Научная статья на тему 'ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АНТОНИМДІК СӨЗДІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ'

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АНТОНИМДІК СӨЗДІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
48
1318
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
World science
Область наук
Ключевые слова
OPPOSITE / CONTEXT / STRUCTURE / LEXICOLOGY / LOGICS

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Найманбай Айнұр

Stylistic qualities of contextual antonyms, its wordformation and structure in antonymic dictionaries, its usage in artistic proze.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АНТОНИМДІК СӨЗДІКТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ»

- показатели температур в опыте должны быть такими же, как в реальном технологическом процессе;

- для получения достоверных значений истинных ТФС растительных масел необходимо обобщить данные достаточно большого числа опытов, так как ТФС одного и того же масла из-за различия физико-химических, физико-механических и химических показателей, а также разной структуры ткани могут различаться.

Однако современное состояние исследования ТФС нельзя считать удовлетворительным. Исследование ТФС растительных масел их растворов имеет большое практическое значение. Для совершенствования и оптимизации технологических процессов необходимы научно-обоснованные инженерные расчеты, которые опираются на данные о теплопроводности, теплоемкости, плотности и температуропроводности растительных масел в широком интервале температур и давлений [2].

В среднем профессиональном образовании теплофизические свойства веществ в жидком состоянии описываются общими законами теплофизики. Основные теплофизические характеристики (теплопроводность, удельная теплоемкость и коэффициент температуропроводности) рассчитываются теоретическим способом, но большей частью определяются экспериментально.

ЛИТЕРАТУРА

1. Тагоев, С.А. Теплофизические свойства хлопкового масла: монография / С.А.Тагоев, Ш.Т.Юсупов - Душанбе: Технолог. ун-т Таджикистана, 2007.- 81с.

2. Usupov, Sh.T. Simultaneous thermal conductivity and thermal diffusivity measurement of vegetable medical oils / Sh.T. Usupov, M.M.Safarov, K. Mirzorahimov, S.A.Tagoev // 16 ECTP, UK, London, 2002. - P.343.

ЦАЗАЦ Т1Л1НДЕГ1 АНТОНИМД1К СЭЗД1КТЕРДЩ Ц¥РЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ

Ф. г. к., доцент Найманбай Айщр Цазацстан, Астана, Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия рлттьщyHueepcumemi

Abstract. Stylistic qualities of contextual antonyms, its wordformation and structure in antonymic dictionaries, its usage in artistic proze.

Keywords: opposite, context, structure, lexicology, logics.

Антоним карама-карсылыгы элем плдершщ 6apÎHge де бар к¥былыс. Антоним - гректщ «onty - царсы жэне onyma - атау, eciM» деген сезшен шыгып, карама-карсы eciM дегендi 6wgipin, карама-карсылыкты зерттейтш лексикологияньщ антонимика саласында карастырылады: «антоним агыл. Antonyms, франц. Antonymes, немю. Antonyme, gegensatzliche Worter, испан. Palabras antonimas», т.б.

Антонимия - лексикалык единицалардыц магыналык жагынан карама-карсылыгы. Антонимия - тшдщ лексикалык жYЙесiнде синонимия сиякты баска жYЙелiк категорияларга Караганда аз зерттелген непзп к¥былыстардыц бiрi болып саналады. «Антоним» деген лингвистикалык терминнщ тш бшмше енушщ e3i Yлкен кызыгушылык тудырады. Т^лга мен мазм^н жагынан «синоним» термишмен катысты бола т^ра, ол тш бiлiмiне салыстырмалы тYрде кеш енедi.

XVIII-XIX гасырда карама-карсы сeздердi эр тYрлi атаумен белгiлеу орын алган: «карсы заттар» (М.В. Ломоносов); «карама-кайшылык, карама-карсы» (И.И. Давыдов); «карсы мэндi, карама-карсы, карсы атауыш сездер» (И.И. Срезневский) т.б.

Fалым В.А. Иванова езшщ «Антоним терминi женшде» деген макаласында антонимдердщ тiл бшмше калай енгендiгi жeнiнде баяндап етедь Fалымньщ ойынша, «антоним» терминi де, жалпы антоним жeнiнде де ешбiр сез болмай, ол мYлде ^мытылады да, тек жYЗ жылдан соц барып кана антонимдерге кайта кецш бeлiнедi. Бiрак, ендi ол француз

40 M 9(13), Vol.3, September 2016

WORLD SCIENCE

тшнен енген термин репнде ;арастырылады. XIX гасырдыц аягы мен XX гасырдьщ басында «антоним» термиш екiншi рет лингвистикалы; эдебиеттерде пайдаланыла бастайды. Ал XX гасырдыц 30 жылдарынан бастап гылыми жэне о;ыту лингвистикалы; практикасында белсендi тYрде ;олданылады. Алайда, 50-шi жылга дейiн б^л термин квбiнесе эдебиеттану гылымымен байланысты ;олданылып, стилистикалы; ;атарда ж^мсалып келген [1, 212-б.].

Антонимдердi лексикалы; ^былыс ретiнде ;ар;ынды зерттеу шамамен ХХ гасырдыц соцгы Yшiншi он жылдыгына жатады. Тiл бiлiмiндегi ;арама-;арсылы;ты ;арастыратын лексикологияныц антонимика саласы десек, сол салыстыруга, ;арама-;арсылы;;а толы антонимдердi танып^лудщ бiрден-бiр квзi - антонимдер свздш дер едiк. Элемдiк тiл бшмшдеп антонимдер свздiгiнiц ;алыптасу кезецiне ;араса;, В.А. Иванованыц «синонимдш-антонимдiк свздш» ;^рылды деген пiкiрi бас;а тшшшер тарапынан ;олдау таппады. В. Цаунмюллердщ библиографиялы; аны^тагышына Караганда - П. Аккреманныц «француз тiлiнiц антонимдер свздш» 1842 жылы жары; кврген. Орыс тiлiндегi антонимдер свздiгi квп уа;ыт;а дейiн жо; болган. 1964 жылы агылшын тiлi антонимдер свздiгiнiц негiзiнде В.Н. Комиссаров 2000 ж^п тYбiрлi жэне жалгаулы свздерден т^ратын орыс тшнщ антонимдер свздiгiн ^^растырады. Ал 1971 жылы Л.А. Введенскаяныц орыс тшнщ антонимдер свздш, 1972 жылы 1300 антонимдш ж^птан т^ратын жалпы редакциясын Н. Шанский бас^арган Н.П. Колесниковтыц «Словарь антонимов русского языка» деген свздш жары; квредi. Осы ютщ жалгасы ретiнде, 1978 жылы 2000-га жуы; антонимдiк ж^птан т^ратын жалпы редакциясын Л. Новиков бас^арган М.Р. Львовтыц «Словарь антонимов русского языка» свздш баспадан шыгады [2, 8-б.].

Ал ;аза; тiл бiлiмiнде кYнi бYгiнге дейiн пайдаланып келе жат;ан екi антонимдер свздiгi бар. Олар галым Ж.Мусин «Каза; тшнщ антонимдер свздiгi» [3] мен гылым докторы А.Ж^мабекованыц «^аза; тiлiнiц антонимдер свздш» [4] ецбектерь

Антонимдер арнайы зерттеу нысаны ретiнде алгаш рет Ж.Мусиннщ ецбегiнде кецiнен ;арастырылды [5]. Fалымныц ;аза; тiл бiлiмiнде антонимдер теориясыныц дамуына ;ос;ан ;ома;ты Yлесiн баса кврсете отырып, оныц антонимияга арнайы зерттеудi ;ажет ететiн кYрделi мэселе ретiнде алгаш назар аударганын, ;аза; тiлiнде антонимдер свздiгiн шыгаргандыгын, антонимиялы; ;атынастарды эр тYрлi децгейде: (лексикалы;, свзжасамды;, морфологиялы;, фразеологиялы;, стилистикалы;) жан-жа;ты зерттегенiн атап втуге болады [5].

Ж.Мусиннiц диссертациялы; зерттеу ж^мысыныц мазм^ны, жасалган теориялы; т^жырымдары антонимдер мэселесшщ б^л ецбекте логикалы; т^ргыда ^арастырылгандыгын кврсетедi. Зерттеушi, бiрiншiден, ;арама-;арсы ^ымдар мен антонимдердiц арасында (сулы-ц^ргац, бац-сор), екшшщен, ;арама-;арсы ^гымдар мен болымсызды; категориясын бiлдiретiн свздер арасында (сулы-сусыз, бацытты-бацытсыз) тшелей байланыс бар дегендi кврсетедi. Свйтiп, автор «;аза; тiлiнде бiр тYбiрлi антонимдер жо;» деген ^орытындыга келедi [5, 14-б.].

Б^л т^жырым лексикология бойынша ;азiрri о;улы;гарда ^агида болып ^алыптас^ан [6, 40-б.]. М^нда -сыз, -Сз ж^рнакгары, -ма\-ме, -ба\-бе, -па,\-пе болымсыды; ж^рнакгары мен «емес» квмекш етiстiктi тiркемпен болымсызды; категориясын бiлдiретiн бiр топ;а шыгарылган.

Антонимия Yшiн адамныц ой-санасыныц объективтi дYниедегi заттар мен ^^былыстар туралы ^гымдарды салыстыру жэне осы ^ымдарды бiр-бiрiне ;арама-;арсы ;ою ;абшет негiз бола алады. Антонимияга логикалы;-танымды; ерекшелiк тэн. Алайда «логикалы; ;арама-;арсылы;» пен «тшдш ;арама-;арсылы;» тYсiнiктерiнiц ау;ымы белгiлi бiр шецберде гана бiр-бiрiне сэйкес келедь Киынды (логикалы;) ;арама-;арсылы; бiр-бiрiне ;абыспайтын ^гымдардыц ;арым-;атынастарын сипаттайды; б^л ^атарга контрарлы; (лат. contrarius -;арама-;арсы) жэне контрадикторлы; (лат. contradictorius - ;арама -;айшы) ;арама-;арсылы; енедь Тiлдiк ;арама-;арсылы; логикалы; ;арама-;арсылы;тан туындай келе, олардыц ой-санасы т^ргысынан объективтi дYниенiц заттарындагы жэне ^былыстарындагы мэндi айырмашылы;тарды тiлде сипаттайды. Б^л айырмашылы;тар логикалы; жагынан ;абыспайтын ^гымдарга сэйкес келмейтiн антонимдiк бiрлiкт¥ЛFаларда квршедь

Антонимиян^1ц психологиялы; негiзi - адамныц ой-санасыц^ы ;арама-;арсы байланыстар. Осы ар^ылы антонимдер свйлеу барысында бiрге, бiрлесе щлцанылады жэне сол калпында к;абылданады, оларды бiр-бiрiнен ажыра^а болмайды: алыс-жацын, аш-тоц, цаш-цу.

Антонимия - ец алдымен, лексикалы; ;^былыс, свйлемдердiц жэне грамматикалы; нысандардыц ;арама-;арсы маFынада алынуы олардыц к^рамындаты компонент т¥ЛFалардыц ^арама-^арсылыгеымен байланысты.

Бiз жоFарыда атап вткен антонимдер свздштершщ жасалу ^^рылымы да ерекше назар аудартады. Fалым А.Ж^мабекова антонимдiк свздiктi мынадай баFыгта ;^растырады. Свздiкте

1. а) симметриялы градуалды антонимиялык оппозицияларды (циын-оцай, арзан-цымбат); э) привативт антонимиялык оппозицияларды (жат-жацын, жагымды-жагымсыз); б) эквиволентп антонимиялык оппозицияларды (эйел-еркек, оц-сол) камтиды. 2. Антонимияны кец магынада тYсiнуге байланысты сeздiке эр тYбiрлi (ащы-тущы, кел-кет) жэне тYбiрлес (абыройлы-абыройсыз, таныс-бейтаныс) антонимдер енген. 3. Сездште антонимдер ретiнде сын еамдер (ацылды-ацымац, орынды-орынсыз), зат есiмдер (муз-жалын, зацдылыц-кездейсоц), етютштер (тр-шыц, жан-свн), Yстеулер (ерте-кеш, бiргe-жeкe) деп керсетшген. Сездштщ к¥рылымы: 1) Сeздiк непзп бeлiм мен сeздiкке енген антонимиялык жртгардыц кeрсеткiшiнен; 2) негiзгi бeлiм элiпби тэртiбiмен орналаскан антонимдер - непзп ж^птардыц сез л^гатын камтиды.

Антонимияны бiлдiретiн лексикалык бiрлiктерге жалпы (инвариантты) сапа, ягни антонимдердщ магыналарында ец акыргы шекке дейiн бiр-бiрiн жокка шыгаратын касиеттщ болуы тэн: eTÏpÏK-шын, (м^нда: втiрiк-шын емес; ацицатты, шындыцты ец акыргы шекке дешн жокка шыгарады, дэл осы сиякты шын-етщк емес; ец акыргышекке дешн emipiKmi жокка шыгарады).

Антонимия бiрлiктерi абстрактiлi сипаты бар жалпы семалар аркылы ортактасады, мыс.: ауыр \ жещл-салмац (сема); вткен шак \ болашак - уацыт (сема). Арнаулы семалардыц кeмегi аркылы антонимдер бiр-бiрiне карама-карсы койылады, мыс.: ауыр \ жещл катарында квлeмдi, Yлкeн жэне аз, шагын масса; вткен шак \ болашак катарында - алдыцгы жэне кешнгА шак, мерзiм.

Fалым Ж.Мусин к¥растырган антонимдер сeздiгi мынадай багытта жасалган: 1) Антонимдiк ж^птар алфавит тэртiбi бойынша беiлген.

2) Эрбiр антонимдiк ж^птан кейiн сез магыналарыныц карама-карсылык мэнiн ашатын мысалдары берiлген.

3) Антоним сездер лексикамыздагы сeздердiц баска топтары сиякты эр тYрлi ж^рнак, жалгаулар кабылдап, морфологиялык eзгерiстерге тYсiп отырады. М^ндайда тYбiрдегi антонимдiк магына жойылып кетпей, кайта жаца магыналык рец косып, антонимдердщ ерю-аумагы кеци тYседi. Сондыктан сeздiкте антонимдердiц, эр алуан морфологиялык т^лгаларын да беруге тырыстык. Сондай-ак бiр антоним сeздiц эр тYрлi магынада колданылып бiрнеше сезге карсы магыналас (алу-беру, алу-салу, алу-цосу) болып келетiн фактiлерi де ескерiлген.

4) Непзп жэне туынды зат ешм, сын есiм, Yстеу антонимдер тYбiр кYЙiнде, етiстiк антонимдер т^йык етютш (кейде есiмше) кYЙiнде берiлдi. 1стщ объектiге жэнесубъектiге катысына карай бiр тYбiрден eрбiген етiстiктердiц бiр-бiрiне карсы магыналас болып келетш тYрлерi де (жецу - жецыу, уту - утылу, жыгу - жыгылу, цанау - цаналу, т.б.) мYмкiндiгiнше, сездштен орын алды. Антонимдiк мэнi бар кeмекшi есiмдер (imi - сырты, асты - Yстi), ешмдштер (зне - мiнe, анау - мынау) т.б. сездер де камтылды.

5) Сездшт к¥растырганда, лексикалык антонимдерге ерекше назар аударылды да, стильдiк антонимдердщ кейбiр трлерi гана камтылады. вйткеш тiлiмiздегi антонимдiк колданыстардыц барлыгын дерлш жинактау бiр адамныц колынан келмейтш iс екенi мэлiм. Тiптi лексикалык антонимдердщ езш де толык камту мYмкiн емес. Тiлiмiздегi карсы магыналас сeздердi толык камтитын антонимдердiц Yлкен сeздiгi кеп адамныц ^зак жылгы ецбегiнiц нэтижесiнде туу мYмкiн.

6) Антонимдш мэнi бар гылыми терминдердщ кейбiреулерi гана болмаса (айырым -цосынды, eндiк - бойлыц) басым кепшшп, сондай-ак орыс тiлiнен немесе орыс тiлi аркылы енген термин-антонимдер сездшке енгiзiлмедi. Баскаша айтканда, сездш казактыц байыргы сeздерiн гана камтиды.

Антонимдердщ лексика-семантикалык рецi, стилистикалык мYмкiншiлiктерi мен eрiс аумагы, колданылуы, тiлiмiздегi карсы магынада ^гымдарды берудiц амал-тэсшдер^ т.б. мэселелердi зерттеудiц гылыми-практикалык мэш айтпаса да тYсiнiктi болса керек.

Антонимдер Yнемi бiр-бiрiне карама-карсы колданыла келе мYлде жакындасып, кiрiгiп кететш жай да бар. М^нда олар мYлде жымдасып, косарлану эдiсi аркылы жасалган бiр гана сезге айналады да, eздерiнiц алгашкы антонимдiк магынасынан айрылады. Сeйтiп кiрiгiп барып, бiр гана жалпылау, топшылау, мелшерлеу, жинактау, болжау тэрiздi ^тымдарды бiлдiредi. Мысалы, улкен-Kimi, ертеликеш, жацсы-жаман, алды-арты, т.б. сездер. Жеке алганда б^лар - бiр-бiрiне мYлде карсы магыналас антоним сездер. Мысалы, Ерте шыцсац, алдыцнан кун шыгады, Кеш шыцсац, алдыцнан тYн шыгады (макал). Мандаты ерте-кеш - антонимдер.

Антоним сездердщ карама-карсылыкты мэш олар бiр сейлем шшде катар колданылганда айкын ацгарылады. М^ндайда антоним сeздердiц магыналык карама-

42 № 9(13), Vol.3, September 2016

WORLD SCIENCE

карсылыгы айрыкша баса керсетшп, ерекше кезге тYседi.

Антонимдердщ жэне бiр ерекшелiгi - олардыц кез-келген сезбен пркесе бермей, талгап, тацдап колданылытындыгында. Мэселен, жацсы - жаман деген антонимдер сын ешмдердщ заттыц, к¥былыстыц сынын, сапасын бiлдiретiн непзп семантикалык кызметше орай кез-келген зат ешм сездермен тiркесе береди Ал тар - кец деген сын ешм антонимдер тек орынга, мелшерге, келемге байланысты зат есiмдермен гана тiркесе алады. Сондай-ак бiр гана антонимдiк ж^п к¥райтын сездердщ бiрi ауыс магынада сездердiц белгш бiр тобымен тiркессе, екiншiсi оларга мYлде жанаспауы да мYмкiн.

Корыта келгенде, мэнмэтшмен сондай-ак керкем шыгарма тiлiмен ж^мыс жасаганда, аудитория шэюрттерше антонимдiк катынастардыц жасалу жолы мен ерекше к¥рылыстарын, езiндiк айырым белгшерш тYсiндiргенде сездiктердiц кемегi ерекше деп бiлемiз. Сондыктан да алдагы уакыттарда тiл бiлiмiндегi осындай антонимдер, синоним жэне омонимдш сездiктер кебейсе деген тiлегiмiз бар.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Иванова В.А. Антонимия в системе языка. - Кишинев: Штиинца, 1982. - 162 с.

2. Львов М.Р. Словарь антонимов русского языка. - Москва: Русский язык. 1978. - 400 с.

3. Мусин Ж. Каза^ тшнщ антонимдер сездш. - Алматы: Мектеп, 1984.

4. Ж^мабекова А. Казак тшнщ антонимдер сездш. Алматы: Сездш-словарь, 2000.

5. Мусин Ж. Антонимы в казахском языке. Автореф. дисс. канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1970.

6. Белбаева М. Казiргi казак тш лексикологияы. - Алматы: Мектеп,1976.

ШЛЯХИ РЕОРГАШЗАЦП НАВЧАЛЬНИХ ЗАКЛАД1В М1Н1СТЕРСТВА ШЛЯХ1В СПОЛУЧЕННЯ В УКРАШ1 У

1920-60 Р.Р. ХХ СТ

к. пед. н., доцент, Скляренко I. Ю.

Укртна, Кшвська державна академiя водного транспорту ÏMern гетьмана Петра Конашевича-Сагайдачного, докторант (Житомирський державний утверситет теш 1вана Франка)

Abstract. This paper presents the features of the transfer of educational institutions of the Ministry of Railways to the Ministry of Education through the territory of Ukraine in 1959-1964 years. The main state documents, which occurred designated by Ministry of Railways reorganization of the educational sphere; outlines a set of factors that led to the need for such a reorganization (organizational, economic, ideological, content and education). Determined that after the reorganization of the institutions of the Ministry of Railways lost its status of secondary schools and became vosmyrichkamy. Railway institutions transferred to the Ministry of Education considerable inputs (classrooms, equipment, areas, buildings, base manufacturing practices, dormitories, etc.) and human resources. The process of reorganization was completed in 1964 due to the completion of the national system of vocational education in the Soviet Union.

Keywords: causes of departmental reform the education system, school workers and rural youth, the average general labor polytechnic school of industrial training , technical schools and specialized secondary schools, inputs , systems of vocational education.

Постановка проблеми дослщження: Визначити особливосп реоргашзаци навчальних закладiв Мшютерства шляхiв сполучення в Укра1ш у 1920-60 р.р. ХХст., особливост процесу передачi навчальних закладiв Мшютерства шлях1в сполучення до вщання Мшютерства осв^и , основш державш документи, за якими вщбувалася означена реоргашзащя осв^ньо1 сфери МШС, сукупнють чинниюв, якi спричинили до необхiдностi тако1 реорганiзацiï (органiзацiйнi, економiчнi, iдеологiчнi, змютово-осв^ш).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.