCbI3 MYmE.HEP^^ 03^EPfflE T3H MOPOO^OrHH^W^
TY^FACW
Жулдыз Турап кызы Тешебаева
Шыршык мeмлeкeттiк педагогика университетшщ Казак тiлi жэне эдебиет
багытыныц 2-курс cтyдeнтi
Гылыми жвтвкш1: Анарбекова Гулжан Азизбековна
АННОТАЦИЯ
Сeйлемдердi сейлем ететш, турлаулы мYшелер болса, турлаусыз мушелер де солардыц айналасына топталып, олар аркылы гана сейлемде айтылатын ойга катысты болып келедг
Кiлттi сездер: Сeздiк кор, тшаральщ катынас, лексикография, лексикалык бiрлiктер.
Сейлем мушелерше байланысты, оныц iшiнде турлаусыз сейлем мYшелерiне катысты казак тш бiлiмiндегi алгашкы толык, жан-жакты деректердi А.Байтурсынов ецбектерiнен аламыз. ¥лы талым турлаусыз мYшелер, олардыц тYрлерi, эр мYшешц грамматикалык белгiлерi мен орналасу тэртсб^ кай сез таптарынан болатындыгын XX гасырдыц басында-ак сипаттап кеткен. Казак тш бiлiмiнде биiк туратын А.Байтурсыновтын мейiлiнше ыкшамды, сондай-ак угымга да, тiлге де жецiл бул тужырымдары ешбiр eзгерiссiз кYнi бYгiнге дейiн синтаксис жайында жазылган барлык ецбектерде колданылып келедi. Профессор К.Жубанов турлаусыз мYшелердi бiрiктiрiп, оларга Айкындауыш деген жалпы атау бередi. "Казак тш жeнiндегi зерттеулер" атты ецбегшде: "Сейтш, жаца грамматикаларда аныктауыш, толыктауыш делiнген категориялар магынасына карай жштеуден туган емес, сeздердiц бiр-бiрiмен байланысу амалына, екiншi сезбен айтканда, сырткы белгiсiне карай гана жiктелгеннен туган топтар",- дей отырып, турлаусыз мYшелердi айкындауыш деп атайды. Айкындауышты жалгаулы толыктауыш, жалгаусыз аныктауыш деп еюге бeледi. Ал пысыктауышты ескермейдi. Олардыц булайша жiктелуiн теменде былай тYсiндiредi: '^з магынасына карай айкындауыш деп бiр бeлiп алып, онан кешн, сол айкындауышты формасына карай тагы да, тарау-тарауга айырып отырмыз. Формасына карай алынган тарау-тараудыц эркайсысын оныц ар жагында магынасына карай тагы да жш-жшке айырып отырмыз. Сейтш, бiздiц топтарымыз тiлдiц баспалдактап eсетiндiгiне лайык тYPде сатылы топтастыру болып отыр". Бул жерде К.Жубанов сeйлемнiц турлаусыз мYшелерiн аныктауда тулгалык принциптi басшылыкка алады.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Сейлемнщ турлаусыз мYшелерi турлаулы мYшелер аркылы берiлген сейлемдеп ойды орны, максаты, уакыты, обьектшк тургыдан, сондай-ак тур- тус, сын-сапа жагынан толыктырады. Оларга косымша мэн берiп, сейлемдi кецейтедi, оныц мазмунын толыктай ашып турады. Олар, эдетте, турлаулы мушелерге багынады. Кейде бiр-бiрiне де багынуы мYмкiн. Толыктауыш пен пысыктауыш Yнемi баяндауышка тэуелдi болса,ал аныктауыш кебiнесе бастауышка багына байланысады. Жалпы туркологиялык жэне казак тш бiлiмiнде жай сейлем синтаксисi, оныц шщде сейлем мYшелерiнiц эркайсысы арнайы зерттеу обьектiсi ретiнде каралып келдг Кеп жагдайларда турлаулы мYшелерге назар кебiрек аударылды. Отызыншы жылдары С.Аманжоловтыц сейлем мYшелерiне байланысты макалалары мен "^азак тш гылыми синтаксисiнiц кыскаша курсы" деген ецбегi жарыкка шыкты. Бул ецбектерде автор сейлем мYшелерiнiц тек жасалу жагына гана емес, олардыц калыптасу мэселелерiне де бiршама назар аударды. Турлаусыз мYшелердi аньщтауыш деп атайды. Бiр гана аныктауыш мYшелердiц аясына оныц тYрлерi деп толыктауыштыц да, пысыктауыштыц да жекелеме тYрлерiн жинактап бередi. Тек толыктауыш, пысыктауыш деген терминдердi колданбайды. Кешннен 1939 ж^1лгы жэне одан кешнп шыккан ецбектерiнде де турлаусыз мYшелердi Ахмет Байтурсынов усынган мYшелермен жалгастыргандыгын керуге болады . Сейлем мYшелерiнiц кейбiр тYрлерiне катысты С.Жиенбаев, Х.Басымов, Э.Ермеков, Ш.Сарыбаев сынды галымдарымыз 30-40 жылдары аралыгында бiрталай ецбектер калдырды. Олар бул зерттеулерiнде сейлем мYшелерiнiц теориялык мэселелерiмен катар, эдiстемелiк жагына да назар аударды. Солардыц шшде Ш.Сарыбаев "Халык муFалiмi" журналында жарык керген "пысыктауыш пен пысыктауыш мэселесше" деген макаласында: '^здщ кейбiр грамматикалык терминдерiмiз маFыналык жаFынан олкы болFанмен, сол грамматикалык категорияныц аз да болса форма жаFын бiлдiредi. Сонда бiз талассыз толыктауыш болып жYрген жэне талассыз пысыктауыш болып жYрген мYшелердi ез атымен атаймыз да, ал бiресе толыктауыш, бiресе пысыктауыш делшш таласка тYсiп жYрген мYшелердi сейлем мYшелерiн байланыстырып турган септш жалFауларыныц атымен барыстык мYше, шыгыстык мYше, кемектес мYше дейтiн боламыз",- дейдi. Ш.Сарыбаевтыц сейлем мYшелерiн булай топтау туралы усынысына кезiнде бiркатар галымдар Карсы шыккан болатын. Шынымен де автордыц усынFан терминдерi колайсыз эрi шубалацкы жэне маFынаны нак, дэл бере алмайды. М.Балакаев "К^рп казак тiлiнiц" синтаксистiк окулыFында: "Сездер сез тiркесiнiц курамына ену аркылы сейлем кураудыц материалы болады да, бастауыштык-баяндауыштык (турлаулы), толыктауыш, аныктауыш, пысыктауыштык (турлаусыз) катынаста жумсалады",-деп накты керсетедi.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Свйлемнщ турлаусыз мушелерг туралы шм цазгргг цазац тш синтаксис гылымында бгршама турацталды деп айтуга болады.
Сeйлемдердi сейлем ететш, турлаулы мYшелер болса, турлаусыз мYшелер де солардыц айналасына топталып, олар аркылы гана сейлемде айтылатын ойга катысты болып келедi, сeйлемнiц курамды бeлшегiне айналады. Эрине, олар магыналык жэне грамматикалык тургыдан тулгаланады. Грамматикалык ерекшелiктерiне келер болсак, турлаусыз мYшелерге турлаулы мYшелермен жэне езара алганда синтаксистiк байланыс сипатына карай ерекшеленедг Ец турлаулы мYшелер езара киыса байланысса, турлаусыз мYшелер кабыса, мецгерше, матаса байланысады. Турлаусыз мушелердщ бгр тобы бастауыштыц айналасына топтанып, соныц тург жагынан аныцтап, солармен турса аныцтауыш, ендг бгр тобы баяндауыштыц магынасын тустдгредг. Турлаусыз мушелердгц вздерте тэн морфологиялыц тулзасы мен байланыс тэс1лдер1 де бар. Мысалы, 1л\к септк аныцтауыштыц, табыс септж тура толыцтауыштыц грамматикалыц кврсеткшг. Матасу - аныцтауыш, жанасу - пысыцтауыш. Сонымен цатар, белгМ бгр турлаусыз муше цызметгнде жумсалуга бешм свздер бар. Мысалы, сын ес1м - аныцтауыш цызметгнде ,устеулер - пысыцтауыш цызметгнде. Барыс, шыгыс, жатыс, кемектес жалгаулар сездердщ синтаксистш кызмет эртYрлi. Олардыц кейбiреулерi кандай сейлем мYшесi екендт ажырату Yшiн грамматикалык формасын, кай сез табына жататындыгын ескерумен катар, сол сездщ лексикалык магынасын да карау кажет болады.
Эдебиеттер Ti3iMi:
1. Балакаев М. Кaзiргi казак тш - Астана, 2006.
2. Аманжолов С. Казак эдеби тшнщ кыскаша курсы - Алматы.
3. Жубанов К. Казак тiлi женшднп зерттеулер Алматы.
4. Аманжолов С. Казак эдеби тшнщ кыскаша курсы. — Алматы.
