CC BY
8С0ЗДЕРДЩ ЛЕКСИКАЛЬЩ ЖЭНЕ СЕМАНТИКАЛЬЩ СИПАТЫ
Абдуалим Алимкулов
Ташкент облысы Шыршьщ мемлекеттiк педагогика институтыньщ 2- курс студент
Анататция. Мацалада свздерщ лексика-семантикалыц топтарына KipemiH омонимдер жайлы свз барады. Омонимдердщ бвлiнуi, 3epimmenyi маганалары жайлы. КШт свздер: лексика, омонимдер, полисемия, каламбур.
Аннотация. В статье рассматриваются омонимы, которые относятся к лексико-семантическим группам слов. О значении деления и изучении омонимов. Ключевые слова: лексика, омонимы, полисемия, каламбур.
Abstract. The article deals with homonyms, which belong to the lexical and semantic groups of words. About the meaning of the division and study of homonyms. Keywords: vocabulary, homonyms, polysemy, pun.
Сез магынасыныц кыр-сыры ете кеп. Белгш 6ip сез алдымен езшщ тура — номинативт магынасында колданылады; дэл сол сез екiншi 6ip тркестерде, сейлем шшде ауыспалы, езшщ тура магынасынан баска магынада да колданылуы мYмкiн; дэл сол 6ip сез тYрлi тркестер к¥рамында 6ip емес, 6iрнеше магынада колданылуы MYMKrn, ягни кеп магыналы 6олып келуi мYмкiн. Сездерщ лексика-семантикалык топтарына: омонимдер, омофондар мен омографтар, паронимдер, синонимдер жэне антонимдер юредь
Омонимдер (гректщ homos— бiркелкi жэне onyma -ат атау деген сездершен алынган) —6iрдей ды6ысталып немесе 6iрдей жазылып; магыналары 6ас;а-6ас;а 6олып келетiн сездер. Мэселен, ат — келш, терт тYлiктщ, жан-жануардыц 6iрi; ат — етсспк (мылтыкты ат); ат —ауыспалы магынада айт, сейле (сездi атып-атып жi6ердi, айтып-айтып тастады, тепелетш-тепелетш тастады, лак еткiздi т. 6. магынада).
Бiр гана алгашкы ат (келш, терт тYлiктщ 6iрi) сезi тYрлi тiркестерде, фразеологиялы; единицалар к¥рамында колданылып, тYрлi -тYрлi магыналарга ие 6олады: ат 6айлар (казак эвфемизм ретшде ер 6аланы осылай атаган); ат 6айлар — к¥да тYсiп келгенде, куданыц атын 6айлаганы Yшiн 6еретiн кэде; ат 6айлады — сыйлады, тарту еттi, ат мшпздц ат 6асына кYн туды — киыншылык шак келдi, сыналар мезгш 6олды; ат 6асына сокты — шепншектед^ жYрексiндi; ат 6асын 6^рды — 6^рылды, 6агытын езгерттi; ат 6асындай алтын — келемдi, Yлкен алтын; ат 6асын тартты — токтады, аялдады; ат 6асын тiредi (ат тумсыгын тiредi) — конак 6олып тYCтi, токтады, 6елгiлi бiр жерге жеттi; ат 6ауырына алды — атпен куып, елiмшi етш са6ады; ат 6ойы — елшем; ат жакты — 6ет элпет сопакша келген адам туралы айтылады; ат жалын кYштi — ецкейе келiп ат мойнына асыла куады; ат жалын тартып мiндi — адам 6олды, ер жеттi, азамат 6олды; ат кiлiн кесiстi — араздасты, мYлдем 6ездi; сондай-ак, ат ке6ец, тартып калды; ат-келшц аман 6а? Ат кетр кылып алды; ат ...мшпздц атка жем тYCтi; атка жещл к¥даша; атка камшы 6асты; ат какты; ат койды; атка мiнер; атка кара тш
https://doi.org/10.5281/zenodo.6695116
ЛЕКСИЧЕСКАЯ И СЕМАНТИЧЕСКАЯ ПРИРОДА СЛОВ
LEXICAL AND SEMANTIC NATURE OF WORDS
К1Р1СПЕ
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
болганда (ерте кектемде шыккан отка жылкы аузы iлiккен шак деген магынада); ат койды; ат койып айдар такты; ат косты; ат косшы болдыц, ба?; Ат куйрыгын шарт тYЙдi; ат кулагы кершбейдц ат кулагында ойнайды; ат кургатпай катысты; ат майы — ат майын бердi; ат мiнгiзiп, тон кипздц атой бердi — атой салды — ат койды; ат ойнатты т. б.
Омонимдердщ полисемиямен бiр уксастыгы бар: омонимдер де, полисемия да бiрдей дыбысталып, айтылады, жазылады. Мэселен, ат — келш; ат — есiм; ат — етютш; мундагы сырттай уксастык: Yш сез (ат) бiрдей дыбысталып тур.
^урамына карай омонимдер екi тYрлi — тYбiр омонимдер, туынды омонимдер болып келедi.
ТYбiр омонимдер — ешбiр косымшасыз (аффикссiз), негiзiнен, атау тулгада колданылатындар: кыз — зат еам (¥лболсын — кыз); кыз — етiстiк (кыз, кызба, онда менщ шаруам жок) жYЗ сан — еам (ЖYЗ сом акшац болганша, жYЗ жолдасыц болсын); жYЗ — зат есiм (тYр-тYC, бет-элпет; Ак тамак, кызыл жYз); жYЗ — зат есiм (устараныц жYзi); бет-элпет, тYр-тYC (етюрдщ жYзi, кестеш бiзi, ернегiн сендей сала алмас) т. б.
Туынды омонимдер — белгш бiр тYбiрге аффикс косылу аркылы жасалатындар: жастык — зат еам (жастыкка жантая кеттi); жастык, — сын есiм (кайран жастык шак!); жаса етiстiк (Жаса, жаса, кекке — ерле, Асау тарпац, тулпарым); жаса — етiстiк; жасанды - зат есiм (буйым, зат, талшык); жасанды — сын еам (жасанды зат, адам); тартпа-тартпа, белме-белме, кеспе-кеспе т. б. эрi зат еам, эрi етiстiк; романист-романдар авторы; романист — роман филологиясыныц маманы; т. б.
Омоним мен полисемияныц бiр-бiрiне магыналык катынастары жакын. Омоним мен полисемияны бiр-бiрiнен ажыратуда магыналарыныц арасында семантикалык байланыстыц жойылуы немесе жоктыгы кейде елшемi бола алмайды. Омоним сездер темендегi жолдармен жасалады.
Кейбiр омонимдер сез тудырудыц лексика-семантикалык тэсiлi аркылы пайда болады. Буган бiр себеп — белгш бiр сездщ кеп магыналы пайда болуы, тууы, ягни полисемия.
ТАЛЦЫЛАУ
Дэлденюрей тYCсек, бiр кездерде бiрер гана магына бiлдiрген сез келе-келе сол магынаны ербiте, тармактата тYсуi мYмкiн. Оган себеп — емiрдеri жацалыктар, табигат кыр-сырыныц ашыла тYсуi, адамзаттыц таным — бшмшщ, кецейе тYсуiшц тiлдегi керiнiсi. Эдетте, тш — халык емiрiшц айнасы. Халыктыц турмыс-жайы, эдет-гурпы, кYллi мэдени ерлеу дэрежеа, когамныц карыштап алга басуы халык тарихына, ол халыктыц тшше iз калдырады.
Осы сиякты жэйттерге сэйкес, бiр кездегi бiр магыналы сез келе — келе бiрнеше дербес магынага ие болып кетедь Мундай кубылысты полисемияныц, бара — бара омонимге айналуы деп атайды.
Мысалдар: Ай — планета аты; ай — бiр ай, жыл есебiнiц бiр кезецi. ^аз1р бул —екi сез. Бiрак булар — бурынгы бiрак сез. Магыналары жакын, бiрак ол магыналар сэл де болса бiр-бiрiнен алшактап, семантикалык — сапалык, мазмундык жагынан сараланган.
Ай сезi толып жаткан фразеологиялык, единица жасауга негiз болады: айдай элем, айдай сулу, айдай таза, айдан анык, айдай аузы, ^ндей кезi бар, айды аспанга бiрак
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
шыгарды, айдыц бiр жацасы, айдыц кYнi аманда, айдыц карацгысы, ай-^ш жакындады, ай кабак, алтын юртк т. б.
Тамыр - еамдштщ тYбiр тарамы (Жас карагай тамыр жайып, Жапты кайта даланы.— (Сырб. Мэул.); кан жYретiн жол; тамыр — дос, жар, кещлдес, сыбайлас (Жаксы керер тамырдыц атын алма, тайын ал; Сол поселкеде Семен деген тамырым бар ед^; ауыспалы магынада: себеп, тYбiр, негiз (Жасыбай елде iстелген бiрсыпыра жолсыздыктыц тамырын ашты (Б. М.). Сонда бурынгы бiрер магыналы тамыр сезшен бiрнеше жаца — бiр-бiрiнен азды-кептi айырмашылыгы бар магыналы сездер, ягни полисемия пайда болган. Келе-келе олардыц магыналары алшактап, жеке-жеке, дербес сезге — омонимдерге айналган.
Кейбiр байыргы сездер тiлдiц даму барысында белгiлi бiр фонетикалык езгерiстерге ушырап, соныц нэтижесiнде бiрер тiлде бурыннан бар екiншi бiр сезбен бiрдей дыбысталып, акырында, омоним пайда болып кетедi. Мундай кубылысты дыбыстык езгерю-сэйкеспктер, алмасулар нэтижесiнде пайда болган омонимдер деп атайды.
Кейбiр омонимдер сез тYбiрiне аффикстер косылу аркылы жасалган. Ондайлар, эдетте туынды омонимдер катарына жатады; ондай омонимдердiц жасалуына омонимдес аффикстер себепкер болады. Мысалдар: шык + ыс-шыгыс эрi—зат еам, эрi етiстiк (ортак етю); жел-iк — желiк— эрi зат есiм, эрi етiстiк; кызык, жабык, кырсык, былык, ентiк — эрi сын есiм, эрi зат еам, эрi етiстiк омонимдер.
Бiрсыпыра омонимдер кiрме сездердiц тiлдегi байыргы сездермен бiрдей дыбысталып келуi аркылы жасалган. Мэселен, орыстыц волость сезi казакша болыс (Болыс болдым, мшеки, бар малымды шыгындап.— А.) болып езгерш, етiстiк болыс (кемектес, жэрдемдес) сезiмен омоним болып шыккан.
Омонимдердiц тYрлерi кеп. Бiрак оларга катысты терминдерде лннгвистика окулыктарында ала-кулалыктар бар. Мэселен, К. Аханов лексикалык, лексика — грамматикалык, аралас омонимдер деп топтастырса, орыс тiлiндегi окулык авторларыныц бiрi ондайларды — толык, жартылай, бiрi—грамматикалык, бiрi — омофондар, омографтар т. б. тYPде атайды.
Тiл фактыларын ескере келгенде, бiздiцше, омонимдердiц негiзгi тYрлерi мыналар: толык омонимдер, жартылай омонимдер (толык, жартылай ассимиляция т. б. деген терминдердi еске ала кетешк), фонетикалык омонимдер, орфографиялык омонимдер, кеп компонента омонимдер, омонимдерге катысты лингвистикалык баска да кубылыстар (паронимдер, каламбурлар).
Толык омонимдерге жататындар — дыбысталуы жагынан бiрдей, магыналары жагынан баска-баска, барлык тулгада омоним болып келетш, бiркелкi формаларда тYрлене алатын сездер. Мысалдар: тамак — анатомиялык атау (Ак тамак, кызыл жYз; ^арагым, бетiцдi аш!). Тамак — ас, тагам, корек (Тамагы токтык, жумысы жоктык, Аздырар адам баласын); саз — сыз; саз — Yн, эуен, бiрдеменiц накысы; жаулык — кимешектiц, бiр тYрi; жаулык — кастандык, душпандык (Жаулык салган басына жаулык кылма «касыца»); сыр — адамныц iшкi ойы; сыр — бояу; жаса — емiр CYP; жаса — бiрдеменi iсте; кыста — мекендi коныс кыл; кыста — кысым керсет, кыспакка (жауапка) ал; уат
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
— иландыр, кeндiр (Айганыс, 1лияс жанды уат); уат — усакта, Майдала, белшекте (Айганыс, кантты уат, Еалияштыц Tici етпей отыр) т. б.
Бул келтiрiлген мысалдардыц алгашк;ылары — зат есiмдер, кейiнгiлерi, етспк омонимдер. Мундайларга тэн ерекшелiк: зат еамдер — зат еамдердщ кYллi формаларымен, етiстiктер етiстiкке тэн барлык категориялармен бiрдей тYрленедi. Формалануы, тYрленуi бiрдей. Сондыктан мундай сездер эркашанда бiр-бiрiмен омоним болады да, толы; омонимдер делшедь
Жартылай омонимдер — кейбiр формаларда гана бiр-бiрiмен омоним болатын сездер. Эйткенi ондай омонимдер сыцарлары бiр гана сез табынан жасалмайды, эр тYрлi сез табынан жасалуы мYмкiн. Дэлдецюрей тYCсек, ондай омонимдердщ бiр сыцары зат еам болса, екiншi сыцары етспк болуы мYмкiн. Мундайда олар белгш бiр формада гана бiрдей дыбысталады, ал эр сез табынан жасалгандыктан, тYрленгенде, бiр-бiрiмен омоним бола алмайды.
Мэселен, кеш — зат еам; кеш — етiстiк. Осы формада, атау тYЛFада бул екеуi — бiр-бiрiмен омоним. ^аратаудыц басынан кеш келедь Кешкен сайын бiр тайлак бос келедi,— дегенде, кеш сeзi мен кешкен сeзi бiр-бiрiмен омоним болудан калады.
Сондай-ак той — зат есiм; той — епспк; табыс — зат еам; табыс — етiстiк; желш, айтыс, кыс, уста, кер дегендер — эрi зат есiм, эрi етiстiк.
Кеп компоненттi омонимдер — кейбiр сыцары толык, кейбiр сыцары жартылай омонимдер болып келетiн сездер. Орыс тiлiндегi окулык авторлары омонимдердщ мундай тYрiн жеке алып карамайды. К. Аханов мундайларды аралас омонимдер деп атайды. ШындыFында, буларды аралас деп те, кеп компонента деп те атауFа болады: бiрдей дыбысталатын бiрнеше сeздiц бiрер катары — толык омоним, бiрер катары Fана жартылай немесе барлык сыцары, тYгел алFанда жартылай омоним болып келедь Мэселен, жаз — зат еам, антонимi — кYз; жаз — етют1к (хат жаз); жаз — ет1спк, синонимi — емде (ауруды жаз — емде); жай — жасыл, найзаFай (зат есiм); жай — епспк (дастарканды жай); жай — мекен, орын, турак (зат еам); жай — акырын, зорFа, эсер, караптан-карап, бостан-бос (YCтеу); жай — кеш ^стеу); жай келдщ Fой; жак — анатомиялык атау (зат еам); жак — грамматикалык категория аты (I жак, III жак); жак
— уна (епспк); жак — жандыр (етiстiк).
Фонетикалык омонимдер (омофондар)—бiркелкi айтылып, тYрлiше жазылатын, маFынасы мен сырткы тулFасы баска-баска болып келетiн сездер. Мэселен, асшы - ас даярлайтын адам (зат есiм); ащы — сын еам, антонимi — тущы; екеуi де бiрдей— ашшы тYрiнде айтылады, бiрак жазылуы да, маFыналары да баскаша. Сондай-ак, кара ала — сын еам; карала — етiстiк, антонимi — акта; кара ат — сын еам; карат — керсет (епспк); сары ала — сын еам; сарала — етiстiк т. б.
Орфографиялык омонимдер (омографтар) —бiркелкi жазылып, екпiннiц эр тYрлi тYсуiне байланысты тYрлiше айтылатын сездер. Мысалдар: алма — зат есiм; алма— болымсыз етiстiк; тартпа, кеспе, белме, салма — эрi зат еам; эрi етiстiк; Барса-келмес — жер аты {зат еам); барса, келмес — етюпк; Ешю елмес — жер аты; ешю елмес — зат есiм мен епспк тiркесiнен жасалFан аныктауыш; «^алыц мал» — роман аты; алдымызда калыц мал жатыр; бет алды — алдыцFы жаFы, келе жаткан, бет тYзеген жаFы; бет алды— боска, бекер т. б.
Паронимдер — дыбысталуы жагынан жакын, непзшен, бiр тYбiрден ербiген, бiрак магынасы баска-баска сездер. Дегенмен, кейде ондай сездердщ жазылуы да, магынасы да бiршама жакындап калуы мYмкiн. Паронимдер орыс тiлiнде: абонемент — белгш бiр жайда белгiлi бiр затпен белгш бiр уакытта пайдалану (мэселен, абонемент алып бер — билет алатын кагаз алып бер); абонент — сол кагаз, ягни абонемент иеа; идеалистiк — идеализм принципке непзделген (багыт); идеалды —белгш, ^шт^ басым, алып тYсетiн; парламентарий — парламент мYшесi; парламентер — келюсез жYргiзуге екiлдiк алган адам; эффективный — нэтижелц тиiмдi; эффектный — кез тартарлык, кызыктырарлык; значение — значимость; оплатить — уплатить; осваить — усвоить; проблемный — проблематичный; проблематический; существо — сущность т. б.
^азак тшнде еюмет — Yкiмет, гылым — бiлiм iлiм, хал — ахуал, халык — халайык, Yкiм — екiм, суару — сугару, киiз — YЙ — кшз YЙ сиякты бастапкы бiр тYбiрден ербiген сездердi де,сондай-ак, Рабдолла — Абдолла — Эбдiлда, Гали — ^али — Эли, Гайша — Айша тэрiздi ономаларды да паронимге жаткызуга болады.
Каламбур — француздыц саiеmhоиг (сез эзiлi) дегеннен алынган термин. Агылшынша бул кубылысты рап (пан) деп атайды. Лингвистикада каламбур дегенiмiз — не бiркелкi дыбысталатын, не бiркелкi жазылатын эр тYрлi магыналы ойнакы сездер, сез эзш, сез калжыцы, сез тсркестерь Каламбур тiл — тiлдiц бэршде бар, эсiресе поэзияда кебiрек ушырасады. А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, В. Маяковский казак каламгерi С. Торайгыров, Т. Жароков, X. Ергалиев, эсiресе М. Элiмбаев т. б. ойды керкем де бейнелi тYPде жеткiзе тYсу, кYтпеген жерден дэлдей, айкындай кету максатымен толып жаткан каламбур жасаган.
ЦОРЫТЫНДЫ
Бул салада казак тш бiлiмi мамандары елеулi ецбектер жасаган. Жалпы, тш бiлiмiнiц мамандарынан К.Аханов жэне Э.Хасеновтар казак эдеби тшн эрi туыс болган, эрi туыс емес тшдермен салыстыра зерттеген болса, Э.Болганбаев, Е.Мусабаев, 1.Кецесбаев, С.Мырзабеков сиякты галымдар ез ецбектершде казак тiлiнiц фонетика, лексика салалары жайлы ой-пiкiрлерiн керсетiп еткен, А.Ыскаков, С.Исаев, М.Оразов, Н.Оралбаева т.б. сезжасам мен морфологияныц кыр-сырын терец зерттеп, жогары оку орындарыныц филология факультеттерше арнап бiрнеше окулык, оку-кемекшi куралдар да дайындаган.
1. 2.
Пайдаланылган эдебиеттер ттм1 Аханов К. Тш бшмшщ негiздерi. Алматы: Санат, 1993.-496 б. Аханов К. Грамматика теориясыньщ непздер^Алматы:Санат, 1996.
240 б.
4.
5.
6. 7.
3.
Эбуханов Г. ^азак тiлi. Лексика, фонетика жэне морфология мен синтаксис. Алматы: Мектеп, 1992. -184 бет.
Балакаев МДаз1рп казак тш.Алматы: «Ана тiлi» 1992.10-30 беттер. Балакаев М.,Т.Сайрамбаев. ^азiргi казак тш.Алматы «Санат» 1997.5-28 беттер.
Бектуров ШДазак тiлi.Алматы "Атамура" 2006.177-182 беттер. Жубанов ^азак тiлi женшдеп зерттеулер. Алматы. 2010,67-82 беттер
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
^араев М.Э. ^азак тш (фонетика, лексика,морфология, синтаксис). Алматы. 1993. 80-бет.
