15Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1448-1453
ГРАММАТИКАЛЬЩ ТАЛДАУ ЭД1С1 АРЦЫЛЫ АНА Т1Л1Н ОЦЫТУДЫЦ ТИ1МД1Л1КТЕР1
Усербай Байкабилов
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институти «Эзбек
тшбшмЬ) кафедрасыныц д.м.а.
ТУШНДЕМЕ
Б^л макалада окушылардыц белсенд^ ез бетiнше ойлайтын жэне жан-жакты дамыган ^рпагын калыптастырудагы грамматикалык талдаудыц тYрлерi мен магыналары карастырылады.
ТYйiндi сездер: эдютеме, талдау, эдю, тiл белiмдерi, сатылы-кешендi талдау.
ABSTRACT
This article discusses the types and meanings of grammatical analysis in the formation of an active, self-thinking and comprehensively developed generation of students.
Keywords: methodology, analysis(analysis), method, language sections, stepwise-complex analysis.
К1Р1СПЕ
К^рп жагдайда елiмiздщ бшм беру жуйелершде кемел адамды калыптастыру багытында сан алуан ж^мыстар журпзшп келедi. Оныц бастыларыныц бiрi эрi бiрегейi - бiлiм мазм^нын жетiлдiре тYсiп, бiлiм мен тэрбиеш элемдш жуйеге жакындастыру.
Эрине, когам талабына сай бYгiнгi технологияларды жетiк мецгерген, езiндiк пiкiрге ие болумен коса, сауатты да болуы кажет емес пе? Ка^рп жагдайда эр балага тэн ерекшелiктердi есепке алу ете ^рделг Эйткенi эр бала - жеке т^лга. Сондыктан да олардыц сауаттылыгын арттыру мен эдеби тшн дамыту Yшiн жеке-дара т^ргыдан келу мацызды. Сауаттылыкты калыптастыратын факторлардыц бiрi - ана тiлi сабактарын нэтижелi ^йымдастыру.
Эр такырып бойынша окушылар алган бiлiмдерiн жYЙелi тYPде беюту Yшiн, тiптi ез бiлiмдерiн тексеру Yшiн тiлдiк бiрлiктердi кептеген мысалдар
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1448-1453
непзшде тануды, калай колдануды бiледi ме? деген суракты м¥Fалiм эрдайым ескеру керек. М¥Fалiм Yшiн окушыныц ез бетшше ойлауга, Tin Yйренуге жэне белгш 6ip мэтшнщ мэнш толык тYсiнуге мYмкiндiк беретiн ец тиiмдi, пайдалы эдют дурыс тацдауы мацызды. Осындай тиiмдi нэтиже беретш эдютердщ 6ipi -талдау эдiсi.
ЭДЕБИ ТАЛДАУ ЖЭНЕ ЭД1СТЕМЕЛ1К
Тшдш материалдардыц imKi курылымы жэне зацдылы^ымен таныстыратын оку куралы талдау эдiсi деп аталады. Ф.Энгельс езiнiц «Анти-Дюринг» атты ецбегiнде «Анализшз синтездщ болуы мYмкiн емес» деп дэлелдейд^ Дэлiрек айтканда, белгiлi бiр тшдщ материалдарды усак элементтерiне талдамай, imKi курамы мен зацдылыктарын талдап керсетпей, оныц нактылыFын бiлу мYмкiн емес, ал анализ-синтез эдiстерi бYтiннiц белшегш, белmектердiц imкi сыр-сипатын, механизмiн тутастай карастырады.
Эдiстеме тарихында талдау эдiсiнiц Fылыми мацыздылыFын керсеткен Fалым - К.Д.Ушинский. Ол езiнiц кеп жылдык тэжiрибелерiне CYЙене отырып, талдау эдютершш, кундылы^ы мен тиiмдiлiгiндi дэлелдедi, талдап окудыц, талдап жазудыц, талдап тYсiнудiц, тYсiнгенiн айтып берудiц, бiлгенiн ю жYзiнде колдана бiлудiц мацызын атап керсегтi.
М.Балакаев «Грамматикалык талдау непздерЬ» атты макаласында: «Грамматикалык талдау - сейлемдеп сездердiц грамматикалык т:^алары мен маFыналарын сипаттау олар жайындаFы окушыныц бiлiмiн баянды ететiн практикалык жумыс» деген пiкiр айтадыДазак тiлiн окытудаFы эдiскер Fалым А.Ермеков езiнiц Fылыми кезкарастарында окушылардыц бойында сауаттылыFыныц арттыру мен дурыс сейлем кураудаFдысын дамытуда грамматикалык талдаудыц мацыздылыFын атап керсетед^1
Эдiскер Fалымдардыц бiрi профессор Э.Исабаев езiнiц Fылыми жумысында тiлдi Yйрену немесе окыту YДерiсiндегi практикалык эдютер, олардыц арасындаFы талдау эдiсiнiц релi туралы да атап еткен.
Э.Исабаев талдау эдiсiн- аныктауыш жэне тYсiндiрме талдау деп екi топка жштей отырып, фонетикалык, лексикалык, морфологиялык жэне синтаксистш талдаулады тYсiндiрме талдаулар деп керсетед^ Эдiскер Fалым окушыныц белгш бiр категория мен пэн туралы тYсiнiгiн калыптастыру, ана тiлi пэш бойынша теориялык материалды тYсiну, алFан бiлiмдерiн бекiту Ymiн
:EpMeKOB A. TpaMMaTHKa^biK raigay. - A^Mara: Ka3aK™H MeM^eKerriK o^y negaroraKa öacnacbi, 1958. - E.56. Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 1449 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1448-1453
колданылатын талдау эдiстерi окушылардыц бшмш аныктау, тексеру ушш де колданылады деп санайды.2
Ана тiлiн окытуда проф. Б.Тухлиев-жалпы талдау ce3i алынган бiлiмдi кайталау, жинактау жэне жалпылау сeзiнен шыккан, сонымен катар бшмд^ дагдыларды практикалык колдану децгейiн бакылау, бiрак такырыптык талдаудыц e3i МБС-те кeрсетiлген барлык талаптарды орындау ушш
... ... 3
жеткiлiксiз, - деп тушвддредг
К^рп уакытта лингвистикалык талдаудыц турлер^ оларды жYзеге асыру эдiстерi - бiздiц ойымызша, бiршама байкалмайды. Грамматикалык талдаудыц eзектiлiгi, мацыздылыгы мен оны дамыту жолдарын педагогикалык технология, интерактив методтармен байланыстырудыц эдютемесш ^рсетш беру толыгымен eз шешiмiн таба алмаган.
Бiз ана тiлi сабактарында да талдау эдш аркылы окытылатын мэселелердi окушылар терец тyсiнуi жэне тyсiндiру максатында гана емес, бакылау нысаны ретiнде де тиiмдi нэтиже алады деп санаймыз.Сол себептi оку-агарту саласыныц оку yдерiсiнде талдау эдiсiн колдануда да жаца технологияларды кец ^лемде енгiзу талап етiледi.Fалым зерттеушi Ф.Ш.Оразбаева eзiнiц «Казак тiлiн окыту эдютемеш» ецбегiнде: «Казiрri бiлiм беру саласында окытудыц озык технологияларын мецгермешнше, сауатты, жан-жакты маман болу мумкш емес. Жаца технологияны мецгеру мутаимнщ интелектуалдык, кэсiптiк, адамгершiлiк, рухани, адамзаттык жэне баска да кeптеген келбетшщ калыптасуына игi эсерiн тигiзедi, eзiн-eзi дамытып, оку-тэрбие yрдiсiн тиiмдi дамытуына кeмектеседi. Окыту технологиясын тацдап, iрiктеу- окушыныц оку-танымдык iс-эрекетiн баскарудыц негiзгi бiр буыны», - деп нактылап айткан.
Эрбiр технологияныц eзiндiк эдiс-тэсiлдердi муFалiм мен окушы аркылы окушы кабiлетiне, кабылдау децгейiне карай колданылады. Fалым зерттеушi Н.А.Оразакынова былайша тужырым жасайды: «Сатылай кешендi талдау» технологиясы - окыту максаты, мшдеттер^ эдiс-тэсiлдерi, eзiндiк ерекшелiгi бар жэне окушыларFа бiлiмдi Fылыми негiзде сатылай, жуйел^ кешендi мецгертiп, оларFа улттык кундылыктарымызды баFалай, колдана бiлуге машыктандыратын окыту. Сатылай кешендi талдау - тек кана бiлiм белгiлi бiр кeлемде берiп, кажеттi шеберлiк пен даFдыны калыптастырумен Fана шектелмейтiн, сонымен катар баланыц жалпы тулFалык дамуына, ойлау, есте
2Исабаев А. Казак тшн окыту методикасы. - Ташкент: Узбекистан, 2003. - Б.75.
3 Тухлиев Б. ва бошк. Узбек тилини укитиш методикаси. Тошкент: Янги аср авлоди, 2006. - Б.66. Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 1450 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1448-1453
сактау, киялдау, елестету сиякты баска танымдык-психологиялык касиеттершщ жаксы Yйлесiмдi дамуына баFытталFан окытудыц тYрi».
Сатылай кеmендi талдау дегенiмiз - окыту максаты, мiндеттерi, эдю-тэсiлдерi, езшдш ерекmелiгi бар жэне окуmыларFа бiлiмдi Fылыми негiзде сатылай, жYЙелi, кешендi мецгертiп, оларFа улттык кундылыктарды баFалай, колдана бiлуге машыктандыратын окыту. Сатылай кешендi талдау окуmыларFа казак тш Fылымыныц мазмуны мен жYЙесiн, оныц сездiк курамы мен грамматикалык курылысын, сейлеу тiлiнiц байлыFын жэне эдеби тш нормасын YЙретiп, дурыс сейлеу, сауатты жазу даFдысын калыптастырады. Сатылай кешендi талдау технологиясыныц басты каFидаларыныц бiрi - жоFары киындыкта окыту.
Сатылай кешендi талдау - тек кана бiлiмдi белгiлi бiр келемде берiп, кажетл mеберлiк пен даFдыны мецгертумен Fана mектелмейтiн, сонымен катар баланыц жалпы жан-жакты дамуына, ойлау, есте сактау, киялдау, елестету сиякты баска танымдык-психологиялык касиеттершщ жаксы YЙлесiмдi дамуына баFыгталFан, казак тшнде ойлайтын, казак мэдениетш мецгерген тiлдiк-мэдени тулFа калыптастыратын окытудыц тYрi.Окуmылар тYсiндiрген материалдарды толык тусшш, жYЙелi мецгередi, mыFармаmылык жумыстарды ездтнен орындауFа бейiмделедi.
«Сатылай кеmендi талдау» технологиясында муFалiм мен окушы арасындаFы карым-катынас жаца каFидаларFа негiзделедi. Олар: ынтымактастык, езара сыйласты, тYсiнiстiк, эрштеслк сиякты касиеттер. Бул технологияныц мацызды таFы бiр ерекmелiгi - окушыларды жаксы, жаман, ортата окиды деп белмей, тек материалды ете жылдым, баяу кабылдауына карай тапсырманы он децгейлге икемдеп, барлык баланыц дамуы колайлы жаFдай туFызуды максат етедi.ТалдауFа берiлген сейлемдер, мэтiндер курылысы жаFынан да, мYmелерiнiц (сездерiнiц) формасы жаFынан да эр сыныпта баFдарламаFа сай болуы кажет.
ТАЛЦЫУ ЖЭНЕ НЭТИЖЕЛЕР
Казак тш пэнi бойынта 6 - сыныпта фонетикадан еткендi кайталау сабактарында осы кеmендi талдау окушылардыц кызы^утылы^ын арттырады. Мысалы:
Берiлген сез жацсы
Фонетшалъщ кешендг талдау улгга
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1448-1453
Ас адамныц аркауы.
^ сезде 7 эрш, 7 дыбыс бар;
^ 7 дыбыстыц 3-eyi дауысты, 4-eyi дауыссыз фонемалар;
^ 3 дауысты: а - вок., жуан, ашык, езул1к; ы - вок., жуан, кысац, езулж; 4 дауыссыз: д - конс., уяц, эксплозив, денталь;
м - конс., Yrai, эксплозив, билабиаль; н - конс., Yндi, эксплозив, альвеоляр; ц - конс., Yндi, фрикатив, веляр. ^ буынFа белу тэсШ: а-дам-ныц
1б.- ашык буын, формуласы А; 2б.- бiтеу буын, формуласы ВАВ; 3б.- бiтеу буын, формуласы ВАВ; ^ тасымал: адам-ныц
^ екшн:адам - кeмекшi екпiн, -ныц - непзп екпiн; ^ лингвалды сингармонизмге непзделген: адам - тYбiрi жуан болып, -ныц - косымша да жуан жалганган;
прогрессивтi ассимиляцияFа негiзделген: адам - тYбiрдiц соцгы дыбысы Yндi болып, -ныц - косымша да Yндiден жалганган.
Морфологиялыц кешендг талдау улгга ецбеккун
-► Бул сез уш курам нан турады
-► Тулгасына карай-ецбеккун-туынды
тYбiр.Екi тYбiрдiц бiрiгуiнен жасалган сез
-►Курылысына карай-курдел1, 6ipiKKeH сез
-►Лексикалык магынасы-жумыс куш
-►'Грамматикалык магынасы- зат eciM+зат eciM
-> Сурагы: не?Магынасына
карай: жалпы зат ешм, дерексiз зат есiм
Бул технологияны казак тiлi сабагында пайдаланудагы кYтiлетiн нэтиже, жетiстiк:
1) Окушы eздiгiнен жумыс iстеуге дагдыланады;
Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 1452 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1448-1453
2) Ойлау кабшет артады;
3) Сабакка кызыFушылыFы артып,тбiлiмiн пысыктап,толыктырып отырады.
КОРЫТЫНДЫ
Корыта айтканда, «Сатылай кешендi талдау» - тек кана бiлiмдi белгiлi бiр кeлемде берiп, кажетт шеберлiк пен даFдыны калыптастырумен шектелмей, сонымен катар окушыныц жалпы ту^алык дамуына, ойлау мен есте сактау, киялдау, елестету сиякты танымдык-психологиялык касиеттердщ жаксы yйлесiмдi дамуына баFытталFан окытудыц турЬ> деп, Н.А.Оразакынованыц айткандай, бул талдау Fылыми жетiстiктердiц бiрi.
Казак тш сабактарында муFалiмдердiц максаты - окытудыц утымды жолдарын, амал-тэсiлдерiн iздеп, жаца технологияларды дурыс пайдаланып, сол аркылы жоFары децгейлерге жету. Демек, сатылай кешендi талдау технологиясы окушылардыц тш мен эдебиет салалары бойынша мецгерген теориялык бiлiмдерiн тэжiрибеде терец талдап мецгере алатын, жете игермеген теориялык бiлiмдерiн талдау сызба непзшде мецгере алатын тиiмдi де утымды технология деп бiлемiз.
REFERENCES
1. Достанов М. Казак тш сeздерiнiц фонетика-лексикалык жэне грамматикалык ерекшелiктерiн катар талдау эдютерг - Алматы, 1991.
2. Исабаев А. Казак тшн окыту методикасы. - Ташкент: Узбекистон, 2003.
3. Исаев С.М., Бектуров Ш.К. Сeйлемдегi грамматикалык талдаудыц тэсшдерг - Алматы, 2007.
4. Оразахынова Н.А. Сатылай кешендi талдау технологиясыныц Fылыми-эдiстемелiк негiздерi. (монография). Алматы, 2007.
5. Тухлиев Б. ва бошк. Узбек тилини укитиш методикаси. Тошкент: Янги аср авлоди, 2006.
