CC BY
12SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
СЭЗ Т1РКЕС1 ЖУЙЕСШЩ КАЛЫПТЛСУЫ
Зарина Адил кызы Кучкарова
Шыршык мeмлeкeттiк педагогика yнивepcитeтiнiц Казак; тш жэне эдебиет
багытыныц 2-курс cтyдeнтi
Гылыми жвтвкш1: Гулжан Азизбековна Анарбекова
АННОТАЦИЯ
Сез тсркесшщ курамындагы сездер езара сабактаса байланысуы керек, spi дербес магынасы болуы кажет.
Кiлттi сездер: Предикат, модаль, коммуникатив.
Грамматикалы; курылыстыц езiнше деpбестiгi, еpекшелiктеpi бар топтарын — грамматикалы; единицалар, тутастыктар деймiз. Солардыц басты топтары сез тipкесi, сейлем. Булардыц эркайсысы эр алуан белшек — белiмдеpден куралганмен, бэpiне тэн, бэpiне орта; белгшерше карап, оларды тутаскан, тутасып уласкан белшектер тобы деп танимыз. Мысалы, сездiн, дыбыс курылысы, лексикалык, грамматикалык магыналары болады, сез тсркесшщ курамына енiп адамнын, ойын, сана-сезiмiн бiлдipудiц белшектеpi кызметш аткарады.
Балыктыц емipi суда болатынындай, сездiн, емipi сез тсркесшщ, сейлемнiн, курамында болады. Элемдеп жан-жануарлардыц кYнелту табиги айналасы болатынындай сездщ, сез тipкесiнiц де «табиги» жумсалу «айналасы», емip CYPУ жагдайы болады. Булардыц сондай шогырланган уясы да, емip CYPУ кызмет де сейлем шщде жумсалуы болады.
Егер сейлем карым-катынас жасаудыд, адам ойын бiлдipудщ негiзгi формасы болса, сез пркес жэне сез — сейлем кураудыц материалдары. Эзара тыгыз байланыстагы бул Yш грамматикалык категорияныц эркайсысына тэн езiндiк айырмашылыктары болумен катар олардыц бастары тYЙiсетiн де орындары болаты» белгiлi.
Сез тipкесiне байланысты мэселенi окыту YMrn, ец алдымен, сез тipкесiнiц табигатын, езiндiк мэнш ашып алу кажетлп бipiншi орында турады. Осындай кажегтiлiктi шешу YMrn, бipiншiден, сез тipкесiн езiне уксас тулгалардан, атап айтканда, сейлемнен, атаулы сейлемнен, атау мэндi тipкестеpден, фразеологиялык тipкестеpден, тYЙдектi тipкестеpден, сондай-ак, кYPделi сездерден белiп алып, езiндiк ерекшелжтерш ашып керсету кажет болса, екшшщен, сез тipкесiнiц байланысу тэсiлдеpi мен формаларын тiлдiк материалдардыц негiзiнде айкындап алу керек.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Сез TipKeci де сейлем сиякты синтаксистiк единица екендтне ешкiм талас тугызбайды, 6ipaK сез TipKeci мен сейлемнщ арасында кандай айырмашылык бар деген сурак элi де шeшiмiн таба койган жок. Бул мэселе тек TYPKi тш бiлiмiндe гана емес, тiптi орыс тiл бiлiмiнiц езiндe де талас тугызып журген жайттардыц бipi. В.В.Бабайцева, В.В.Виноградов, А.С.Смирницкий, К.Аханов, Н.А.Баскаков сез тсркесше номинaтивтi касиет тэн десе, Ю.В.Фоменко, А.Моисеев, М.Балакаев сез тркесшщ номинaтивтiлiгiн жокка шыгарады.
Kaзipгi казак тш бiлiмiндe предикаттык емес (бастауыш-баяндауыштык) катынаста турган тipкecтepдiц барлыгы бipдeй сез тipкeci бола алмайтындыгы, байымдаудын, грамматикага емес, логика гылымына тэн екендт туралы пiкipлep орныккан.
Сез тркесш жан-жакты зерттеГен галымдардыц бipi -Е.И.Убрятова якут тiлi cинтaкcиciнe катысты eцбeгiндe сез тipкeciнiц нeгiзгi тYpлepiн cинтaкcиcтiк байланыска нeгiздeй карастырады. Галымныц сез тipкeciн "предикатив^", "предикативт емес" деп карастыруы жэне т.б. пшрлер^ бip жагынан, сез тipкeciн грамматикалык тургыдан зepдeлeуiнeн туган болса, eкiншi жагынан, езiндiк кыр-сыры мол пркес табигатын тануда сол кезде Ycтeмдiк алган кезкарастардыц ыкпалынан екеш айкын ceзiлeдi. Галым усынган таптастыруды тек cинтaкcиcтiк тipкecтepгe катысты емес, жалпы бip- бipiмeн грамматикалык байланыска тYCкeн сездер тобына катысты алсак дурыс болар eдi. Сейтiп, тiлiмiздeгi тipкecкe тYcушi cездepдiц арасындагы синтаксистш катынастарды пpeдикaтивтi жэне пpeдикaтивтi емес деп топтастырсак, бастауыш пен баяндауыштыц катынасы — сейлем пpeдикaтивтi катынаска, ал сез тipкeciнe тэн аныктауыштык, толыктауыштык, пысыктауыштык катынастар пpeдикaтивтi емес катынаска непз болатынын ацгару киын емес.
Сейлем, оныц iшiндe жай сейлем мен сез пркес езара уксас, бipaк олардыц eлeулi айырмашылыктары бар. Сейлем сез тipкeciнeн коммуникативт кызмeтi жагынан ажыратылады. Мынадай мысалдар кeлтipeйiк: 1. Марат келдг Ол жазды. 2. Ауылдан келд^ каламмен жазды. Бipiншici — сейлем, eкiншici — сез тipкeci.
Сейлемнщ езше тэн курылымдык Yлгici болады. Ол — бастауыш, баяндауыштык курылым. Сейлемге мунан баска мынадай белгшер тэн: коммуникaтивтiлiк, пpeдикaтивтiлiк, интонация, модальдшк. Сонымен, сейлем сез тipкeciнeн коммуникативтшк кызмепмен, пpeдикaтивтiлiк кacиeтiмeн, интонациялык, модальдшк бeлгiлepiмeн ажыратылады. Ал, мундай ерекшелштер сез тipкeciндe болмайды.
Сез тсркесш езге кубылыстардан ажыратуга нeгiз болатын бipнeшe бeлгiлep бар, соныц шщде ец нeгiзгici — багыныцкы, басыцкылык касиет. Осы тургыдан пpeдикaтивтiлiк катынас нeгiзiндe жасалган тipкecтepдi сез тсркестершщ
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
катарына жаткызамыз ба деген суракка тш мамандары осы уакытка дейiн эр тYpлi жауап берш келедi. Бул жайында О.С.Ахманова былай дейдi: "Байланыстыц негiзгi Yш тYpi — атpибутивтi, комплективтi жэне предикатив^ тYpлеpiнiц iшiнен бipiншiсi эркашан да сез тipкесiн тудырады: байланыстыц екiншi тYpi ездеpiнiц тыгыз байланысты формаларында гана сез тipкесiн тугызады, Yшiншiсi оны (сез тipкесiн) ешкашан да тудыра алмайды" .
Мундай пiкipдi жактаушылар пpедикативтi катынас непзщде жасалган тipкестеpдi сез тipкестеpiнiц катарында карамай, пpедикативтi конструкция немесе предикатив^ тiзбек деп есептеп, буларды сез тсркесшщ синтаксисi емес, сейлемнiц синтаксис деп тану керек дейдi.
М.Балакаев мундай кезкарасты куптамайды: "Сейлемдi сейлемдш касиеттеpiне карап, сез тipкестеpiн де езщдш касиеттеpiне карап танып, мысалы жазык дала дегендi сез пркес деп танысак, атка мiндi дегендi эpi сейлем, эpi сез пркес деп карау керек", — дейдг
К.Аханов жогарыда сез болган белгш тYpкiтанушылаpдыц кезкарасына CYЙенген Балакаевтыц пшрш теpiске шыгара келiп былай дейдг "..^ip гана кубылысты (атка мщд^ эpi сейлем, эpi сез тсркеш деп карау сейлем мен сез пркесшщ жiгiн ажыратпауга, оларды бip-бipiмен араластырып жiбеpуге экеп согады.
Бiздiц ойымызша, атка мiндi деген — сейлем емес, сез пркесг Эйткеш мунда сейлемге тэн бастауыш, баяндауыштык курылымдык Yлгi, пpедикативтiлiк, модальдiлiк, интонациялык касиет жок, мецгеpудiц багыныцкы байланысына тэн тэуелдi септiк тулгасы бар.
Ал жогарыдагы жазык дала пркес тек сейлем iшiнде гана сез пркес болады да, жеке турган кезде атаулы сейлем болады. Мэселен, жазык дала типтес епс даласы дегендi алалык. Егiс даласы. Жайкалган алкап кез тартады. Комбайндар епс дапасында сап тYзеп барады деп алсак, осындагы бipiншi сейлемдегi "епс даласы» атаулы сейлем, ал екiншiсi — сез пркесг Себебi, атаулы сейлемдердщ мазмуны осы шактагы болмысты, кубылысты бiлдipумен байланысты болады. Атаулы сейлем кебшесе мезгiлдi, айналамыздагы табигат кубылыстарын, заттардыц сол заттык бейнелi калпын айтуга арналады. Ал сез пркеш сейлемнен тыс колданылмайды, ол тек сейлем шщде танылады.
Тарихи тургыдан карайтын болсак, толык лексикалык магынасы бар сездер мен кемекшi сездеpдiц байланысы сез тipкесiн кураган, ейткенi казipгi кезде кемекшi сездер деп жYpгенiмiз — ертеде езшщ лексикалык магынасы болган сездер. Олар тшдщ дамуы барысында, кажеттiлiкке орай, кемекшi сездер катарына косылган. Осыган байланысты, олар сез тipкесi болудан калгац. бipак сез тipкесiне тэн байланысу амал, тэсiлiн сактап калган. Мысалы: YЙге дейiн,
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
концерттен сон, (синтетикалык тэсш аркылы, мецгерше байланыскан), кетрдщ YCTi, Yйдiц мацы (синтетикалык тэсш аркышы, матаса байланыскан). Осы тэрiздi тiркестер казак тiл бiлiмiнде тYЙдектi тiркестер деп аталып жYр.
Эдебиеттер räiMi:
1. Жацыпов Ж. Сейлеу синтаксисшщ сипаттары. — Караганды, 1998.
2. Сайрамбаев Т. Сез пркеш жэне жай сейлем синтаксиса — Алматы: Рауан, 1991. — 135, 136-б.
3. Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. — М., 1956. — С.
4. Будагова З. Азербайджанский язык. — Баку, 1982. — 139 с.
5. Гатина А.Э. Неполное высказывание как строевая единица связного текста: Автореф. ...канд.филол.наук. — М., — С. 27.
