CC BY
9rPAMMATHKAïïblK TA^AY 3^ICI APKbmbI AHA TMIH OKWTY^b^
THIM^MIKTEPI
B^n MaKanaga OKymMnapgMH, SenceHgi, e3 SeTiHme ofinaHTMH ®:sHe ^aH-^a^TM gaMMFaH ^pnaFMH KanMnTacTMpygaFM rpaMMaraKanMK TangaygMR TYpnepi MeH MaFMHanapM KapacTMpMnagM.
TyHmgi ce3gep: sgicreMe, Tangay, sgic, Tin SeniMgepi, caTMnM-KemeHgi Tangay.
EFFICIENCIES OF TEACHING NATIVE LANGUAGE BY GRAMMAR
ANALYSIS
This article discusses the types and meanings of grammatical analysis in the formation of an active, self-thinking and comprehensively developed generation of students.
Keywords: methodology, analysis(analysis), method, language sections, stepwise-complex analysis.
Ka3ipri ^aFganga eniMi3gin SiniM 6epy ^yftenepmge KeMen agaMgM KanmnTacTMpy SaFMTMHga caH anyaH ^^MMCTap ^ypri3inin Kenegi. Ohmr ôacTMnapMHMH, 6ipi spi Siperem - SiniM Ma3M^HMH ^eringipe TYcin, SiniM MeH Tspôuem sneMgiK ^yftere ®;aKMHgacTMpy.
HErI3rI BO^IM
OpHHe, KOFaM TanaSMHa can ÔYrmri TexHonorHanapgM ^eTÏK MeH,repreH, e3iHgiK niKipre ne SonyMeH Koca, cayarra ga SonyM Ka^eT eMec ne? Ka3ipri ^aFgafiga sp SanaFa tsh epeKmenÏKTepgi ecenKe any eTe KYpgeni. GfiTKem sp Sana - ^eKe T^nFa. CoHgMKTaH ga onapgMH, cayaTTMnMFMH apTTMpy MeH sgeSu TiniH gaMMTy ymÏH ^eKe-gapa T^pFtigaH Keny MarçtBgM. CayaTTMnMKTM KanMnTacTMpaTMH ^aKTopnapgMR Sipi - aHa Tini caSaKTapMH HSTH^eni ^HMMgacTMpy.
ToxTaryn KeHmH^HKOBa
TamKeHT oSnMcM fflbipmMK MeMneKeTTiK negarorHKa HHcTmyra MarucTpaHTH
^HnSap YcKaHOBHa ^yficaSaeBa
TamKeHT MeMneKeTTiK negarorHKa yHUBepcmeri goцeнтi M.a.
TYHIH^EME
ABSTRACT
KIPICnE
Эр такырып бойынша окушылар алган бшмдерш жYЙелi турде бекiту ушш, тiптi ез бiлiмдерiн тексеру ушш тшдш бiрлiктердi кептеген мысалдар непзщде тануды, калай колдануды бiледi ме? деген суракты мyFалiм эрдайым ескеру керек. МyFалiм Yшiн окушыныц ез бетшше ойлауFа, тiл уйренуге жэне белгiлi бiр мэтшнщ мэнш толык тYсiнуге мYмкiндiк беретiн ец тшмд^ пайдалы эдют дурыс тацдауы мацызды. Осындай тиiмдi нэтиже беретiн эдютердщ бiрi - талдау эдю^
Тшдш материалдардыц iшкi курылымы жэне зацдыль^ымен таныстыратын оку куралы талдау эдiсi деп аталады. Ф.Энгельс езiнiц «Анти-Дюринг» атты ецбегiнде «Анализшз синтездiц болуы мYмкiн емес» деп дэлелдейдi. Дэлiрек айтканда, белгiлi бiр тiлдiц материалдарды усак элементтерiне талдамай, iшкi курамы мен зацдылыктарын талдап керсетпей, оныц нактылыFын бiлу мYмкiн емес, ал анализ-синтез эдiстерi бYтiннiц белшегiн, белшектердщ iшкi сыр-сипатын, механизмiн тутастай карастырады.
Эдiстеме тарихында талдау эдiсiнiц Fылыми мацыздылыFын керсеткен Fалым - К.Д.Ушинский. Ол езшщ кеп жылдык тэжiрибелерiне CYЙене отырып, талдау эдютершш, кyндылыFы мен тиiмдiлiгiндi дэлелдедi, талдап окудыц, талдап жазудыц, талдап тYсiнудiц, тYсiнгенiн айтып берудiц, бiлгенiн ю жYзiнде колдана бiлудiц мацызын атап керсетт!
М.Балакаев «Грамматикалык талдау непздерЬ» атты макаласында: «Грамматикалык талдау - сейлемдеп сездердiц грамматикалык тyлFалары мен маFыналарын сипаттау олар жайындаFы окушыныц бшмш баянды ететiн практикалык жумыс» деген пiкiр айтады. Казак тшн окытудаFы эдiскер Fалым А.Ермеков езшщ Fылыми кезкарастарында окушылардыц бойында сауаттылыFыныц арттыру мен дурыс сейлем курау даFдысын дамытуда грамматикалык талдаудыц мацыздылы^ын атап керсетедi.1
Эдiскер Fалымдардыц бiрi профессор Э.Исабаев езiнiц Fылыми жумысында тiлдi YЙрену немесе окыту Yдерiсiндегi практикалык эдiстер, олардыц арасындаFы талдау эдiсiнiц релi туралы да атап еткен.
Э.Исабаев талдау эдiсiн - аныктауыш жэне тYсiндiрме талдау деп ею топка жiктей отырып, фонетикалык, лексикалык, морфологиялык жэне синтаксистiк талдаулады тYсiндiрме талдаулар деп керсетедi. Эдюкер Fалым окушыныц белгiлi бiр категория мен пэн туралы тYсiнiгiн калыптастыру, ана тiлi пэнi бойынша теориялык материалды тYсiну, алFан бiлiмдерiн беюту Yшiн колданылатын талдау эдiстерi окушылардыц бшмш аныктау, тексеру Yшiн де колданылады деп
1 Ермеков А. Грамматикальщ талдау. - Алматы: Казактыц мемлекеттiк оку педагогика баспасы, 1958. - Б.56.
2 Исабаев А. Казак тшн окыту методикасы. - Ташкент: Узбекистан, 2003. - Б.75.
санайды.
2
Ана тшн окытуда проф. Б.Тухлиев - жалпы талдау сезi алышан бiлiмдi кайталау, жинактау жэне жалпылау сезiнен шыккан, сонымен катар бшмд^ даFдыларды практикалык колдану децгейiн бакылау, бiрак такырыптык талдаудыц езi МБС-те керсетшген барлык талаптарды орындау Yшiн жеткiлiксiз, -
• 3
деп тYCiндiредi.
Казiрri уакытта лингвистикалык талдаудыц тYрлерi, оларды жYзеге асыру эдiстерi - бiздiц ойымызша, бiршама байкалмайды. Грамматикалык талдаудыц езектiлiгi, мацыздылыFы мен оны дамыту жолдарын педагогикалык технология, интерактив методтармен байланыстырудыц эдiстемесiн керсетш беру толыFымен ез шешiмiн таба алмаFан.
Бiз ана тiлi сабактарында да талдау эдiсi аркылы окытылатын мэселелердi окушылар терец тYсiнуi жэне тYсiндiру максатында Fана емес, бакылау нысаны ретiнде де тиiмдi нэтиже алады деп санаймыз. Сол себепт оку-аFарту саласыныц оку Yдерiсiнде талдау эдiсiн колдануда да жаца технологияларды кец келемде енгiзу талап етшед^ Галым зерттеушi Ф.Ш.Оразбаева езiнiц «Казак тшн окыту эдiстемесi» ецбегiнде: «К&^рп бiлiм беру саласында окытудыц озык технологияларын мецгермейiнше, сауатты, жан-жакты маман болу мYмкiн емес. Жаца технологияны мецгеру мyFалiмнiц интелектуалдык, кэсiптiк, адамгершшк, рухани, адамзаттык жэне баска да кептеген келбетшщ калыптасуына игi эсерш тигiзедi, езiн-езi дамытып, оку-тэрбие Yрдiсiн тиiмдi дамытуына кемектеседi. Окыту технологиясын тацдап, iрiктеу- окушыныц оку-танымдык ю-эрекетш баскарудыц негiзгi бiр буыны», - деп нактылап айткан.
Эрбiр технологияныц езiндiк эдiс-тэсiлдердi мyFалiм мен окушы аркылы окушы кабiлетiне, кабылдау децгешне карай колданылады. Галым зерттеушi Н.А.Оразакынова былайша тужырым жасайды: «Сатылай кешендi талдау» технологиясы - окыту максаты, мiндеттерi, эдiс-тэсiлдерi, езiндiк ерекшелiгi бар жэне окушыларFа бiлiмдi Fылыми непзде сатылай, жYЙелi, кешендi мецгертiп, оларFа улттык кундылыктарымызды багалай, колдана бшуге машыктандыратын окыту. Сатылай кешендi талдау - тек кана бiлiм белгш бiр келемде берiп, кажеттi шеберлш пен даFдыны калыптастырумен Fана шектелмейтш, сонымен катар баланыц жалпы тyлFалык дамуына, ойлау, есте сактау, киялдау, елестету сиякты баска танымдык-психологиялык касиеттершщ жаксы YЙлесiмдi дамуына баFытталFан окытудыц тYрi».
Сатылай кешендi талдау дегенiмiз - окыту максаты, мiндеттерi, эдю-тэсiлдерi, езiндiк ерекшелiгi бар жэне окушыларFа бiлiмдi Fылыми негiзде сатылай, жYЙелi, кешендi мецгертiп, оларFа улттык кундылыктарды баFалай, колдана бiлуге машыктандыратын окыту. Сатылай кешендi талдау окушыларFа
3 Тухлиев Б. ва бошк. Узбек тилини укитиш методикаси. Тошкент: Янги аср авлоди, 2006. - Б.66.
казак тш гылымыныц мазм^ны мен жYЙесiн, онын, сездш курамы мен грамматикалык курылысын, сейлеу тiлiнiц байлыгын жэне эдеби тiл нормасын уйретш, д^рыс сейлеу, сауатты жазу дагдысын калыптастырады. Сатылай кешендi талдау технологиясыныц басты кагидаларыныц 6ipi - жогары киындыкта окыту.
Сатылай кешендi талдау - тек кана бiлiмдi белгш 6ip келемде берiп, кажетл шеберлж пен дагдыны мецгертумен гана шектелмейтш, сонымен катар баланыц жалпы жан-жакты дамуына, ойлау, есте сактау, киялдау, елестету сиякты баска танымдык-психологиялык касиеттершщ жаксы Yйлесiмдi дамуына багытталган, казак тшнде ойлайтын, казак мэдениетiн мецгерген тшдш-мэдени т^лга калыптастыратын окытудыц тYрi. Окушылар тYсiндiрген материалдарды толык тYсiнiп, жYЙелi мецгередi, шыгармашылык ж^мыстарды ездтнен орындауга бейiмделедi.
«Сатылай кешендi талдау» технологиясында м^гаим мен окушы арасындагы карым-катынас жаца кагидаларга негiзделедi. Олар: ынтымактастык, езара сыйласты, тYсiнiстiк, эрштестш сиякты касиеттер. Б^л технологияныц мацызды тагы бiр ерекшелiгi - окушыларды жаксы, жаман, орташа окиды деп белмей, тек материалды ете жылдым, баяу кабылдауына карай тапсырманы он децгейлге икемдеп, барлык баланыц дамуы колайлы жагдай тугызуды максат етедг Талдауга берiлген сейлемдер, мэтiндер к¥рылысы жагынан да, мYшелерiнiц (сездерiнiц) формасы жагынан да эр сыныпта багдарламага сай болуы кажет.
Казак тш пэнi бойынша 6- сыныпта фонетикадан еткендi кайталау сабактарында осы кешендi талдау окушылардыц кызыгушылыгын арттырады. Мысалы:
Берiлген сез жацсы Фонетшалъщ кешендг талдау улгга Ас - адамныц аркауы.
—сезде 7 apin, 7 дыбыс бар;
—7 дыбыстыц 3-eyi дауысты, 4-eyi дауыссыз фонемалар; —^3 дауысты: а - вок., жуан, ашык, езулiк;
ы - вок., жуан, кысац, езулш; 4 дауыссыз: д - конс., ^яц, эксплозив, денталь;
м - конс., Yrai, эксплозив, билабиаль; н - конс., Yндi, эксплозив, альвеоляр; ц - конс., Yндi, фрикатив, веляр. — буы^а белу тэсшк а-дам-ныц
1б. - ашык буын, формуласы А; 2б. - бггеу буын, формуласы ВАВ;
3б. - бггеу буын, формуласы ВАВ;
^ тасымал: адам-ныц
^ eKniH: адам - кемекш1 ектн, -ныц - непзп ектн; ^ лингвалды сингармонизмге негiзделген: адам - тYбiрi жуан болып, -ныц - косымша да жуан жалганган; прогрессивт ассимиляцияFа негiзделген: адам - тYбiрдiц соцгы дыбысы Yндi болып, -ныц - косымша да ундщен жалганган.
Морфологиялыц кешендг талдау улгга ецбеккун
>Бул сез уш курамнан турады
>Тулгасына карай-ецбеккун-туынды Ty6ip.EKi туб1рдщ
бiрiгуiнен жасалган сез >Курылысына карай-курдел1, 6ipnaceH сез —►Лексикалык магынасы-жумыс куш
-►Трамматикальщ магынасы- зат eciM+зат eciM
-►Сурагы: не?Магынасына карай: жалпы зат eciM,
Бул технологияны казак тiлi сабагында пайдаланудагы кутшетш нэтиже, жетiстiк:
1) Окушы ездтнен жумыс iстеуге дагдыланады;
2) Ойлау кабшет артады;
3) Сабакка кызыгушылыгы артып,тбiлiмiн пысыктап,толыктырып отырады.
КОРЫТЫНДЫ
Корыта айтканда, «Сатылай кешендi талдау» - тек кана бiлiмдi белгiлi бiр келемде берiп, кажеттi шеберлiк пен дагдыны калыптастырумен шектелмей, сонымен катар окушыныц жалпы тулгалык дамуына, ойлау мен есте сактау, киялдау, елестету сиякты танымдык-психологиялык касиеттердiц жаксы Yйлесiмдi дамуына багытталган окытудыц тYрi» деп, Н.А.Оразакынованыц айткандай, бул талдау гылыми жетiстiктердiц бiрi.
Казак тiлi сабактарында муFалiмдердiц максаты - окытудыц утымды жолдарын, амал-тэсiлдерiн iздеп, жаца технологияларды дурыс пайдаланып, сол аркылы жоFары децгейлерге жету. Демек, сатылай кешендi талдау технологиясы окушылардыц тiл мен эдебиет салалары бойынша мецгерген теориялык бiлiмдерiн тэжiрибеде терец талдап мецгере алатын, жете игермеген теориялык
дерекшз зат есiм
бшмдерш талдау сызба непзщде мецгере алатын тиiмдi де ^тымды технология деп бiлемiз.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР (REFERENCES)
1. Достанов М. Казак тш сездершщ фонетика-лексикалык жэне грамматикалык ерекшелжтерш катар талдау эдiстерi. - Алматы, 1991.
2. Исабаев А. Казак тшн окыту методикасы. - Ташкент: Узбекистон, 2003.
3. Исаев С.М., Бектуров Ш.К. Сейлемдегi грамматикалык талдаудыц тэсiлдерi. -Алматы, 2007.
4. Оразахынова Н.А. Сатылай кешендi талдау технологиясыныц гылыми-эдiстемелiк негiздерi. (монография). Алматы, 2007.
5. Тухлиев Б. ва бошк. Узбек тилини укитиш методикаси. Тошкент: Янги аср авлоди, 2006.
