CC BY
20SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
ГРАММАТИКАЛЬЩ ТАЛДАУ ЭД1С1 АРЦЫЛЫ АНА Т1Л1Н ОЦЫТУДЫЦ
ТИ1МД1Л1КТЕР1
Н^рс^лтан Шайхисламов Рисолат Шайхисламова
Шыршык мемлекеттiк педагогика Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк
институты академиялык лицейдiц ана педагогика институты студентi тiлi мен эдебиет пэш окытушысы
ТУЙ1НДЕМЕ
Б^л макалада окушылардыц белсендi, ез бетшше ойлайтын жэне жан-жакты дамыган ^рпагын калыптастырудагы грамматикалык талдаудыц тYрлерi мен магыналары карастырылады.
ТYЙiндi сездер: эдютеме, талдау, эдю, тiл белiмдерi, сатылы-кешендi талдау.
Казiрri жагдайда елiмiздiц бшм беру жYЙелерiнде кемел адамды калыптастыру багытында сан алуан ж^мыстар жYргiзiлiп келедi. Оныц бастыларыныц бiрi эрi бiрегейi - бiлiм мазм^нын жет!вдре тYсiп, бiлiм мен тэрбиеш элемдш жYЙеге жакындастыру.
Эрине, когам талабына сай бYгiнгi технологияларды жетiк мецгерген, езiндiк пiкiрге ие болумен коса, сауатты да болуы кажет емес пе? К^рп жагдайда эр балага тэн ерекшелiктердi есепке алу ете курдель Эйткенi эр бала - жеке т^лга. Сондыктан да олардыц сауаттылыгын арттыру мен эдеби тшн дамыту Yшiн жеке-дара т^ргыдан келу мацызды. Сауаттылыкты калыптастыратын факторлардыц бiрi - ана тiлi сабактарын нэтижелi уйымдастыру.
Эр такырып бойынша окушылар алган бiлiмдерiн жYЙелi тYPде бекiту Yшiн, тiптi ез бшмдерш тексеру YMrn тiлдiк бiрлiктердi кептеген мысалдар негiзiнде тануды, калай колдануды бiледi ме? деген суракты м^таим эрдайым ескеру керек. М^аим YMffl окушыныц ез бетiнше ойлауга, тш YЙренуге жэне белгiлi бiр мэтшнщ мэнiн толык тYсiнуге мYмкiндiк беретш ец тиiмдi, пайдалы эдiстi дурыс тацдауы мацызды. Осындай тиiмдi нэтиже беретш эдютердщ бiрi - талдау эдiсi.
Тiлдiк материалдардыц iшкi курылымы жэне зацдылыFымен таныстыратын оку куралы талдау эдiсi деп аталады. Ф.Энгельс езшщ «Анти-Дюринг» атты ецбегiнде «Анализшз синтездiц болуы мYмкiн емес» деп дэлелдейд^ Дэлiрек айтканда, белгiлi бiр тiлдiц материалдарды усак элементтерiне талдамай, iшкi курамы мен зацдылыктарын талдап керсетпей, оныц нактылыFын бiлу мYмкiн емес, ал анализ-синтез эдiстерi бYтiннiц белшегiн, белшектердiц iшкi сыр-сипатын, механизмiн тутастай карастырады.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Эдютеме тарихында талдау эдшнщ гылыми мацыздылыгын керсеткен талым - К.Д.Ушинский. Ол езшщ кеп жылдык тэжiрибелерше CYneHe отырып, талдау эдютершш, кундылыгы мен тиiмдiлiгiндi дэлелдед^ талдап окудыц, талдап жазудыц, талдап тусшудщ, TyciHreHiH айтып берудiц, бшгенш ic жYзiнде колдана бiлудiц мацызын атап кeрcеттi.
М.Балакаев «Грамматикалык талдау непздерЬ) атты макаласында: «Грамматикалык талдау - сейлемдеп ceздердiц грамматикалык тулгалары мен магыналарын сипаттау олар жайындагы окушыныц бiлiмiн баянды ететiн практикалык жумыс» деген пiкiр айтады. Казак тшн окытудагы эдюкер галым А.Ермеков eзiнiц гылыми кезкарастарында окушылардыц бойында сауаттылыгыныц арттыру мен дурыс сейлем курау дагдысын дамытуда грамматикалык талдаудыц мацыздылыгын атап кeрcетедi.1
Эдicкер галымдардыц бiрi профессор Э.Исабаев eзiнiц гылыми жумысында тiлдi Yйрену немесе окыту Yдерiciндегi практикалык эдютер, олардыц арасындагы талдау эдшнщ рeлi туралы да атап еткен.
Э.Исабаев талдау эдюш - аныктауыш жэне тYciндiрме талдау деп ею топка жiктей отырып, фонетикалык, лексикалык, морфологиялык жэне синтаксистш талдаулады тYciндiрме талдаулар деп керсетедг Эдicкер галым окушыныц белгiлi бiр категория мен пэн туралы тYciнiгiн калыптастыру, ана тiлi пэнi бойынша теориялык материалды тYciну, алган бшмдерш бекiту Y™rn колданылатын талдау эдicтерi окушылардыц бiлiмiн аныктау, тексеру Y™rn де колданылады деп санайды.2
Ана тшн окытуда проф. Б.Тухлиев - жалпы талдау ceзi алынган бiлiмдi кайталау, жинактау жэне жалпылау сезшен шыккан, сонымен катар бiлiмдi, дагдыларды практикалык колдану децгейiн бакылау, бiрак такырыптык талдаудыц eзi МБС-те керсетшген барлык талаптарды орындау Y™rn жеткшкшз, -
• 3
деп тYCiндiредi.
К&^рп уакытта лингвистикалык талдаудыц тYрлерi, оларды жYзеге асыру эдicтерi - бiздiц ойымызша, бiршама байкалмайды. Грамматикалык талдаудыц езектшп, мацыздылыгы мен оны дамыту жолдарын педагогикалык технология, интерактив методтармен байланыстырудыц эдicтемеciн кeрcетiп беру толыгымен ез шешiмiн таба алмаган.
Бiз ана тiлi сабактарында да талдау эдici аркылы окытылатын мэcелелердi окушылар терец тYciнуi жэне тYciндiру максатында гана емес, бакылау нысаны ретiнде де тиiмдi нэтиже алады деп санаймыз. Сол cебептi оку-агарту саласыныц
1 Ермеков А. Грамматикалык талдау. - Алматы: Казактыц мемлекетпк оку педагогика баспасы, 1958. - Б.56.
2 Исабаев А. Казак тшн окыту методикасы. - Ташкент: Узбекистан, 2003. - Б.75.
3 Тухлиев Б. ва бошк. Узбек тилини укитиш методикаси. Тошкент: Янги аср авлоди, 2006. - Б.66.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
оку YДерiсiнде талдау эдiсiн колдануда да жаца технологияларды кец келемде енгiзу талап етiледi. Галым зерттеушi Ф.Ш.Оразбаева езшщ «Казак тiлiн окыту эдютемеш» ецбегшде: «Казiргi бiлiм беру саласында окытудыц озык технологияларын мецгермейiнше, сауатты, жан-жакты маман болу мYмкiн емес. Жаца технологияны мецгеру муFалiмнщ интелектуалдык, кэсштш, адамгершiлiк, рухани, адамзаттык жэне баска да кептеген келбетшщ калыптасуына ип эсерiн тигiзедi, езiн-езi дамытып, оку-тэрбие YPДiсiн тиiмдi дамытуына кемектеседi. Окыту технологиясын тацдап, iрiктеу- окушыныц оку-танымдык iс-эрекетiн баскарудыц негiзгi бiр буыны», - деп нактылап айткан.
Эрбiр технологияныц езiндiк эдiс-тэсiлдердi муFалiм мен окушы аркылы окушы кабiлетiне, кабылдау децгейiне карай колданылады. Галым зерттеушi Н.А.Оразакынова былайша тужырым жасайды: «Сатылай кешендi талдау» технологиясы - окыту максаты, мiндеттерi, эдiс-тэсiлдерi, езiндiк ерекшелт бар жэне окушыларFа бiлiмдi Fылыми негiзде сатылай, жYЙелi, кешендi мецгертш, оларFа улттык кундылыктарымызды баFалай, колдана бiлуге машыктандыратын окыту. Сатылай кешендi талдау - тек кана бшм белгiлi бiр келемде берiп, кажетл шеберлiк пен даFдыны калыптастырумен Fана шектелмейтiн, сонымен катар баланыц жалпы т:^алык дамуына, ойлау, есте сактау, киялдау, елестету сиякты баска танымдык-психологиялык касиеттерiнiц жаксы YЙлесiмдi дамуына баFытталFан окытудыц тYрi».
Сатылай кешендi талдау дегенiмiз - окыту максаты, мшдеттер^ эдю-тэсiлдерi, езiндiк ерекшелiгi бар жэне окушыларFа бiлiмдi Fылыми непзде сатылай, жYЙелi, кешендi мецгертiп, оларFа улттык кундылыктарды баFалай, колдана бшуге машыктандыратын окыту. Сатылай кешендi талдау окушыларFа казак тiлi Fылымыныц мазмуны мен жYЙесiн, оныц сездiк курамы мен грамматикалык курылысын, сейлеу тшнщ байлыFын жэне эдеби тiл нормасын YЙретiп, дурыс сейлеу, сауатты жазу даFдысын калыптастырады. Сатылай кешендi талдау технологиясыныц басты каFидаларыныц бiрi - жоFары киындыкта окыту.
Сатылай кешендi талдау - тек кана бiлiмдi белгш бiр келемде берiп, кажеттi шеберлж пен даFдыны мецгертумен Fана шектелмейтш, сонымен катар баланыц жалпы жан-жакты дамуына, ойлау, есте сактау, киялдау, елестету сиякты баска танымдык-психологиялык касиеттершщ жаксы YЙлесiмдi дамуына баFытталFан, казак тшнде ойлайтын, казак мэдениетiн мецгерген тшдш-мэдени тулFа калыптастыратын окытудыц тYрi. Окушылар тYсiндiрген материалдарды толык тYсiнiп, жYЙелi мецгередi, шыFармашылык жумыстарды ездтнен орындауFа бейiмделедi.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
«Сатылай кешендi талдау» технологиясында мугаим мен окушы арасындагы карым-катынас жаца кагидаларга негiзделедi. Олар: ынтымактастык, езара сыйласты, TYCiHicTiK, эрштестш сиякты касиеттер. Бул технологияныц мацызды тагы бip epeкшeлiгi - окушыларды жаксы, жаман, орташа окиды деп белмей, тек материалды ете жылдым, баяу кабылдауына карай тапсырманы он децгейлге икемдеп, барлык баланыц дамуы колайлы жагдай тугызуды максат eтeдi. Талдауга бepiлгeн сейлемдер, мэтшдер курылысы жагынан да, мYшeлepiнiц (cездepiнiц) формасы жагынан да эр сыныпта багдарламага сай болуы кажет.
Казак тiлi пэш бойынша 6- сыныпта фонетикадан еткeндi кайталау сабактарында осы кeшeндi талдау окушылардыц кызыгушылыгын арттырады. Мысалы:
Бершген сез жацсы Фонетшалъщ кешендг талдау улгга Ас - адамныц аркауы.
—сезде 7 apin, 7 дыбыс бар;
—7 дыбыстыц З-eyi дауысты, 4-eyi дауыссыз фонемалар;
—^3 дауысты: а - вок., жуан, ашык, eзулiк;
ы - вок., жуан, кысац, eзулiк; 4 дауыссыз: д - конс., уяц, эксплозив, денталь;
м - конс., Yrai, эксплозив, билабиаль; н - конс., Y^Ai, эксплозив, альвеоляр; ц - конс., Yндi, фрикатив, веляр.
— буы^а белу тэсшк а-дам-ныц
1б. - ашык буын, формуласы А;
2б. - бiтeу буын, формуласы ВАВ;
3б. - бггеу буын, формуласы ВАВ;
— тасымал: адам-ныц
— eKniH: адам - кемeкшi eкпiн, -ныц - непзп eкпiн;
— лингвалды сингармонизмге непзделген: адам - тYбipi жуан болып, -ныц - косымша да жуан жалганган;
пpогpессивтi ассимиляцияFа негiзделген: адам - тYбipдiц соцгы дыбысы Yндi болып, -ныц - косымша да Yндiдeн жалганган.
Морфологиялыц кешендг талдау улгга ецбеккун
-►Бул сез уш курамнан турады
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
->Тулгасына карай-ецбеккун-туынды Työip.Eici туб1рдщ
6ipiryiHeH жасалган сез ■>Курылысына карай-курдел1, öipiioceH сез > Лексикальщ магынасы-жумыс куш
Грам матикал ык магынасы- зат eciM+зат eciM
-►Сурагы: не?Магынасына карай: жалпы зат eciM,
дерекшз зат eciM
Бул технологияны казак тiлi сабагында пайдаланудагы кYтiлeтiн нэтиже, жeтicтiк:
1) Окушы ездiгiнeн жумыс icTeyre дагдыланады;
2) Ойлау кабшет артады;
3) Сабакка кызыгушылыгы артып,тбiлiмiн пысыктап,толыктырып отырады. Корыта айтканда, «Сатылай кeшeндi талдау» - тек кана бiлiмдi бeлгiлi бiр
келемде бeрiп, кажeттi шeбeрлiк пен дагдыны калыптастырумен шектелмей, сонымен катар окушынын, жалпы тулгалык дамуына, ойлау мен есте сактау, киялдау, елестету сиякты танымдык-психологиялык каcиeттeрдiц жаксы Yйлeciмдi дамуына багытталган окытудыц тYрi» деп, Н.А.Оразакынованыц айткандай, бул талдау гылыми жeтicтiктeрдiц бiрi.
Казак тiлi сабактарында муFалiмдeрдiц максаты - окытудыц утымды жолдарын, амал-тэciлдeрiн iздeп, жаца технологияларды дурыс пайдаланып, сол аркылы жоFары децгейлерге жету. Демек, сатылай кeшeндi талдау технологиясы окушылардыц тiл мен эдебиет салалары бойынша мецгерген теориялык бiлiмдeрiн тэжiрибeдe терец талдап мецгере алатын, жете игермеген теориялык бшмдерш талдау сызба нeгiзiндe мецгере алатын тиiмдi де утымды технология деп бiлeмiз.
ПайдаланылFан здебиеттер:
1. Достанов М. Казак тш cездeрiнiц фонетика-лексикалык жэне грамматикалык eрeкшeлiктeрiн катар талдау эдютер^ - Алматы, 1991.
2. Исабаев А. Казак тшн окыту методикасы. - Ташкент: Узбекистан, 2003.
3. Исаев С.М., Бектуров Ш.К. Сейлeмдeгi грамматикалык талдаудыц тэсшдер^ -Алматы, 2007.
4. Оразахынова Н.А. Сатылай кeшeндi талдау технологиясыныц Fbrnbrn^ эдicтeмeлiк нeгiздeрi. (монография). Алматы, 2007.
5. Тухлиев Б. ва бошк. Узбек тилини укитиш методикаси. Тошкент: Янги аср авлоди, 2006.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
6. Shayxislamov, N. (2021). JOY NOMLARINING PAYDO BO 'LISHI TO 'G 'RISIDA MULOHAZALAR. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 1(2), 60-63.
7. Shayxislamov, N. (2021). TOPONIMIK KONVERSIYA HAQIDA TUSHUNCHA. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 1(1), 73-77.
8. Shayxislamov, N. (2021). OT SO 'Z TURKUMIDA METONIMIYA HODISASI. Scientific progress, 2(6), 1883-1888.
9. Шайхисламов, Н. (2021). ТИЛДА ЛАКУНА МУАММОСИ ВА УНИНГ ЕЧИМИ. Scientific progress, 2(7), 1285-1290.
10. Шайхисламов, Н. (2021). УЗБЕК ТИЛИ АССОЦИАТИВ ЛУГАТИНИНГ ТУЗИЛИШИ ТУГРИСИДА МУЛО^АЗАЛАР. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(1), 20-25.
11.
