CC BY
118FTAXP 14.25.09
DOI: 10.52512/2306-5079-2021-86-2-31-41
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНЬЩ ЛОГИКАЛЬЩ ОЙЛАУ ЖЭНЕ СвЙЛЕУ
ДАГДЫЛАРЫН ЦАЛЫПТАСТЫРУ
Ш.Ш. Онтуганова *, А. Жапбаров Онтустш Казахстан мемлекеттiк педагогикалык университетi, Шымкент, Казахстан
* email: shynara_777_777@mail.ru
Логикальщ дурыс ойлап, тусшу аркылы гана 6i3 айналамыздагы заттардын себеп-салдарлы байланыстарын, бiр-бiрiне тэуелдшп, шыгу тегi мен даму жолын ажыратамыз. Логикалык дурыс ойлану удерга окушынын ез болжамдарына кумэнмен, сын тургысынан карай отырып, сол аркылы элем, тiршiлiк, жаратылыс туралы езшщ тYсiнiгiн терендетiп, кенейтуге умтылу мумшндтн улгайтады. Логика ойлау Yдерiсi - дуниеш гылыми тургыдан танып^лудщ нэтижеа, сырткы дYниедегi заттар мен кубылыстардын адам миында жатталып калуы, сол бейненщ дурыс формалары мен зандарын, ережелерiн карастыруы. Ойлаудын логикалык эдiстерi балалар мектепке келгеннен кYннен бастап ездтнен калыптаса алмайды, ол Yшiн муFалiм логикалык бiлiм мен дагдылардын негiзiн калауы керек, балалардын жас мYмкiндiктерiн ескере отырып, эрбiр ю-эрекетп, амалдардын сипаттай отыра, материалды пысыктау керек. Сол себептi окытуда логикалык тапсырмаларды кептеп пайдалану сапалы окытудын манызды факторы болып табылады. Ал логикалык амал-тэсiлдерiн, ойлау формаларын, угым, пайым, пiкiрдi ой корытындылары бойынша бастауыш мектеп окушыларына игерту бастауыш мектеп багдарламасында карастырылган. Бул макалада бастауыш сынып окушыларынын логикалык ойлау дагдыларын калыптастыру эдiсi ретiнде бастауыштагы негiзгi пэндер бойынша тапсырмалар жуйесш орындау Yшiн педагогикалык алгышарттар, логикалык угымдарды практикалык тургыдан зерттеу дагдылары мен куралдары карастырылады.
Туйт свздер: логикальщ амалдар, тгл дамыту, ойлау, угым, пайым.
Kipicne
Тэрбиенщ сан салалы, кYрделi мэселелерш терен бойлауга бастайтын, кYнделiктi турмыста кездесетш дагдылар аркылы баланын жан дYниесiне эсер ететш бшм мен тэрбиенщ алгашкы баспалдагы - бастауыш мектеп. Бастауыш саты бшм, дагды юкерлштщ калыптасу бастамасы болып табылады. Бастауыш сыныптын непзп мшдет жеке тулганы дамытып, онын алгашкы калыптасуын камтамасыз ету, бшмге деген сешмш ныгайту, юкерлш мен дYниетанымын калыптастыру, окуга деген кызыгушылыгын оятып, ынтасын арттыру болып табылады.
Каз1рг1 кезде когам дарынды, кабшетп адамдарды кажет етедь Жаналыктын ену кажеттшп бшм алуга муктаждыктан пайда болады.
Логикалык дурыс ойлап, тYсiну аркылы гана б1з айналамыздагы заттардын себеп-салдарлы байланыстарын, б1р-б1рше тэуелдшп, шыгу теп мен даму жолын ажыратамыз. Ягни, логикалык дурыс ойлану Yдерiсi окушынын ез болжамдарына ^мэнмен, сын тургысынан карай отырып, сол аркылы элем, т1ршшк, жаратылыс туралы езшщ тYсiнiгiн терендетш, кенейтуге умтылу мYмкiндiгiн улгайтады. Сол себепт окытуда логикалык тапсырмаларды кептеп пайдалану сапалы окытудын манызды факторы болып табылады.
Логика ойлау Yдерiсi ен алдымен дYниенi танып-бшудщ нэтижеш, сырткы дYниедегi заттар мен кубылыстардын ой-санада бейнелену1 деп карап, сол бейнеленудщ дурыс формалары мен зандарын, ережелерш карастырады. Сондыктан логикага: «Логика дегешм1з - ойлауды дурыс курудын зандары мен формалары, ережелер1 туралы философиялык гылым», - деген аныктама бер1лед1 [1].
Логикалык бшмдер ойлаудын логикалык амалдары мен калыптары, тэсшдер^ гылыми танымнын жалпы эдютер^ гылым непздершщ табигаты туралы бшмдер жиынтыгы деп тYсiнiледi [2]. Буларсыз окыту Yдерiсiнде окушылардын оку-танымдык кызметiн кезге елестетудщ езi киын.
Жалпы осы туста логиканын шыгу тарихына токталып ететiн болсак, ежелгi грек философы Аристотель (384-322 жж б.э.д.) логиканын непзш салушы, онын атасы болып саналады. Бiрак та логика мэселелерi оган дейiн кеп уакыт бурын туындаган. Мунда бiз Парменид, Демокритп атамасак
болмайды. Сонымен ^атар, Сократтыц ец талантты шэкiртi Платон таным теориясы мен логика мэселелерше, атап айтса^, ^гымдарды белу мен пайымдаулар теориясына зор кецш белген.
Логиканыц орта гасыр дэуiрiнде дамуы батыс араб тiлдi философтар Ибн-Сина, Эл-Фараби жэне Ибн Рушд есiмдерiмен байланысты. Жаца уа^ыт дэуiрiнде агылшын философы Френсис Бэкон логиканыц дамуына зор Yлес ^осты. Ол езшщ логикасын аристотельдш логикага ^арсы ^ойып, басты туындысын «Жаца органон» деп атады. Оныц басты ецбегi - ез дэуiрi талаптарына едэуiр на^ты жауап беретш индуктивтiк логиканы жасауымен к¥нды [1].
Индуктивт логиканы кейiнiрек Джон Стюарт Милль жYЙелеп дамытты жэне ол гылыми танымныц дамуына мэндi ьщпал еттi. Логикалыщ зерттеулерде соны тецкерю жасаган ^адам Х1Х гасырдыц екiншi жартысындагы математикалыщ немесе символикалыщ логиканыц дYниеге келуi болды.
Математикалыщ логика К¥ру идеясын немiс философ-математигi Г.В.Лейбниц алгаш рет XVII гасырда кетерш, шын мэнiнде оныц бастаушысы болган. Логика тек Х1Х-ХХ гасырда Д.Буль, Э.Шредер, С.Джевонс, П.С.Порецкий, Г.Фреге, Б.Рассел жэне тагы баск;а ецбектерiнде жогаргы ^ар^ынмен дамытты. Осылайша логикалыщ зерттеулер дамуыныц жаца кезецi ашылды.
Бшм а^ылмен алынгандыщтан, логика д^рыс ойлаудыц формалары мен зацдары туралы гылым ретiнде де аныщталады. Ойлау тшде дэлелдеу жэне терiске шыгару болып табылатын дэлелдеу тYрiнде рэсiмделгендiктен, логика кейде ойлау эдiстерi туралы гылым немесе дэлелдеу мен терюке шыгару эдiстерi туралы гылым ретiнде аныщталады. Логика гылым ретiнде таным процешнде шындывда жетудiц эдiстерiн сезiмдiк тэжрибеден емес, ертерек алынган бiлiмнен жанама тYрде зерттейдi, сондыщтан оны ^орытынды бiлiмдi алу эдiстерi туралы гылым деп те аныщтауга болады. О^ыту барысында логика элементтерiн Yйрету ойлау формаларымен байланысты. Жалпы о^ытудыц ма^саттарыныц бiрi -о^ушыларга саналы, жYЙелi жэне баянды бiлiм беру. Ал бшм нэрселер мен к¥былыстардыц елеулi белгiлерi мен олардыц байланыстары туралы гылым тагайындайтын ^гымдардан К¥ралады. Ф.Энгельстщ аныщтауынша ^гым мен ^имылдыц езi ойлау [3].
Сонымен, логикадагы мэселелерге жасалган ^ыс^аша шолудан, оныц даму тарихынан ойланатын тiршiлiк иесi ре^нде логика гылымыныц бiлiмi кез келген адамга аса ^ажет деген т^жырым жасауга болады.
Материалдар мен эдктер
Казахстан Республикасы Yкiметiнiц 2012 жылгы 23 тамыздагы № 1080 ^аулысымен бекiтiлген Орта бiлiм берудiц (бастауыш, негiзгi орта, жалпы орта бшм беру) мемлекеттiк жалпыга бiрдей стандартына, о^ушылардыц жас ерекшелiктерiнiц танымдыщ мYмкiндiктерiне сэйкес жэне «шиыршыщ» ^агидаты негiзiнде эзiрленген о^ыту багдарламасыныц ^олданылуынан алынган кейбiр фрагменттер бастауыш сыныптагы пэндердi теориялыщ децгейде о^ытудыц заман талабына Yндесетiнiн, о^ушылардыц даму дэрежесiне осындай багытты ^ажет ететiнiн ай^ын керсетедь О^ыту багдарламасында керсетiлген ма^саттарга ^ол жеткiзуде саба^ тYрi, оныц к¥рылымы мен ^олданылатын эдiс-тэсiлдердiц Yйлесiмдi болуын ^атац ^адагалау Yлкен рел ат^арады.
О^ушылардыц а^ыл-ой белсендiлiгiн дамыту мектепте о^ытылатын пэндiк бiлiмдердi жэне олардыц идеялыщ-гылыми мазм^нын мецгеру Yдерiсiнде жYзеге асырылады. Дегенмен о^у Yдерiсiнде ^олданылатын логикалыщ тэсiлдер мен ^алыптар, гылыми танымныц амалдары мен тэсiлдерi жалпы бшм беретiн мектептiц о^у багдарламалары жэне о^у ^ралдарынан жеткiлiктi орын таппай отыр. М^ндай жагдайлардыц орын алуыныц басты себебi, мектепте о^ытылатын пэндердiц гылыми теориялыщ децгейiн кетеруд ма^сат ете отырып, теорияныц ара салмагын арттыруга басты назар аударылады да, нэтижеде гылыми теориялыщ таным логикасы, тэжiрибелiк эдiстер мен амалдар назардан тыс ^алып ^оюында болса керек. Бiлiмдердi мецгеру кезiнде о^ушылардыц а^ыл-ой белсендiлiгiн ерiстету о^ушылар жеке басы тэжрибелш iс-эрекетi дамуыныц мацызды кезi болып табылады.
Пэндiк бiлiмдердi о^ыту барысында о^ушылардыц логикалыщ бiлiмдердi ездiгiнен ^гынуы ^иынга согады. Сондыщтан о^ушыларды гылыми танымныц эдiстерiмен, логикалыщ ойлау амалдары жэне тэсiлдерiмен таныстырудыц жолдарын аныщтауды ^ажет етедi. Б^л мэселелердiц мацыздылыгы мен оны шешудщ ^ажетпп туралы Д.В.Вилькеев, П.Я.Гальперин, Л.Я.Зорина, Ж.Икрамов, Р.Г.Лемберг, И.Я.Лернер, В.П.Паламарчук, П.И.Пидкасистый, А.В.Усова, С.А.Шаноринский,
32
С.И.Якиманский жэне отандык галым Д.Рахымбек, А.Жапбаров ерекше атап еткен [4.13]. Атап айтсак, танымал Fалым-эдicкер Д.Рахимбек, А.Жапбаров, Н.Оразахынова т.б. ецбектервде ойлау ic-эрекетшщ танымдык кызметш жYзеге асыратын бакылау, талдау, жинактау, топтастыру, салыстыру, абcтракциялауFа т.б. ерекше назар аударылFан. Fалым Н.Оразахынова сездердщ талдау сатыларын карастырады [5], Д.Рахымбек бакылауды жоспар бойынша ^йымдастыруды жэне салыстыруды жYЙелi тYрде колдану бiлiмдi терендетiп эрi тиянактап кана поймай, окушылардыц ойлауын дамытатынын айтады [6]. Профессор А.Жапбаров окушылардыц етiлген материалдарды талдауды игерумен катар жинактау амалдарына жаттыктырылмайынша толыкканды бiлiмге кол жеткiздiруге болмайтынын айтады [4.20]. Алайда, бастауыш мектеп окушыларын Fылыми таным эдicтерiмен, логикалык ойлау амалдарымен таныстыру дидактикада жеткiлiктi талданып, тиicтi шешiмiн таба KOЙFан жок.
Баланыц танымдык-логикалык ойын, cездiк корын байыту, ойлау мен сейлеу тYрлерiне тапсырмалар логиканыц ^ым, пайым, ой корытындыларын (логиканыц негiзгi формалары) игерумен байланысты. Жарамды шегерiмдер жасау мYмкiндiгi Fылыми ойлау, гипотезалар к¥ру жэне баFалау, сондай-ак математикалык ойлау (Мошман, 1990, Марковитс жэне Лорти-Форгес, 2011) жетютшке жету Yшiн мацызды болып саналады (Nunes, 2007; Morsanyi жэне Szucs, 2014). Кромби (1994) математикалык дедукцияны Kind жэне Osborne (2017) ^сы^ан Fылыми бiлiм берудщ негiзi ретiнде Fылыми пайымдау алты стилшщ бiрi ретiнде алFа тартады. Шынында да, дедуктивтi ойлау математикада ойлау Yшiн мацызды рел аткарып кана коймайды, сонымен катар Fылыми болжамдарды Fылыми теориялар шецбервдеп орталык жорамалдардан корытынды ретiнде шы^арудыщ немесе жалпы Fылыми принциптерге негiзделген эксперименттен корытынды шы^арудыц негiзгi эдici болып табылады [7].
БYгiнгi кYнi кекейкест мэселе болып отырFан окыту жаFдайында сабак максаттары окушыныц танымдык белсендшшн арттыруды кездейдi. Ойлаудыц логикалык эдicтерi балалар мектепке келгеннен бастап танымдык даму децгешнде ездiгiнен калыптаса алмайды. М¥Fалiм логикалык бiлiм мен даFдылардыц негiзiн калауы керек (Р.Валеева жэне К.Шакирова, 2015). Балалардыц жас мYмкiндiктерiн ескере отырып, эр ic-эрекеттi, амалдарды мiндеттi тYрде айтылуымен материалды пысыктау керек [8; 442].
Ка^рп кезде логика мектепте жеке пэн ретшде окытылмайды. Окушыларды логикалык бiлiмдерге YЙрету барлык пэндердi окыту барысында жYзеге асыру кезделген. Мектеп пэнiне логика элементтерш енгiзу жэне окыту мэcелелерi кептеген Fалымдардыц назарын аударFан болатын. Логикалык бiлiмдi окытуFа енгiзудегi алFашкы зерттеулер математикалык бiлiм беруге байланысты болды. Мысалы, Н.Н.Никитин,К.А.Рупасов, Ж.Икрамов, Д.Рахымбек, А.И.Фетисов, Ф.Ф.Притуло, В.В.Репьев, В.М.Брадис формальды логика элементтерiн енгiзу жаFын колдаушылар болса, И.Б.Юдина, И.Л.Никольская, М.П.Маланюк, Л.С.Оксман, А.Н.Колмогоров, А.И.Маркушевич, А.А.Столяр, А.Д.Семущин, М.Е.Драпкина логика элементтерiн окытуды ^сынады, ал келес Yшiншi топ Р.А.Хабиб, М.Н.Алексеев диалектикалык логика элементтерiн окытуды жактайды.
Ка^рп окыту Yдерiciнде окушылардыц бар ынта-жiгерi мен кYшi негiзiнен окытудыц пэндiк мазм^нына аударылады да Fылыми бшмдердщ логика мен амалдык жаFы назардан тыс калып кояды, нэтижеде пэндш бiлiм жYЙеci окушыларда жеткшкп дэрежеде мецгерiлмейдi [9; 54]. Окыту: бшмдш, танымдык жэне дамытушылык кызметтер аткарады. Бiлiмдiк кызметте окытылатын пэнге байланысты бшм, icкерлiк жэне даFды калыптасса, танымдык кызметте Fылыми таным жолдарын, кездерiн, эдicтерiн игеру жYзеге асырылады. Ал окытудыц дамытушылык кызмет бiлiмдi игеру Yдерiciндегi окушылардыц акыл-ой ic-эрекетi аркылы сейлеуге жаттыFу мен тш аркылы карым-катынаска баулу болып табылады [10; 448]. Ягни, мектепте окыту аркылы сейлей бшуге, окушылар карастырылатын мэcеленi талдауFа, жалпылауFа, нактылауFа, кажетп жэне жеткiлiктiлiктi шарттарды керсете бiлуге, ^ымдарды аныктауFа, пайымдаулар к¥PУFа, ой корытулар жаcауFа, дэлелдеуге таFы баска YЙретiледi, яFни ic жYзiнде эрбiр кадам сайын логикалык танымдык бшмге CYЙенедi. Эз бетшше бiлiм алуы Yшiн, окушы ез танымдык кызмет нысаныныц мэнiн ^ынып, оныц ic-эрекет жолдарын игеруiне тура келедь Сол cебептi окушыларды жаца бiлiмдi игеруде инновациялык технологияларда мецгертудщ жолдары мен к¥ралдарын YЙрету кажетпп туындайды. Оныц бiрi -окытуда логикалык амалдар аркылы окушыларыныц ойлау мен сейлеу даFдыcын калыптастыру.
Бастауыш сыныптарды окытуда окушылардыц логикалык ойлау даFдыларын калыптастыру -бiздiц зерттеу ж^мысымыздыц басты мiндеттерiнiц бiрi, осыпан байланысты бiз арнайы зерттеу мен игеру такырыбы болып табылатын мэселелердщ шешiмдерiн табу мэcелелерiн карастыратын боламыз.
Бipкaтap эдiстeмeлiк зepттeyлepдi тaлдay apкылы мeктeптe окытуда логикалык бiлiм мeн дaFдылapды калыптастыфу бойынша жумыстыц жалпы эдюнамальщ пpинциптepiн аныктадык.
Gкyшылapдыц жас epeкшeлiктepiн eскepe отыpып, бiз логикалык дайындыкты уйымдастыфатын мына кaFидaлapды аныктадык:
- бастры™ сынып окyшылapыныц логикалык дайынды^ында олapдыц жас epeкшeлiктepiн eскepiп, осы жаска сэйкeс эдiстeмeнi колдану кaжeт. БaлaлapFa зaттapды сaлыстыpyды, aныктaмaлapды куpyды, ^paramm коpытындылap мeн дэлeлдeмeлep жYpгiзyдi тYсiндipyгe мYмкiндiк бepeтiн эдiстepдi колдану кaжeт.
- бaстayыш сынып окyшылapы apaсындa логикалык ойлayды дaмытyFa бaFыттaлFaн жумыс максатты жэнe жYЙeлi тYpдe жYpгiзiлyi кepeк. Gл бaFдapлaмaныц тYpлi тaкьфыптapы бойынша бipтiндeп жэнe жYЙeлi тYpдe жYзeгe aсыpылaды. Бул eз кeзeгiндe жалпы логикалык дaFдылapдыц бipтiндeп калыптасуын камтамасыз eтeдi жэнe ойлаудыц aнaFуpлым кYPдeлi логикалык фоpмaлapын дaмытyFa нeгiз калайды.
- бaстayыш сыныш-apFa apнaлFaн пэндep бeлiмдepiн зepттey бeлгiлi 6ip логикалык бiлiм мeн дaFдылapсыз мYмкiн eмeс. ^ндыктан логикалык уFымдap мeн эpeкeттep 6олуы кepeк.
Gкyшылap aлFa койылFaн мэсeлeнi шeшy, акыл-ой кызмeтiнiц epeкшe кYшiн кaжeт eтeтiнiн aйтy кepeк, 6ipa^ сол кaжeттi акыл-ой кызмeтiнe дaFдылaндыpy нeгiзгi мэсeлe болмак. Зepттeyлepдiц нэтижeлepi ойлаудыц дaмyын камтамасыз eтeтiн нeгiзгi шapттapдыц 6ípí окушыныц ойлay бeлсeндiлiгiн кYшeйтeтiн пpоблeмaлык жaFдaй тyFызaтын мiндeттepдi алдын-ала кою eкeнiн кepсeтiп отыp. Gсы туста «пpоблeмaлык жaFдaяттыц» бiзгe нe сeбeптi кaжeттiгi туындады дeгeн суpaктap койылуы мYмкiн. Ceбeбi <Юйлау пpоцeсi эpкaшaн адам кандай да 6íp интeллeктyaлды киындыкка тап болFaн кeздe пайда болады» (Гaльпepин, 1985) [11]. Пpоблeмaлык жaFдaят - бул «сyбъeкт жYзeгe aсыpaтын киындык жэнe ол оны жою эдiсiн тапкысы кeлeдi» (Фpидмaн, 1977) [12]. Пpоблeмaлык жaFдaятты талдау дeгeнiмiз - окушыныц дepбeс, танымдык кызмeтiнiц бipiншi кeзeцi. ЖaFдaятты уFынy окушыны пайда болFaн интeллeктyaлдык шындыктыц сeбeбiн накты жэнe нe eкeнiн тYсiнyгe, санада «бул нe ropœ?» дeгeн суpaктыц пайда болуына алып кeлeдi.
Gкyшыныц оку эpeкeтiндe мэсeлe жaFдaяттapдыц кeпшiлiгiн талдау бapысын аныктау тэжipибeлiк жактан мYмкiн eмeс дeсe дe болады, eйткeнi бул - iштeй кYpдeлi психикалык кубылыс. MуFaлiм окушыныц ойлау бapысын тeк кана сыфткы кepсeткiштepi - оныц ^здш эpeкeтi (суpaктap мeн жayaптapы, тужыфымдауы) мeн эмоциялык кYЙi (ащ^ылыс шн алацдауы, зeйiн жинактылы^ы мeн тацыфкауды, Faжaптaнyды т.б.бiлдipyi) бойынша кaдaFaлaй алады.
Егep окушы муFaлiмгe суpaк бepсe, онда бул мынаны бiлдipyi мYмкiн: а) жaFдaятты талдау болFaн жок, сондыктан окушы пайда болFaн киындыктан шыFap жолды кepe алмай отыф; э) жaFдaятты талдау нeнi бшу талап eтiлeдi? дeгeн суpaктыц пайда болуына алып телген жок жэж окушы мэсeлeнi eздiгiнeн тужыpымдaй алмайды; б) окушы мэсeлeнi тужыpымдaды, бipaк оны шeшy жолдapын aцFapмaды. Бipaк мэсeлeлiк жaFдaят кeбiнeсe оны муFaлiмнiц тужыpымдayы нэтижeсiндe пайда болады. Бул жaFдaйдa окушы, эдeттe, мэсeлeнi уFынып, кабылдайды. ^цынан оны толык талдау мeн шeшy жолдapын iздeстipe бастайды.
Кeлeсi 6íp мэсeлe - окyшылapFa тaпсыpмaны бepy бapысындa алдына дуpыс болжам коя бiлy дaFдылapын YЙpeтy. Gкyшы алдына оныц eзi шeшyi тиiс мэсeлe койылFaннaн бастап-ак оныц eзгepe бастайтыны aцFapy сыфт кeзгe дe киын eмeс. Бул сэтге адамныц миы aлFa KOЙылFaн мэсeлeнi шeшyгe байланысты тYpлi тэсiлдepдi куpaстыpa бастайды, тYpлi болжaмдap жасай бастайды. Окyшылap iздeнy-зepттey жобасыныц мэсeлeсiн aйкындaFaн соц, eндi оны шeшy жолдapын iздeстipeдi. Бул кeзeц мэсeлeнi шeшy кeзeцiнe eтy жолдapы, яFни ойлану YДepiсi кeзeцi дeп аталады. Гeгeльдiц мынадай пiкipi бap: «Объeктiнi шынымeн танып-бiлy Yшiн, ой тaцкaлapлык дeцгeйдeн жоFapы кeтepiлyi ^pe^».
Болжам - ойлану YДepiсiнiц аса мацызды жэнe шapыктay шeгi болып кeлeдi. Cондыктaн окyшылapдыц танымдык кaбiлeттepiн кaлыптaстыpyдa олapFa болжам жасай бшуге баулудыц да peлi Yлкeн болып табылады. Gсындaй сэттe окушыныц ойлау epeкшeлiгi eзiнe дe, окытyшыFa да байкала бастайды. Gныц шeшiмгe кeлe алуы, epiк кYшi нeмeсe олapFa кepi кaсиeттepi дe ашыла бастайды. вштет болжам логикалык ойтолFayлap жасау кызмeтiнiц нэтижeсiндe Faнa жасалады. Болжам жасаудыц aFынын бiз кYндeлiктi eмipдe кiшкeнтeй сэбилepдiц, жас бaлaлapдыц сeздepiнeн дe кepiп жYpмiз. Бipaк OFaн мэн бepe бepмeймiз. Ал шынды^ында, eмipгe e44e кадам басып, таным кызмeтi бeлсeндi жYpiп жататын сyбъeктiлep -
34
балалар екенше назар аударылмайды. Мэселе балалардьщ кандай болжам жасаганында емес, олардьщ болжамды калай жасайтынына ерекше карау керек.
Эрине, окушылар Yшiн гылыми болжам жасау оцай емес. Дегенмен, окушылардыц логикалык ойлауын ойдагыдай дамыту Yшiн оларды шешуде мектеп окушылары проблемалык жагдаяттармен кездесетiн жэне оларды шешетш мiндеттер жYЙесi кажет.
Проблемалык жагдаяттар жYЙесiн куру Yшiн келесiлердi карастыратын боламыз:
1) проблемалык жагдаяттар жYЙесi барлык зерттелген такырыпты камтып отыруы керек;
2) белгiсiз ретвде эр проблемалык жагдайда тек бiр гана ассимиляцияланган катынас эрекет етуi керек;
3) проблемалык жагдаяттар жYЙесiнде такырыпты мецгерудщ тYрлi кезендерiнде алуан мацызды жагдайлар эркалай дидактикалык кызметтердi аткаруы керек;
4) проблемалык жагдайлар эр окушыныц оку процесiнде жYзеге асыруы тиiс дэйектi кадамдарды куруы керек;
5) проблемалык жагдаяттар жYЙесiн дамыта отырып, алдымен Yйренуге тшсп бiлiм мен ю-эрекеттщ непзп бiрлiктерiн аныктап, оларды жалпылау дэрежесш жэне оцтайлы дэйектiлiгiн аныктау кажет.
Зерттеудщ нэтижелерi
Окушылардыц ойлау жYЙесiн жетiлдiрiп, тапкырлык танытуга куштар ететш, балгын жастыц тапкырлык кабшетш дамытуды жэне логика элементтерiн колдану проблемасына кептеп ден койсак, оку максатына жету анагурлым оцайга тYсетiнi анык. Кептеген тэжiрибелер логикалык ойлаудыц непздерш кiшкентай балалармен жумыс барысында, кажетп дагдыларды дамыту максатында бiлiм берудщ ерте кезецiнен дамытуга болатынын керсетш отыр.
Бастауыш мектеп окушыларына логикалык амал-тэсiлдер аркылы ойы мен тшш дамыта окыту аркылы, логиканыц амал-тэсшдерк угым, пайым, ой корытындысы, индукция, дедукция тагы баскаларды колдану аркылы байланыстырып сейлеу катысымдык устаным непзшде тYзiлiп, бiртутас жYЙе ретiнде езара сабактастыкта iске асырылса, балалардыц жас ерекшелiктерi мен кiшi жастагы окушылар кезецiндегi психологялык ерекшелiктерi улттык психологияга негiзделiп ойы мен тiлiн дамыту басты талап ретiнде ескерiлсе, балалардыц болашак дамуына оц ыкпал ететш плдш дагдыларды дурыс та нэтижелi калыптастыруга болады.
Бастауыш сатыда логикалык амал-тэсiлдер аркылы окушылардыц ойы мен тшш дамытуда окытуда жYргiзiлiп журген жумыстарды аныктау максатында алдымен бастауыш сынып муFалiмдерiмен сухбаттасу, эцгiме ж^пз^щ уйгардык. Сухбаттасуга 10 бастауыш сынып муFалiмi катысты. «Окыту барысында окушылардыц тiлiн жэне логикалык, теориялык ойлауын дамыту 'ртш кандай жумыс т^лерш жYргiзесiздер? Кандай тапсырмалар колданасыздар?» деген суракка муFалiмдердiц жауабы мардымсыз болды. Логикалык, теориялык ойлау угымымен олар алгаш рет танысып отыргандыгын жасырмады.
Жалпы бiздiц зерттеу жумысымыз окушыныц косымша бiлiм берудiц негiзi болып табылатын бастапкы логикалык бiлiмi мен дагдыларын калыптастыруга багытталган. Ал бастауыш мектеп окушыларында логикалык бiлiм мен дагдыларды калыптастыруымыз Yшiн эртYрлi децгейдеп абстракциялык материалдарды камтитын тYрлi оку куралдарын колдануымыз керек. Ягни, сызба кестелер, диаграммалар, анаграммалар, танымдык жаттыгулар, жумбактар, окыта^йрету ойындарын т.б. колдануга болады. Логикалык ойлауды тYрлi материалдар негiзiнде калыптастыруды жэне мYмкiндiгiнше ертерек бастау керек. Бiз окушылардыц логикалык ойлау кабшет мен тiлiн дамытуга арналган тапсырмаларды iрiктеуге мынадай эдютемелш талаптарды басшылыкка алдык:
- Тапсырма окушыныц танымдык кабiлетiн дамытуга багытталуы тиiс.
- Кызыгушылык тугызып, ез безмен iзденуге жагдай жасауы керек.
- Окушы киялын дамытатын сипатта болуы кажет.
Бастауыш бiлiм беру процешнде бастауыш мектеп окушыларында логикалык ойлауды калыптастыру жэне дамытудыц бiр кезi - пропедевтiк (тYсiндiру, итермелеу) жаттыгулар жYЙесi. Алайда, бул тапсырмалар окушылардыц акыл-ой эрекетi оларды жYзеге асыру барысында муFалiм тарапынан дурыс баскарылып, кадагаланган кезде гана логикалык ойлауды дамытудыц куралына айналады (Hudson В., 2015, Henderson S. аnd Rodrigues S. 2008) [13,14].
Тапсырмаларга койылатын эдiстемелiк талаптарды айкындап алган соц, осы талаптарды басшылыкка алып тапсырмалар эзiрлеп, тiзбектелген сабактар топтамасында жYзеге асырып керудi шештiк.
Осыдан соц арнайы эзiрленген тапсырмалар аркылы 3 - сынып окушыларыныц угымдарды мецгеру, пайымдау, ой корытынды жасау кабшеттерш аныктау iске асырылды. Окушылардыц 42,3%-ы багдарлама талаптарына сэйкес угым жасай алатынын, 22,5%-ы пайым жасай алатынын, 38.9%-ы ой тужырым (корытынды) жасай алмайтындыгын байкатты.
Мундай кемшшктердщ орнын толтыру Yшiн дэстYрлi мектептщ жYЙесiнен шыгып, дамудыц жаца белесiне квтерiлу кажетпп туындады.
К^рп уакытта мектепте логика жеке пэн репнде окытылмайтынын жогарыда айтып втпк. 1940 жылдары логика мектепте жеке пэн ретшде зерттелген. Алайда, практика кврсеткендей логиканы классикалык тYрде бвлек зерттеу баска мектеп пэндерiнен окшаулангандыктан орынсыз болып шыкты, сонымен катар окушылардыц логикалык ойлауын калыптастыру мэселесш бiр жерге шогырландыру мYмкiн емес. Эйткеш, негiзгi логикалык дагдылар барлык пэндердi оку барысында кврiнедi. Сол себепт бiз окушыларда казак тш пэнiмен катар, бастауыштагы негiзгi пэндер «Математика», «Жаратылыстану», «ДYниетану» пэндерiн оку барысында т1лдш материалдармен жумыс жYргiзуiне мYмкiндiк жасадык.
Бiз казак мектептерiндегi бастауыш сынып окушыларына бiлiм беруде бiз усынатын тапсырмалар олардыц тутас ойлау кабшетш мен тiлiн дамыта алатынына квз жеткiзу Yшiн келесi Yлгiдегi тапсырмаларды усындык:
1 - тапсырма
Жазгы демалысын Маржан ауылда етюздь Сабак басталгалы эжесiн катты сагынып жYр. Ал эжесi болса ауылда. Эжесшщ кал-жагдайын бiлу Yшiн ауылга телефон шалды.
Ол эжеымен свйлесу барысында амандасу, алгыс айту, цоштасу, еттш айтуга байланысты цандай свздер цолдангандыгы жомнде эцг1меле.
2 - тапсырма
Хайуанаттар багынан кврген кызыктарынды айтып, досыца хат жаз. «ДYниетану» пэншде берiлген андар, кустар туралы мэлiметтердi пайдалануыца болады.
3 - тапсырма
Сеш анац базарга жумсады. Сен жYзiм, кызанак, алма, картоп, сYт, айран, сYзбе, кияр, врш сатып алуыц керек. ¥мытпай жэне тез тауып алу Yшiн оларды топтастырып, кесте курастыр. Iшiнен бiр квквнiстi сипаттап квр.
4 - тапсырма
Окушылар хайуанаттар багына саяхат жасады. МуFалiм осы квргендерi бойынша кабырга газетiне макала дайындау туралы тапсырма бердь Сен де твмендеп жоспарды басшылыкка алып, макала жаз.
1. Хайуанаттар багына саяхат.
2. Хайуанаттар багындагы цызыцтар.
3. Саяхаттыц эсер1.
5 - тапсырма
Анац сеш дукеннен шомыр сатып экелуге жбердь Сен бYл квквшстщ атын жол-жвнекей умытып калдыц. Кайткен кYнде де керi кайтпай, квквшсп сатып алуыц керек.
Ол Yшiн сатушыга бул кекетст1 сипаттап бер: оныц тYрi, тYсi, дэм1 цандай, одан не жасауга болады?
6 - тапсырма
Наурыз мерекес нелштен квктемде тойланады?
Сурагыца жауап бере отырып, пайымдау мэттт цурастыр. Озщнщ жазганыц мен досыц жазган мэтiндi салыстыр. Олардыц уцсастыгы мен взгешелiгiн ажырат.
Бул тапсырмаларды орындау барысында окушылар жещл турде корытынды жасай келе, логикалык бшм мен ойлау дагдыларын калыптастырады, пэндш бшмдерш колдана отырып ойын тужырымдауга, заттарды белгшерше карап топтастыруды, сонымен катар тYрлi формадагы тапсырмаларды (кесте, сурет, сызба) тYсiнiп, олармен жумыс жасауды жYзеге асырады. Сонымен катар, бвл тапсырмалар окушыныц вз бетiнше iздену кызметш жандандырып, взiн-взi тексерiп, баскарып отыруына мYмкiндiк жасайды. Ягни, тапсырмаларды орындау барысында окушылардыц тш жэне логикалык ойлау кабшетт^ дамиды.
1 - кесте. Окушылардыц бершген тапсырмаларды орындау нэтижелерi
Тапсырма 3 - сынып окушылары
Kaгыскaны % OpындaFaны %
№1 27 iGG % i5 55,б %
№2 27 iGG % i7 б2,9 %
№3 27 iGG % iS бб,7 %
№4 27 iGG % í6 59,3 %
№5 27 iGG % i5 55,б %
№6 27 iGG % i4 5i,9 %
Нэтижеш талдау. Талкылау
Oсындaй тaпсыpмaлapмен жумыс жYpгiзy ap^brnbi окyшылapдьщ бaстayыш сыныптaFы aлFaн бшмдерш, кaлыптaскaн дaFдыдapын 6a^ayFa бодaтынынa Ke3 жеткiзiдiк. Apнaйы эзipденген тaпсыpмaлap ap^rnbi окyшылapдa логитаньщ негiзгi aмaлдapы - ^ым, пaйым, ой коpытындa жaсay дaFдыдapын кaлыптaстыpyFa бодaтынын жэне aлдындa aныктaлFaн нэтижеден repi окyшылapдьщ кызьгеушыль^ы едэyip ap^a^^Fb aныктaлды. 1 - кестедеп нэтиже бойыншa зеpттеy жyмысымыздa окyшылapдaн apнaйы тaпсыpмaдap aдып, эзipлеген тaпсыpмaдapымызды колдaнy ap^rnbi олapдыц ттмдшп мен кaжеттiriне Ke3 жеткiзiп отьфмыз. Зеpттеy ж^мысымыз бaстayыш мектеп 3 -сыныбыныц 27 окушысыта yйымдaстыpыдды.
Эмпиpикaлык эдiстеpдi, яFни эдебиеттеpмен тaнысy, тaддay, колдay бapысындa зеpттеy тaкыpыбы бойыншa эдiстемедiк тypFыдaFы эдебиеттеp тaлдaнып, соныц негiзiнде мэседедеp мен непзп 6aFbiiTap aныктaлды. Сонымен кaтap эмпиpикaлык эдютщ кaтapынa жaтaтын ноpмaтивтiк-эдютемелш к¥жaттapды тaлдay, окушьта бaйдaнысты оку мaтеpиaлдapымен толык тaнысy жэне тaддay жYpгiзiддi.
Тaнысy мен тaлдay нэтижесшде бaстayыш мектеп окyшылapынa apнaп тaпсыpмaлap жYЙесiн, дот^ль^ зеpттеyшiлiк тaпсыpмaлap жинaFын шыFapy жэне ойтаудыц жaцa децгешне шыFyFa жaцa мYмкiндiк беpетiн тiлдiк-тaнымдык тaлдay эдiстеpiн Yйpетiлyдi кeзделy кaжеттiгi бaйкaлып отыp.
Негiзi aдaмныц бiлiмi Faнa емес, оныц оpтaдa тш тaбысa ецбек етуге бейiмдiлiгi мен e3 кeзкapaсын д^ыс жеткiзе 6wyi Yлкен мaцызFa ие болып отыpFaн жaцa зaмaн жaс ^ш^ыч бойындaFы бaтылдыкты, aлFыpлыкты, кapым-кaтынaс эдебiн еpекше бaFaлaйды. Нэтижесiнде бaстayыш сaтыдaFы пэндеpдiц бiлiм мaзм¥ныньщ дaмытa окыту логи^^та непзделушщ кaжеттiгi окyшылapдыц теоpиялык, интеллектyaлдык ойлayын дaмытyдaн, eмipлiк дaFдылapын жетiлдipyден тyындaйды деген тYЙiн жaсaлды.
ТaпсыpмaлapымызFa кеpектi жaбдыктapды жинaктayдa 6i3 эдютемелш, психологиялык-педaгогикaлык жэне жaлпы бшм беpетiн мектептщ бaстayыш сыныптapынa apнaлFaн «^a3aK тш» (Э.Е. Ж^мaбaевa, Г.И. Уaйсовa, Г.Т. Сэдyaкaс) [15], «Мaтемaтикa» (Э.Б. Aкпaевa, Л.А. Лебедевa, М.Ж. Мыцжaсapовa, Т.В. Лихобaбенко.) [16], «Жapaтылыстaнy» (Т.А. Aндpияновa, В.Н. Беpкaло, Н.Ш. Жaкyповa, С.Н. Кyзнецовa, A.B. Полежaевa.) [17] окyлыктapын тaлдaп, тэжipибелiк окытудыц теоpиялык негiздеpiн aныктaдык.
Сeйлеyдiц бapлык фоpмaлapы Yйpенyшiлеpдi т¥paктaндыpyдыц 6ip шapты болды. Oкyшылapдыц пэн кaжеттiлiгiн сезшуше ыкпaл ететiн эдiстi тaндayдa 6i3 тiлдi окыту эдiстемесiнде eзiндiк i3 кaлдыpFaн эдiскеp-Faлым КБсымовтыщ «Этiлетiн тaкыpыптыц беpетiн пaйдaсынa Yйpенyшiлеpдiц кeздеpi жеткiзiлyi кеpек» деген пiкipiн бaсшылыккa aлып отыpмыз. Oкyшылapдыц шын мэнiнде эpi тipлiк, эpi тaнымдык кaбiлеттеpiн дaмытyдa олapFa ^bi^ma^rn тaпсыpмaлapдыц мэтiндеpiн ipi^reyre ден койдык. Б^л 6aFbiiTaFbi ж¥мыстap окyшылapдыц бiлiм децгеш тaлaптapынa сэйкестенетш ipiктеyдiц eлшем бipлiктеpiн aйкындayдaн бaстaлaды [18]. К.П.Мaлaнюк зеpттеyлеpi сыныптapдaFы мaтемaтикa, aнa тiлi, дYниетaнy сaбaктapын окыту Yдеpiсiнде де окyшылapдыц логикaлык дaйындыFын кeтеpyдiц мYмкiндiктеpi мол екендiгiн дэлелдедi [19]. Мектеп мaтемaтикa кypсынa сод пэн бойыншa логикa элементтеpiн енгiзyдi aлFaшкылapдыц 6ipi болып зеpттеyшi A.A.Столяp окыту Yдеpiсiнде логикaлык мaтеpиaлдapдыц мэнш кемiтy окyшылapдыц логикaлык ойлay ^бшетш дaмытyFa игi эсеpiн тигiзетiн мaтемaтикa пэншщ тиiмдiлiгi дэpежесi тeмендейтiндiгiн дэлелдейдь
Жалпы алганда бiз окытуда логикалык врескел кателердi табу, угымдарга аныктама беру, свйлемдердщ логикалык формасын айыра алу, логикалык салдар, свздердiн магынасын айкын тYсiне алу сиякты тужырымдарды да непзге алдык [20].
Корытынды
Казiргi логика тэжiрибе суранысына жауап беретiн жэне коршаган ортаныц кYPделiлiгi мен алуан тYрлiлiгiн бейнелейтiн дербес «логикалар» жиынын камтитын кYPделi, жогары дамыган бiлiмдiк жYЙесiн кврсетедi. Логикадагы кыскаша жасалган шолудан, оныц даму тарихынан ойланатын тiршiлiк иесi ре^нде логика гылымыныц бiлiмi кез келген адамга аса кажет деген тужырым жасауга болады.
Жаца мазмунга жацашыл эдiстер кажет. БYгiнгi кYнi бiлiм беру мекемелерiнде окыту Yдерiсiнде жаца эдiс-тэсiлдер взектi мэселелердщ бiрi болып отыр. Окыту эдютемес гылымын жаца арналармен байланыстыру аркылы жацарту, эдiстеменiн теориялык кундылыгын арттыру, сол аркылы тiлдi мецгерту, ойды дамыту YДерiсiн сапалы децгейде, философиялык, логикалык, психологиялык, физиологиялык тагы баска шм мэлiметтерiмен де байытылуы керектш теориялык тургыда негiзделiп отыр.
Бiз алдагы уакытты бастауыш сынып окушыларыныц логикалык эдiс-тэсiлдер аркылы тiлi мен ойын дамытудыц теориялык негiздерi мен логикалык эдiс-тэсiлдердi колданудагы сабак тYрлерi жаца тиiмдi технологияларды аныктап, тэжiрибелiк эксперимент негiзiнде, бастауыш сынып окушыларыныц логикалык ойлары аркылы тiлi мен акыл-ой кабiлетiн дамытудыц эдiстемесiн усынуды жоспарлап отырмыз.
Отандык педагогиканы дамытудыц бiр багыты ретшде окушылардыц логикалык ойлау дагдыларын калыптастырудагы зерттеу жумысымыздыц нэтижесi мынадай усыныстар жасауга мYмкiндiк бередi:
• Окушылардыц тш мецгеру жэне ойлау дагдыларын калыптастыруга тэжiрибелiк жумыстар жYргiзу кажет;
• Пэндердщ мазмуны бойынша тш мецгеру жэне ойлау дагдыларын калыптастыру Yшiн тест жумысын жYргiзу керек;
• Тш мецгеру жэне ойлау дагдыларын калыптастыру Yшiн арнайы тапсырмалар курастыру кажет. Окушылардыц вз беттершше жасаган ой-амалдарын дурыс-бурыстыгын тексерту, окушыларды бiр мэселенiн взiн тYрлi жолдармен шешуге Yнемi багыттап отыру (тапкыштык пен зеректiк), ойлануды кажет ететш мысалдар курастыру, есептер шыгарту, шыгармалар жаздыру - бала ойлауын тэрбиелеудщ тиiмдi жолы.
Корытындылай келе, логикалык ойлау накты сабактыц курылымында жат болмауы керек, бiрак оны калыптастыру Yшiн оку материалыныц пэндiк мазмунын белсендi тYPде тарту кажет. Бастауыш мектеп окушыларыныц логикалык ойлауы мен бшмдш-логикалык дагдыларын калыптастыруды мектептен тыс жумыстарда жалгастыру кажет. Мэселен, сыныптан тыс iс-шаралар -YЙiрмелер, логика бурышы, кабырга газетi, арнайы апталыктар мен ертенгiлiктер. Мундай сабактардыц мазмунына казак тiлi, жаратылыстану гылымдары, сондай-ак окушылардыц кYнделiктi вмiрiнен алынган эмпирикалык материалдар (ойындар, CYЙiктi iсi) кiруi керек. Окушылардыц ойлау кабiлеттерiн дамып, жацашыл идеяларга квнiл квкжиегiн ашу керек. Сонда гана окушы белгш бiр дагдыларды игерiп, оны взшщ вмiрлiк кажеттiгiне жумсайды.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Микеладзе З.Н. (1978) Основоположения логики Аристотеля. Вступ. статья. Аристотель. Сочинения в четырех томах. Том 2. М.: Мысль. - 687 с.
2. Турганбаев Э. (2004) Логика. Алматы: «Бшм». - 136 б.
3. Оспанов Т.К., Курманалина Ш.К., Курманалина С.К. (2015) Математикалык теорияныц непздер1.
4. Жапбаров А. (2015) Казак тшн дамыта окытудыц тэжiрибелiк эд1стер1: логикалык амал-тэалдер. Шымкент.
5. Оразахынова Н. (2001) Свз курамын, лексика грамматикалык магынасын сатылай комплекса талдау.
6. Рахымбек Д.К. (1998) Болашак математика мугал1мш окушылардыц логико-методологиялык бшмдерш жет1лд1ру жумысына дайындаудыц гылыми-эд1стемел1к непздер1 пед. гыл. канд. ...дис. : 13.00.02. Шымкент. - 336 с.
7. Datsogianni A., Sodian B., Markovits H., Ufer S. (2020) Reasoning With Conditionals About Everyday and Mathematical Concepts in Primary School, Frontiers in Psychology, 11, 531640 https://www.ncbi.nlm.nih. gov/pmc/articles/PMC7658316/
8. Bakhyt S., Kalimbetov B., Khabibullayev Z. (2018) Possibilities of mathematical problems in logical thinking. Development of secondary education pupils. Opcion. 34(85-2), 441-457. https://produccioncientificaluz.org/index.php/opcion/article/view/23803
9. Жапбаров А. (2011) Окушылардын тшн дамыта окытудын гылыми-эдютемелш негiздерi. Алматы: Арыс.
10. Элiмов А.К. (2013) Интербелсендi эдктемеш ЖОО-да колдану мэселелерi. Алматы. - 448 б.
11. Гальперин П.Я. (1985) Методика обучения и умственное развитие ребенка. Москва: Издательство МГУ. 1985. - 45 c.
12. Фридман Л.М. (1977) Логико-психологический анализ школьных учебных задач. Москва: Педагогика. -208 c.
13. Hudson B., Henderson S., Hudson A. (2015) Developing mathematical thinking in the primary classroom: liberating students and teachers as learners of mathematics. Journal of Curriculum Studies. Vol. 47 No3: 374398. DOI: 10.1080/00220272.2014.979233.
14. Henderson S., Rodrigues S. (2008) Scottish student primary teachers' levels of mathematics competence and confidence for teaching mathematics: Some implications for national qualifications and initial teacher education. Journal of Education for Teaching. Vol. 34. pp. 93-107.
15. Жумабаева Э.Е., Уайсова Г.И., Сэдуакас Г.Т. (2018) «Казак тш» жалпы бшм беретш мектептщ 3-сынып окушыларына арналган окулык. А.: «Атамура».
16. Акпаева Э.Б., Лебедева Л.А., Мыцжасарова М.Ж., Лихобабенко Т.В. (2018) «Математика» жалпы бшм беретш мектептщ 3-сынып окушыларына арналган окулык. А.: «Алматыктгап».
17. Андриянова Т.А., Беркало В.Н., Жакупова Н.Ш., Кузнецова С.Н., Полежаева А.В. (2018) «Жаратылыстану» жалпы бшм беретш мектептщ 3-сынып окушыларына арналган окулык. «Назарбаев Зияткерлж мектептерЬ» ДББ¥.
18. Сыздыкова Р. (1995) Сез сазы. Алматы.: Санат.- 120 б.
19. Маланюк К.П., Маланюк М.П. (1979) О формировании логической грамотности школьников. Советская педагогика. №7
20. Никольская И.Л. (1974) О единой линии воспитания логической грамотности при обучении математике // Преемственность в обучении математике. М.: Просвещение.
References
1. Mikeladze Z.N. (1978) Osnovopolozheniya logiki Aristotelya. Vstup. statya. Aristotel. Sochineniya v chetyrekh tomakh. Tom 2. [The foundations of Aristotle's logic. Introduction. article. Aristotle. Essays in four volumes. Volume 2]. M.: Mysl. - 687 s. [in Russian]
2. Turganbaev A. (2004) Logika. [ Logics]. Almaty: «Bilim». - 136 b. [in Kazakh]
3. Ospanov T.K., Kurmanalina Sh.K., Kurmanalina S.K. (2015) Matematikalyk teoriyanyn negizderi. [Fundamentals of mathematical theory]. [in Kazakh]
4. Zhapbarov A. (2015) Kazak tilin damyta okutudyn tazhiribelik adisteri: logikalyk amal-tasilder. [Practical methods of developing teaching of the Kazakh language: logical approaches]. Shymkent. [in Kazakh]
5. Orazakhynova N. (2001) Soz kuramyn, leksika grammatikalyk magynasyn satylaj kompleksti taldau. [Step-by-step complex analysis of word composition, grammatical meaning of vocabulary]. [in Kazakh]
6. Rakhymbek D.K. (1998) Bolashak matematika mugalimin okushylardyn logiko-metodologiyalyk bilimderin zhetildiru zhumysyna dajyndaudyn gylymi-adistemelik negizderi ped. gyl. kand. ...dis. : 13.00.02. [Scientific and methodological foundations of preparing a future mathematics teacher for work on improving students' logical and methodological knowledge. Dissertation... Cand. Sci. (Pedagogy): 13.00.02.] ]Shymkent. - 336 c. [in Kazakh]
7. Datsogianni A., Sodian B., Markovits H., Ufer S. (2020) Reasoning With Conditionals About Everyday and Mathematical Concepts in Primary School. Frontiers in Psychology, 11,531640 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7658316/
8. Bakhyt S., Kalimbetov B., Khabibullayev Z. (2018) Possibilities of mathematical problems in logical thinking. Development of secondary education pupils. Opcion. 34(85-2), 441-457. https://produccioncientificaluz.org/index.php/opcion/article/view/23803
9. Zhapbarov A. (2011) Okushylardyn tilin damyta okytudyn gylymi-adistemelik negizderi. [Scientific and methodological bases of language development of students]. Almaty: Arys. [in Kazakh]
10. Alimov A.K. (2013) Interbelsendi adistemeni ZhOO-da koldanu maseleleri. [Problems of applying the interactive methodology in universities]. Almaty. - 448 b. [in Kazakh]
11. Galperin P.Ya. (1985) Metodika obucheniya i umstvennoe razvitie rebenka. [Teaching methods and mental development of the child]. Moskva: Izdatelstvo MGU. 1985. - 45 s. [in Russian]
12. Fridman L.M. (1977) Logiko-psikhologicheskij analiz shkolnykh uchebnykh zadach. [Logical and psychological analysis of school educational tasks]. Moskva: Pedagogika. - 208 s. [in Russian]
13. Hudson B., Henderson S., Hudson A. (2015) Developing mathematical thinking in the primary classroom: liberating students and teachers as learners of mathematics. Journal of Curriculum Studies. Vol. 47 No3: 374398. DOI: 10.1080/00220272.2014.979233.
14. Henderson S., Rodrigues S. (2008) Scottish student primary teachers' levels of mathematics competence and confidence for teaching mathematics: Some implications for national qualifications and initial teacher education. Journal of Education for Teaching. Vol. 34. pp. 93-107.
15. Zhumabaeva A.E., Uajsova G.I., Saduakas G.T. (2018) «Kazak tili» zhalpy bilim beretin mekteptin 3-synyp okushylaryna arnalgan okulyk. [Textbook for students of the 3rd grade of general education school" Kazakh language"]. A.: «Atamura». [in Kazakh]
16. Akpaeva A.B., Lebedeva L.A., Munzhasarova M.Zh., Likhobabenko T.V. (2018) «Matematika» zhalpy bilim beretin mekteptin 3-synyp okushylaryna arnalgan okulyk. [Textbook for students of the 3rd grade of General Education School "Mathematics"]. A.: «Almaty kitap».
17. Andriyanova T.A., Berkalo V.N., Zhakupova N.Sh., Kuzneczova S.N., Polezhaeva A.V. (2018) «Zharatylystanu» zhalpy bilim beretin mekteptin 3-synyp okushylaryna arnalgan okulyk. «Nazarbaev Ziyatkerlik mektepteri» DBBU. [Textbook for students of the 3rd grade of general education school "Natural Science". AEO "Nazarbayev Intellectual Schools"]. [in Kazakh]
18. Syzdykova R. (1995) Soz sazy. [Word music]. Almaty: Sanat. - 120 b. [in Kazakh]
19. Malanyuk K.P., Malanyuk M.P. (1979) O formirovanii logicheskoj gramotnosti shkoFnikov. Sovetskaya pedagogika. [On the formation of logical literacy of schoolchildren. Soviet pedagogy]. #7 [in Russian]
20. NikoFskaya I.L. (1974) O edinoj linii vospitaniya logicheskoj gramotnosti pri obuchenii matematike // Preemstvennosf v obuchenii matematike. [About a single line of education of logical literacy in teaching mathematics // Continuity in teaching mathematics]. M.: Prosveshhenie. [in Russian].
Формирование навыков логического мышления и речи учеников начальных классов
Ш.Ш. Онтуганов *, А. Жапбаров Южно-Казахстанский государственный педагогический университет, г. Шымкент, Казахстан
e-mail*: shynara 777 777@mail.ru
Только при логически правильном мышлении и понимании мы различаем причинно-следственные связи, зависимость друг от друга, происхождение и путь развития окружающих нас вещей. Процесс логически правильного мышления расширяет возможности ученика относиться к своим предположениям скептически и критически, тем самым углубляя и расширяя свое понимание мира, существования и бытия. Логический процесс - результат научного познания мира, запоминания предметов и явлений внешнего мира в человеческом мозге, рассмотрения правильных форм и законов, правил этого образа. Логические методы мышления не могут формироваться самостоятельно со дня прихода детей в школу, для этого учитель должен заложить основы логических знаний и умений. Необходимо проработать материал, описывая каждое действие с учетом возрастных возможностей детей, отсюда использование большого количества логических задач в обучении является важным фактором качественного обучения. А усвоение логических приемов, форм мышления, понятий, суждений учащимся начальной школы по умозаключениям предусмотрено программой начальной школы. В данной статье рассматриваются педагогические предпосылки для выполнения системы заданий по основным предметам начальной школы как способ формирования навыков логического мышления младших школьников, навыки и средства практического изучения логических понятий.
Ключевые слова: логические операции, языковое развитие, мышление, понимание, видение.
Formation of logical thinking and speech skills of elementary class students
Shynar Sh. Ontuganova *, Amangeldy Zhapbarov South Kazakhstan State Pedagogical University, Shymkent, Kazakhstan e-mail*: shynara 777 777@mail.ru
Only with logically correct thinking and understanding, we distinguish between cause-and-effect relationships, dependence on each other, the origin and path of development of things around us. The process of logically correct thinking expands the student's ability to treat his assumptions skeptically and critically, thereby deepening and expanding his understanding of the world, existence and being. The logical process is the result of scientific knowledge of the world, memorization of objects and phenomena of the external world in the human brain, consideration of the correct forms and laws, rules of this image. Logical methods of thinking cannot be formed independently from the day
children come to school, for this the teacher must lay the foundations of logical knowledge and skills. It is necessary to work out the material, describing each action taking into account the age capabilities of children, hence the use of a large number of logical tasks in teaching is an important factor in quality learning. And the assimilation of logical techniques, forms of thinking, concepts, judgments to primary school students by conclusions is provided by the primary school program. This article discusses the pedagogical prerequisites for performing a system of tasks in the main subjects of primary school as a way of forming logical thinking skills of younger schoolchildren, skills and means of practical study of logical concepts.
Keywords: logical operations, language development, thinking, understanding, vision.
АВТОРЛАР ТУРАЛЫ АППАРАТ
Онтуганова Шынар Шералиевна, 6D010200 - Бастауышта окыту педагогикасы мен эдютемеа мамандыгынын 3 курс докторанты, Гуманитарльщ-педагогикальщ факультет^ Ощуспк Казакстан мемлекетпк педагогикальщ университет^ Шымкент к, Казахстан, e-mail: shynara 777 777@mail.ru
Жапбаров Амангелдь педагогика гылымдарынын докторы, профессор, Ощуспк Казахстан мемлекетпк педагогикалык университет Шымкент, Казахстан, е-mail: azhapbarov@mail. ru
ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРАХ
Онтуганова Шынар Шералиевна, докторант 3-курса специальности 6D010200 -Педагогика и методика начального обучения, Гуманитарно-педагогический факультет, Южно-Казахстанский государственный педагогический университет, г. Шымкент, Казахстан, e-mail: shynara 777 777@mail.ru
Жапбаров Амангельды - доктор педагогических наук, профессор, Южно-Казахстанский государственный педагогический университет, г. Шымкент, Казахстан, е-mail: azhapbarov@mail.ru
INFORMATION ABOUT THE AUTHORS
Shynar Sh. Ontuganova, doctoral student of the specialty 6D010200 - Pedagogy and methodology of primary education, Faculty of Humanities and Pedagogy, South Kazakhstan State Pedagogical University, Shymkent, Kazakhstan, e-mail: shynara 777 777@mail.ru
Amangeldy Zhapbarov, doctor of pedagogical sciences, Professor of the South Kazakhstan State Pedagogical University, Shymkent, Kazakhstan, e-mail: azhapbarov@mail. ru
Редакцияга тусп / Поступила в редакцию / Received 02.02.2021 Жариялауга кабылданды / Принята к публикации / Accepted 15.06.2021
