CC BY
9SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Т1Л Б1Л1М1НДЕ ЛЕКСИОЛОГИЯ МЕН СЕМАСИОЛОГИЯНЫЦ ЗЕРТТЕУ
ОБЪЕКТ1С1
Гулжан Саулет кызы Ермекбаева
Шыршык мемлекеттш педагогика yнивepcитeтiнiц Казак тiлi жэне эдебиет
багытынын 2-курс cтyдeнтi Гылыши жвтвкшг: Гулжан Азизбековна Анарбекова
АННОТАЦИЯ
Сез тш бiлiмiнде лексиология мен семасиологиянын, зерттеу объектiсi болуымен катар, грамма тикада да эр тYрлi ьщгайда карастырылады.
Кiлттi сездер: Лексика, лексикаграмматика, семантика, категория.
Сездердщ к¥рамы, т^лгасы, жасалу жолдары, олардыц грамматикалык магыналы топтары морфологияда каралады. Ал сездщ сез тiркесiнiц сыцары бо луы, сейлем мYшесi, кейде сейлем къзметтершде ж^мсалуы синтаксисте каралады. Сондайак тiр кескен сез топтары да эр тYрлi ыщайда карастырылады.
Сез, неггзгнде дараланзан у8ъшды, лексикаграшшатшалыц шазынаны бглдгредг. Олар магына лык уйлешмдшгше карай тшдщ синтаксистiк ережелер1 непзшде эр алуан лексикалык жэне син таксистш топ к^рау аркылы сейлем шщде айтылады. ^арымкатынас жасау ушш ойды айтудыц негiзгi формасы сейлем болса, сездi сейлем к^раудыц материалы деп бiлемiз.
Сез тгркесгне, сейлешге шатериалдыц нег1з болатын - сез. Сез тш бшмшде лексиология мен семасиологиянын, зерттеу объеклш болуымен катар, грамматикада да эр тYрлi ыщайда карастырылады. Сездердiн к^рамы, т^лгасы, жасалу жолдары, олардын грамматикалык магыналы топтары морфологияда каралады. Ал сездщ сез пркесшщ сынары болуы, сейлем мYшесi, кейде сейлем къзметтершде ж^мсалуы синтаксисте каралады. Сондай-ак тiркескен сез топтары да эр тYрлi ыщайда карастырылады.
Сез, неггзтде дараланзан у8ышды, лексша-грашшатшалыц шазынаны бглдгредг. Олар магыналык уйлешмдшгше карай тшдщ синтаксистж ережелер1 непзшде эр алуан лексикалык жэне синтаксистш топ к^рау аркылы сейлем шщде айтылады. ^арым-катынас жасау Yшiн ойды айтудын негiзгi формасы сейлем болса, сездi сейлем к^раудын материалы деп бiлемiз. Сондыктан «Ас - адамнын аркауы» дегендей, сез - ой к^раудын аркауы. Балыктын емiрi суда болатынындай, сездiн емiрi сейлемде болады. Ол Yшiн сездер езара пркесед^ тiркесу аркылы сейлемге енедi. Осыдан келiп, сездердiн езара тiркесе алу кабiлеттiлiгi олардын ен басты грамматикалык касиетшщ бiрi болып есептеледi.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Свздердщ взара тгркесу цабшеттшггг эрб1р грамматикалъщ топтагы свздердщ магыналыц жэне грамматикалъщ ерекшелжтерте неггзделедг. Оньщ YCTiHe пркескен сездер тобыньщ сапасы эр уакытта 6ip тYрлi болмайды, эр алуан болады. Мысалы, eKi, кейде одан да кеп сездер TipKecin 6ip лексикалык туйдек жасалады (ак кайыц, боз торгай, кeтiп бара жатыр); кейде ею не одан да кеп сез пркесш, cинтакcиcтiк тiзбeк жасалады (карлы тау, желшз тун, жыл сайын кеpiну, соган бола келу).
Лексикалык жэне баска тYЙдeктi тipкecтep «свз mipKeci» деген категорияга жатпайды. Лексика - грамматикалык магыналары айкын сездердщ бipiнe-бipi сабактаса багынып барып жасалган cинтакcиcтiк тобы гана сез тсркеш деп eceптeлeдi. Эзара тipкecкeн сездердщ синтаксистш тобын сез тipкeci деп тану Yшiн, оныц мынадай белгшерш карау керек:
1. Сез тркесшщ курамында кeмiндe толык магыналы ею сез болады;
2. Ол свздердщ 6ipi екiншiсiмен сабацтаса, магыналыц жэне синтаксистж байланыста айтылады. Олар салаласа байланыспайды, тек сабактаса байланысады.
3. ^ркескен сездер аныктауыштык, толыктауыштык, пысыктауыштык катынаста жумсалады.
Осындай, синтаксистж цатынас тек толыц магыналы свздердщ не тYйдектi тiркес пен толыц магыналы свздердщ сабацтаса байланысуы нэтижестде пайда болады. Баскаша айтканда, лексика-грамматикалык дербестт бар сездерден басыцкы-багыныцкылы сез пркес жасалганда, ол сездердщ бурынгы магыналары бipiгiп, жаца лексикалык магына пайда болмайды; мYшeлiк карым катынасты бiлдipeтiн косымша грамматикалык (мысалы, аныктауыштык, пысыктауыштык не болмаса шактык, мeкeндiк, меншштшк т.б.) магына пайда болады.
Мысалы, кец врiс деген свз тiркесiндегi кец свзтщ кещстЫ сапаны бiлдiруi -оныц лексикалыц магынасы, оныц сын еам екендт - грамматикалыц магынасы. Gpic сезшщ лексикалык магынасы - мал жайылымын грамматикалык магынасы - зат ешм екендт. Осы сын ешм мен зат ешмнщ тipкecуi нэтижeciндe жа ца грамматикалык магына пайда болган. Ол -аныктауыштык.
Свйтт, синтаксистж царым-цатынасты бiлдiру Yшiн кемтде толыц магыналы ею свздщ сабацтаса байланысцан тобын свз тiркесi деймiз.
Свз тiркесi - свйлем цураудыц шогырланган материалы. Олар сейлемнен тыс турганда жалац сездщ жайылмага айналуы сиякты да, сейлем шщде сездер
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
тзбегшщ уласкан бiр бунагы тэрiздi. Сонгы жагдайда сездщ жайылмага айналу касиетi кYЦгiрттенiп, сез пркестершщ косактаулы жiгi бiлiнбей, тутасып та кетедi. Эйткенi бiр сез т\ркес\н\ц бгр сыцары, еюншг сез тгркеанщ басца бгр сыцарышен тгркест, кейде юрггт, уласып, уштасып жатады. Мысалы, кен Y^ ею терезе, Yлкен терезе, Yйдiн терезесi дегендер - жалан сездердiн жайылмага айналу ынгайындагы сез тiркестерi. Осыларды сейлем шшде айтсак, сез тiркестерiнiн ол жiгi онша айкын болмайды: Кен уйдщ Yлкен екi терезесi ашык тур. Бул сейлемдегi жогарыда керсетшген сез тiркестерi езара былай уласкан: кен Yйдiн терезесi, Yлкен ею терезесi.
Сездер синтаксистгк топ цурап сез тгрке с болганда, олардыц цурамына эр алуан сездер енедг. Ол сездер тYрлi-тYрлi морфологиялык тулгаларда айтылады. Сездердiн ол тулгалары, лексика-грамматикалык магыналары тiркескен сездердiн карым-катынасына Yйлесiмдi айтылады.
Кез келген сездг бгрШен-бгргн тгркестгре салуга болмайды. Эзара магыналык байланыста айтыла алатын сездер гана синтаксистж байланыста, белгiлi сез пркесшщ курамында айтыла алады. Мысалы, Yркер сезi жанды заттын сынын б!вдредг Онда да оны Yркер ат, Yркер бие, Yркер тайлак дегендей сез пркесшщ курамында айтуга болады, ал Yркер ешкi, Yркер бала, Yркер тауык деу ерс болады. Сол сиякты, жуас сезiн ат, тYйе, бала сездерiмен тiркестiруге болады, ал оны тауык, агаш сиякты сездермен пркеспруге болмайды. Болмайтын себебi -булар езара магыналык байланыста айтылмайды, сондыктан олар езара пркесу кабiлетi жок сездер деп есептеледг
Сейтт, сез тгркестщ цурашына езара тгркесу цабшетг бар сездер енедг. Эдебиетте «терен бургы», «аналык кой» , «сауда нYктесi», «женшс тапты» сиякты сез тiркестер кездеседi. Мундайлар тенiн таппай тiркескен сездер болгандыктан, стильдiк кате деп есептеледi.
Ендг бгрцатар тгркестер цурашы шызгышайтын бергк болады, мысалы: журег1 шайылу, цаhарын тегу, умгтгн узу, журек жуту, тЫн тиггзу, кез цырын салу. Булардын курамын езгертш айтуга болмайды. Мундай тiркестердi туракты тiркес деймiз. Туракты тiркестер ез алдына сез пркес болмайды, тек сез пркесшщ бiр сынары болады. Мысалы: Балаларга кез цырын сала жур, экеце тЫЫ тишест.
Сез тгркестщ цурашы кебтесе еркт болады. Мысалы, жацсы, бшк, ацылды сезш толып жаткан зат ешмдермен пркеспре беруге болады: жацсы кш, жацсы бала, жацсы жайлау, жацсы ырыш, жацсы ниет; бшк тау, бшк жер, бшк агаш, бшк там; ацылды бала, ацылды оцушы, ацылды цыз.
Осылардай, курамын езгертш айтуга болатын тiркестердi ерюн пркес деймiз.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Озара тгркескен свздщ 6ipi ектшгст взте багындырып турады. Сондыктан сез TipKecTepi сабактаса байланыскан ею компоненттен куралады: 6ipi - сез пркесшщ уйыткы белеп, сез пркесшщ грамматикалык дiцгeгi - онын, басынкы сыцары, eкiншici - оган катысты жэне тэуeлдi бeлiгi - онын, багынынкы сыцары.
Турлаусыз мYшeлep - толыктауыш, аныктауыш, пысыктауыш болып ушке бeлiнeдi.
Осындай, сейлем курауга нeгiз болатын, езара предикаттык катынаста жумсалатын сейлем мYшeлepiн - турлаулы мушелер дeймiз.
Турлаулы мушелердщ синтаксистж цъi3Memi 6ipdeü емес. Эдетте бастауыш сейлемде айтылатын ойга непз болады, ол баяндауыш аркылы айтылган кимылдын не баска сапанын субъеклс болады.
Баяндауыш бастауыштыц iciH, цимылын, кушн жэне басца заттыц, сындыц сапасын бiлдiрiп, бастауышца багынады. Бул жагынан турлаулы мушелердщ ен непзгш - бастауыш, бipак ceйлeмдeгi кызмет жагынан бастауыштан гepi баяндауыштын синтаксистж кызмет анагурлым басым болады.
Цорыта айтцанда, эр ттдщ свз mipKeсшц жуйеа ерекше цалыптасады. Егер де олай болмай сез пркесшщ epeжeлepi объективтш болмыстагы цатынастарза гана сyйенiп, тек соныц ттдж амалдар арцылы болмысын табу арцылы цалыптасса, дуние жyзiндегi тшдер тугел бiрдей болып шыцпаганмен, уцсастыгы квп, жацын болган болар едi. Сейлем - синтаксис зерттейтш басты тш тулгаларынын бipi. Ол аткаратын кызмет тургысынан да, мазмуны жагынан да, грамматикалык белгшерш ескергенде де cинтакcиcтiк форма ретшде алынган сезден, сез пркесшен тугелдей езгеше категория болып саналады.
Эдебиеттер
1. Ысцацов А. K^ipri казак тiлi. - Алматы: Ана тш, 1991. - Б. 69.
2. Эмip Р., Эмipова Ж. Жай сейлем синтаксиса - Алматы: Казак университет^ 2003. - Б. 86.
3. ЭбухановF. Казак тш. - Алматы: Мектеп, 1982. - Б. 98-99.
4. Балакаев М., Кордабаев Т. Kазipгi казак тш. - Алматы: Мектеп, 1971. - Б. 2685.
