CC BY
51МРНТИ 14.29.27
ЖАЗБАША СвЙЛЕУ Т1Л1НЩ Б¥ЗЫЛЫСТАРЫ БАР МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЬЩ СЫНЫБЫНДАГЫ БАЛАЛАРМЕН ЖYРГIЗIЛЕТIН ТYЗЕТУ Ж¥МЫСТАРЫН
¥ЙЫМДАСТЫРУ
А.Ц. Аманулла, С.Ж. вмiрбек Каза^ улттык цыздар педагогикалык университетi, Алматы к., Казакстан aigerim.amanulla@mail.ru , saltanatomirbek5@gmail.com
Мектеп окушыларынын жазбаша сейлеушщ бузылу мэселес — мектептеп окыту уш1н ен езекп мэселелердщ б1р1, ейткеш бастапкы окыту максаттарынан жазу жэне оку окушылардын одан эр1 бшм алу куралына айналады. Баланын жазу дагдысын менгеру1, онын одан ары оку бшм алу барысындагы непз1 табысты алгышарты бола алады. Макалада жазбаша сейлеу тшне кыскаша сипаттама бершп, жазбаша сейлеу тшнщ бузылыстары бар мектепалды дярлык сынып жасындагы балаларга арналган тузету-жаттыгу кешендер1 дайындалып, олардын тшмдшп аныкталды. ¥сынылып отырган макалада авторлар жалпы бшм беретш мектепалды даярлык сынып окушыларында кездесетш дисграфиянын турлерш, фонематикалык кабылдау мен кещспкп кабылдау, логикалык ойлау ерекшелжтерш, таралуын арнайы эдебиеттердеп деректерге суйене отырып, эдютемелерд1 1р1ктеп, балаларга бешмдеп аныктаушы тэж1рибе журпзу аркылы аныктаган.
ТYйiн свздер: Жазбаша сейлеу тш, мектепалды сынып, дисграфия, функционалдык базис, фонематикалык кабылдау, кещспкп багдарлау, логикалык ойлау.
Казiргi уакытта статистикалык керсеткiштерге жYгiнсек, жылдан жылга жазбаша сейлеу тiл кемiстiгi бар балалар саны жэне логопедиялык кемект кажет ететiн балалардын пайызы есуде. Кез-келген жаста жазбаша сейлеу тшнщ бузылуы танымдык iс-эрекеттiн жэне адамнын элеуметтiк бейiмделу мYмкiншiлiгiн шектейдь
Жазбаша сейлеу тiлi - ете кYPделi, жогары денгейде уйымдасатын психикалык iс-эрекетi, ол ойды жазу аркылы белсецщ жеткiзе бiлуге, сондай - ак жазылганды тYсiнуге мYмкiндiк береди Жазбаша тiл аркылы карым-катынаска тYсу кажеттшп эр тYрлi емiрлiк жагдайда жиi кYнделiктi емiрде кездеседi.
Жазбаша сейлеу тшнщ алгышарттарын калыптастыру орташа есеппен 6-7 жаста аякталады. Алайда бул жогарыда айтылган баладагы психикалык функциялар мен YPДiстер жетiлген дегецщ бiлдiрмейдi, бiрак олар окуды бастау Yшiн жеткiлiктi екендiгiн керсетедi. Жазудын психологиялык жYЙесi жазу тэсiлiнен бiрте-бiрте жазбаша сейлеу тiлiн калыптастыру, ойын жазбаша жеткiзу жагына езгеретiн болады.
Жазбаша сейлеу эркашан жазу немесе оган усынылатын белгiлi мiндеттен басталады. Егер окушы айтылган сездi немесе сейлемдi жазуы керек болса, бул ой мэтiндi тындап, оны барлык дэлдiкпен жэне дурыс жазуга непзделедь Егер окушы еркiн мазмундама немесе хат жазу керек болса, ой алдымен белгш бiр оймен шектелед^ ол кейiннен сейлемде калыптасады, фразадан бiрiншi жазылуы тиiс сездер ерекшеленедi [1;7].
Жазбаша сейлеу угымына тен кукыкты кураушы ретiнде оку жэне жазу юредь "Жазу графикалык элементтердщ кемегiмен акпаратты кашыктыкта беруге жэне оны уакыт iшiнде бекiтуге мYмкiндiк беретiн сейлеудi бекiтудiн танбалы жYЙесi. Кез келген жазу жYЙесi белгшердщ туракты курамымен сипатталады» [2; 3].
Баланын жазу дагдысын менгеруi ол мектепте оку барысындагы табысты iргетасы болып саналады. Жазуга YЙрену - мектептеп ен кYPделi тапсырмалардын бiрi. Ягни ол балада фонематикалык кабылдауын, кенiстiктi багдарлауын, сездiк коры мен графомоторлы дагдыларын жетiлдiру шартымен гана жYзеге асады.
Нейропсихологтардын пiкiрi бойынша осы дагдыларды менгеру немесе бузылу киындыктарынын себебi, бул процестi камтамасыз ететiн баланын ми жYЙесi дамуынын бiркалыпты болмауынан деп санайды. Нэтижесвде бiркатар галымдардын пiкiрнше олардын парициальды калыптаспауы дисграфиянын вербальды емес: оптикалык, оптика - кенiстiктiк, диспраксикалык формаларына экеледi.
Мектепке даярлык сыныбында тiлдi дамыту, ол мектепте окытудагы дайындыктын негiзгi шарты. Ауызша жэне жазбаша сейлеудщ грамматикалык калыптасуынын ен непзп кезендерiнiн бiрi
бaлaлapдa дисгpaфия мен дислексиядaн ca^ra^^ipy ж¥мыстаpы болып тaбылaды. М¥Faлiм тiл кемiстiктеpiнiц aлдын aлy rça3ipri кезендегi модеpнизaциялaнFaн rçоFaмдa aктyaлды мэселе екенiн тYсiнy кеpек. Eгеp б¥pыныpaкra бaлa мектепке 6apbm д^ыс сeйлей немесе жaзa aлмaсa, б¥Faн rçanbi мэн беpмеген. Ал rça3ipri кезде бaлa о^и aлмaсa, rçоpшaFaн элемде оныц бaFыттaлyы киыша тYседi.
Бaлaныц жaзy мен о^уды мецгеpyге дaйындыFы б^л сeйлеyдiц фонетикaльщ, фонемaтикaльщ жэне лексикa-гpaммaтикaльщ жaкrapыныц жYЙелi e3apa ю-^имылыныц нэтижесi. Сонды^ган логопедтеp бaлaдa тейлеудщ бapльщ компоненттеpiнiц rçaлыптaсyын м^ият зеpделеyге еpекше нaзap ayдapy rçaжет. Жaзбaшa сeйлеyдi - жaзбaшa дискypсты rçaлыптaстыpyдыц мaцызы-дaмyындa еpекшелiктеpi 6ap бaлaлapFa ^тысты, оныц iшiнде тейлеу, соидей-ад тaнымдьщ ю^еке™^ дaмyындa aньщтaлFaн ayытrçyлapы 6ap сeйлеy ^бшет ayыp бaлaлapFa ^тысты apтaды. Бaлaныц ayызшa тейлеушщ сьфт^ы д^ыхсте^ь эprçaшaн оныц жaзyды мецгеpyге дaйындыFыныц тYпкiлiктi eлшемi болып тaбылмaйды, б^л pетте оныц тэжipибелiк тiлдiк бarçылayлapын, сaлыстыpyлapын, rçоpытындылapын есепке aлy мaцызды. Аyызшa тейлеудщ rçaлыптaспayы жэне сeйлеy б¥зылыстapы ayыp бaлaлapFa тэн веpбaльды емес психикaльщ сaлaныц еpекшелiктеpi жaзбaшa сeйлеyдi мецгеpyдiц эpтYPлi кезеццеpiнде ^^ходы^^ тyындayын a^i^ra^^i.
Пpофессоp P.E. Левинa мен оныц iзбaсapлapыныц пiкipi бойыншa жaзбaшa сeйлеyдi мецгеpyдiц тaбыстылыFы осы ^ызмет тYpiнiц aлFышapттapыныц жaFдaйымен, яFни фонемaтикaльщ есту, моpфолошяльщ жэне синтaксистiк жaлпылaмa дaмyыныц белгiлi 6ip децгейiмен, лингвистикaльщ бшмнщ жеткiлiктi кeлемiмен констpyктивтi дaFдылapдыц rçaлыптaсyымен бaйлaнысты.
Жaзбaшa сeйлеyдi зеpттеy кезвде, aтaп aйщaндa, мектеп жaсыццaFы бaлaлapFa жaзбaшa сeйлеyдi K¥py дaFдылapын мецгеpyге дaйындыFын зеpттеy кезiнде осы пpоблемaныц бipнеше aспектiлеpiн ескеpy ^жет. Жaзбaшa сeйлеy ayызшaFa rçapaFaндa элдеrçaйдa бaяy жэне iшкi rçapым-rçaтынaстa ayызшa сeйлеyден eзгеше. Eгеp сьфт^ы тейлеу e3 дaмyындa iшкi сeйлеyден озсa, оццa жaзбaшa сeйлеy iшкi ^к^уге тиiс жэне оныц жYзеге aсыpылyын болжaйды. Iшкi, бapыншa rçысылFaн тейлеуден бapыншa тольщ жaзбaшa ^к^уге кeшy-пpедикaтивтi жэне идиомaтикaльщ сeйлеyдi синтaксистiк бeлшектелген жэне бaсrça дa тYсiнiктi тейлеуге aйнaлдыpyдыц кYPделi пpоцесi [3; 11].
Kaлыпты жaFдaйдa жaзy пpоцесi келесщей сeзге ^тысы 6ap жэне ^зге ^тысы жо^ фyнкциялapдыц жеткiлiктi децгейде rçaлыптaсyынa бaйлaнысты:
- дыбыстapды естш aжыpaтy;
- дыбыстapды д^ыс aäry;
- дыбыстьщ тaлдay жэне жишкгау;
- ^клеу тiлiнiц лексигальщ- гpaммaтикaльщ жaFыныц rçaлыптaсyы;
- кepiп тaлдay мен житакгау;
- кецiстiк тypaлы тYсiнiктеpi [4; 34].
Бipiншi сыныпкд бaлaлapдыц кейбipеyi дaйындьщсыз келедi, олapдыц жaзy мен о^уды eнiмдi мецгеpyге rçaжеттi фyнкциялapдыц дaмyындaFы пpоблемaлapды бaйrçayFa болaды..
О^ушыныц жaзyы тypaлы толыцкзнды arçпapaт aлy Yшiн, диaгностикaльщ ж^мыс^ диктaнт пен кeшipiп жaзyмен rçaтap, бaсrça дa тaпсыpмaлap ^сынылуы rçaжет. Олap тiлдiк тaлдay мен жишкгау дaFдылapыныц ^дыш^у децгейiн жэне eткен о^у жылындa мектеп бaFдapлaмaсын тольщ мецгеpyiн бaFaлay болып тaбылaды.
Б^л ж¥мыстaн бaсrça о^ушыныц YЙ тaпсыpмaсын, сыныптaFы, бarçылay ж¥мыстapын оpындayын бaFaлay rçaжет. Себебi, кейбip оrçyшылap aсa тaныс емес м¥Faлiмдi кepгенде, кYpделi тaпсыpмaны оpындay aлдындa rçобaлжyы мYмкiн, соныц сaлдapынaн e3 мYмкiндiктеpiнен нaшap оpындaп, rçaтелеp сaны кeбейiп кетyi мYмкiн. Кейбip жaFдaйдa кеpiсiнше, диктанты жarçсы жaзFaнымен, бaлaлap сeздеpдi бyындapFa бeле aлмayы дa, дыбыстьщ-эpiптiк тaлдay жaсaй aлмayы дa бaйrçaлaды.
Логопед оrçyшылapдыц rçaтелеpiн та^ты aжыpaтa бiлyi ^жет. Eкiншi сыныптa оpфогpaфияльщ жэне пyнктyaцияльщ rçaтелеpдi сaнaп, ж^мысты нaшap жaзсa дa бэpiн жшке тоудщ кзжет жо^. Алaйдa, rçaтелеpдiц ситтын, тYpiн ескеpyi кеpек.
Оpфогpaфияльщ еpежелеpдi rçолдaнyFa бaйлaнысты емес rçaтелеpдiц болуы дисгpaфияныц негiзгi белгiсi болып табылaтыны белгiлi. Б^л rçaтелеp ^pa^rai ситт^ ие, олapдыц пaйдa болуы бaлaныц зеpде дaмyыныц б¥зылыстapынa жэне бшм беpy мекемесiне келy-келмеyiне бaйлaнысты емес.
Алфaвиттi бiлy - эpiптеp мен дыбыстаpдыц aтayлapын бiлy бipнеше pет о^у дaFдылapыныц Yздiк пpедиктоpлapыныц 6ípí pетiнде кepсетiлдi. Осылaйшa, эpiптiк aтayлap мен эpiптiк дыбыстapды бiлy сayaттыльщтыц мaцызды дaFдылapы мен жaзy жYЙесiн о^ытудыц aжыpaмaс бeлiгi болып сaнaлaды. ЖaзyFa о^ыту Yшiн мaцызды эpiптеp мен эpiптеpдiц aттapынa rçосымшa, жaзy дaFдысынa о^ыту, сон^й-
ак ерте сауаттылык дагдыларын алу мацызды рел аткаруы тиiс. Кем дегенде, бiрдене жазу мYмкiндiгi болуы Yшiн жазу дагдысын Yйренуi керек [5].
Kазiргi танда дисграфияны тYзету логопедияныц ец езектi мiндеттерiнщ бiрi болып табылады. Эз зерттеулерiн логопедияныц осы саласына арнаган галымдар - Р.И. Лалаева, В.А. Ковшиков, И.Н. Садовникова, И.Н. Ефименкова, Л.Г. Милостивейко, А.Н. Корнев жэне т.б. тYзету жумыстарын дисграфиянын тYрiне сэйкес жYргiзу керек деп есептейдi [6, 7].
Ерекше назарын логопед окушыныц парак бетшде багдарлау бiлiгiне, идеограммды ерiксiз жазуына (аты, тегi, мекен-жайы т.б.). Сонымен коса, тiл бiрлiктерiн ажыратуына (сейлем, сездер, Yстеулер), дыбыстык талдау кателерi (тастап кету, косып жазу, сездщ курамын женiлдету, алмастырулар, контаминациялар), акустикалык-артикуляциялык уксастыгы бойынша шатастыру (дауысты, дауыссыз катац, уяц, Yндi, ызыц, ыскырык, сонор Р-Л, африкат), кинетикалык сипаты бойынша алмастыру, персеверация, антиципация, аграмматизм (сезжасам, баскару).
Аталган кателер тYрлерiне карай мына процестердiн дамымауын атауга болады:
- психикалык жэне фонематикалык процестердщ жетiлмеуi;
- сейлеу тшнщ лексикалык-грамматикалык жагыныц дамымауы;
- керу жэне есту зешншщ, кабылдауы мен есте сактауыныц бузылуы;
- бiр эрекет тYрiнен келесiге ауысудагы киындыктар.
Жазбаша сейлеу тiлiн ендеудегi кептеген зерттеулер оку дагдыларына шогырланган. Сондыктан жазбаша сейлеу тiлiне аз мэн бершген. (Afonso, Suârez-Coalla, & Cuetos, 2015) Асимметрия сандык мэндi гана емес, сонымен катар сандык жэне сапалык сипатка да ие. Жазбаша сейлеу Yдерiсiне байланысты кептеген жауапсыз сурактар мен мацызды теориялык кателштер бар. Бул тацкаларлык, себебi бiздiн окыганымыз белгiлi бiр жерде жазылуы керек емес пе? Жазбаша сейлеу туралы толыкканды бiлу Yшiн окуды зерттеуге арналган дагдылар сиякты жазбаша сейлеу тшн зерттеуге арналган дагдлар кажет [8; 219].
Жазбаша сейлеу тшш зерттеу дагдыларын калыптастыру максатында жогарыда керсетiлген балалардыц жазу барысындагы кездесетш кателiктердi аныктап, сол кездесетш кателштердщ алдын алу нускаулыктары жасалынды.
Зерттеу жумысыныц мацсаты - мектепалды даярлык сынып балаларыныц жазбаша функционалдык базисiн калыптастыру болып табылады.
Зерттеу жумысыныц мтдеттер1:
- зерттелетш топтагы балалардыц функционалдык базасын калыптастырудыц мазмунын аныктау, арнайы эдiс-тэсiлдердi тацдау;
- муFалiмдер мен ата-аналарга арналган нускаулыктарды эзiрлеу.
Зерттеуге Алматы каласы жалпы бiлiм беретiн немiрi 30 орта мектебшщ Мекепалды даярлык сыныбынан 6 жас шамасындагы 10 окушысы катысты.
Зерттеу жумысы екi кезецнен турады. Бiрiншiсi - мектепалды даярлык сынып окушыларыныц жазу бузылыстарын тэж1рибеге дешнп аныктау, екiншi кезецде - дайындалган жаттыгулар кешенiн колдангану аркылы мектепалды даярлык сынып окушыларыныц жазуындагы бузылыстарды темендету. Мектепалды даярлык сынып окушыларыныц жазу бузылыстарын тэжiрибеге дейiнгi аныктауга арналган диагностикалык жумыс тапсырмаларн карастырайык. Тапсырмалар осы жастагы балалрдыц фонематикалык кабылдауын, кенiстiкте багдарлануын, логикалык ойлау мен есте сактау кабiлеттерiн аныктауга арналган диагностикалык тапсырмалар:
Келес тапсырма баланыц фонематикалыц цабылдауы мен талдауын аныцтауга аранлган тапсырма, бул тапсырманы ею вариантта царастырсац болады.
• Б1ртш1 вариант - б1ртш1 дыбысты ата. Максаты: Балалардыц фонематикалык талдау дагдысын тексеру.
Тапсырманыц нускауы: Балаларга бiрнеше сездер айтылады. Олар сол сездердщ бiрiншi дыбыстарын айтып беру кажет.
• Етншг вариант - эр1птерден свз цурастыру.
Бул эдю бойынша балаларга эрштер бершедк осы эрiптердi курастырып сез курау керек.Сонмен катар бул тапсырма аркылы балалардыц сезш корын да тексеруге болады. Мысалы ш, а, р; м, а, т, а; к, а, р, г, а; т.б.
Келес тапсырмалар кешем балалардыц кец1стттег1 багдарлауын аныцтауга арналган тапсырмадан турады.
• Yлгiге царап, фигура сызу жэне Фигура цурастыр.
Kß3aK, Yлmmъщ щыi3dap neдaгoгикaлъщуниверсиmеmiнiц Хaбaршысы № 1(S1), 2020
Б^л тaпсыpмa ею BaprnHrra жYpгiзiледi.
Mancara: Кещстж пpaксисiн, кepy мотоpикaльщ Yйлесiмдiлiгiн тексеpy.
Бipiншi Baprnmbirç н^с^уы бойыншa бaлaлapFa белгiлi 6ip KecKrnmrç Yлгici беpiледi сол Yлгiге ^apan 6ananap кеcкiндi д^ыс сызып шыгуы KepeK
Екiншi Bap^m-mR н^с^уы бойыншa 6anapFa тaяшaлap бepiлeдi, тaяrçшaлapдaн eKi Yш фигypa K^pacrapy KepeK, сонымен rçaтap бaлaлapFa Yлгi де бepiлeдi сол Yлгiгe ^apan фигypaлapды тaяrçшaлapмeн тepип шыFy KepeK
Mancara: Конcтpyктивтi npaKœcri тeкcepy.
• Жудырыщ - aлaщaн - щыры (А.Р. Лypия бойыншa). Mancara: Бaлaлapдыц мотоpикacын тeкcepy.
TancbipMa: Yлгi бойыншa ap ^имылды Yш peт ^amana^ тоFыз ^имылды rçaïïranay ^сынылады.
Келес manсырмaлaр кешетнде бaлaлaрдыц логиктыщ ornay щaбiлеmiн meKcepy мен ecme сaщmaу щaбiлemiн aныщmayгa apнaлгaн mancыpмaлapдaн mYpaды.
• 4-apmыщ зammы man.
Mancara: Бaлaлapдьщ лог^^ы^ ойтау кзбше'пн тeкcepy.
H^crçay бойыншa бaлaлapFa 4 cypeт rçaтap бepiлeдi. 1шшен aprarç cypeni тayып, не Yшiн тaндaFaндapын тYciндipeдi. Мысгл peтiндe 6ananapFa cypenep мен ceздep aprçылы тaпcыpмa бepiлeдi.
• 10-зammы е^е caщmay Mancara: Kepin есте ca^тayын ami^ray.
Тaпcыpмaньщ н^^улы^! бойыншa бaлaлapFa жете жeкe бipнeшe cypeт кepceтiлeдi, олap оны м^ият ^apan aлып. Сосын оны жayып ^оямын, олap cypeттepдi aтaп 6epyi шapт.
• 10-ce3di е^е caщmay. Macara: Есте ca^ray ^бшетш тeкcepy.
H^crçay бойыншa 6ananapFa 10 ceз rçaтapынaн aйтылaды. Kaüranan ^ылады. Бipнeшe peт rçaйтaлaнFaннaн соц, олap сол ceздepдi eciндe ca^a^ rçaйтaлaп aйтып 6epyi KepeK. [9-10; 18б]. Багалау критерий келеыдей: 3 бaлл - д^ыс жayaп; 2 бaлл - eзiн-eзi тYзeтy;
1 бaлл - кeмeк кepceткeннeн Kemmi д^ыс жayaп; 0 бaлл - кeмeк кepceткeннeн кeйiнгi д^ыс емес жayaп. Бipiншi тезец бойыншa жоFapFы 6aFa - 45 ^тай. АлынFaн нэтижeлep 1-кecтeдe кeлтipiлгeн.
1- Kecre. Mектепaлды дaяpлык сынып oKymbi.iapbiHbiH жaзy 6¥3bMbiCTapbiH aлдын-aлa aHbirçTayibirç нэтижелеpi
1- oкyш ы 2- oкyшы 3- oк;yшы 4-oк;yшы 5-oкyшы 6- o^ymM 7- oкyшы 8- oкyшы 9- oкyшы Ю^кушм
№1 4 3 3 3 2 2 S 2 3 S
№2 3 S 2 2 S 4 3 3 2 б
№3 S б 4 3 б 3 2 б 2 3
№4 2 2 3 4 2 2 2 S б 4
№5 б 4 3 б 4 б 7 2 S 2
№6 3 2 3 S 3 7 2 3 2 4
Жадин ^пй 23 22 1S 23 22 24 21 21 20 24
Кестеден Keprn отыpFaнымыздaй, тэжipибeгe дeйiн мeктeпaлды дaяpльщ сынып оrçyшылapыньщ жязуыныц aлFышapттapын ami^ray бapыcындa бaлaлap бipшaмa ^^iKiep жiбepдi, б^л бaлaлapдa жгзудыц б¥зылыcтapы бaйrçaлaды. Атaп a^^arç^, ceздepдi ^те жaзy, дыбыcтapды толыщ тaнымayы, логигалыщ тaпcыpмaлapдaн нэтижeлepi тeмeндey, ceздi бyынFa д^ыс бeлiп жaзбayы, тшдщ нaшap дaмyынaн дыбыcтapды д^ыс aйтпay, ^щстште бaFдapлaнyы бipшaмa бяяу. Диaгноcтикaльщ тaпыpмaлapды оpындay бapыcындa бaлaлapдa жaзбaшa ceräey ^бшетшщ тeмeндiгi бaйк;aлaды.
Б^л 3epney ж¥мыcындa 6i3 жaзбaшa ceйлey тшшщ б¥зылыcтapы 6ap бacтayыш мeктeп жacындaFы бaлaлapFa тYзeтy ж¥мыcтapын ¥ЙымдacтыpyFa apнaлFaн жa1тыFyлap кeшeнiн дaйындaдьщ.
Тaпсыpмaлap кешешнде бipiншi кезекте бaлapдьщ фонемaтикaлык кaбылдay дaFдысын дaмытyFa apнaлFaн тaпсыpмa:
• Дыбы^ы ycman ал!
Macara: бaлapдыц фонемaтикaдык кaбылдayы мен тaддayын дaмытy.
Тaпсыpмa бойыншa бaдaдapFa окытушы бipнеше сeз aйтaды, осы сeздеpдiц швде «С» дыбысы (немесе бaскa дыбыстapды дa оpын ayыстыpып жaсay5a болaды, яFни бaдapдыц кaндaй дыбысты aйтyдa кинaлaтынынa бaйлaнысты) кездессе биp pет шaпaдaктaндap.
• Оц жэне солын aныщmay!
Macara: кещспкп бaFдapлayын дaмытy.
Hy^ay бойыншa бaдaлapFa ap кaйсысынa жеке жеке бipнеше тaпсыpмa aйтылaды. Бaдaдap осы тaпсыpмaны тез эpi д^ыс оpындaFa дaFдылaнyы кеpек. Мы^лы: Оц колынды сол aяFыцa кой; Сол колыцмен оц к¥лaFынды, оц колыцмен сол к¥лaFынды уста; Дэптеpдi оц колыцмен aлып сол жaFыцa кой.
• Киылган cypemmi ц^ра^ы^!
Macara: ¥сaк кол мaтоpикaсын дaмытy.
БaлaлapFa киылFaн сypет беpiледi, олap сол киылFaн сypеттеpден кapтинa жaсaп шыгеуы кеpек.
• Адасщан dpinmep!
Maкстaы: Логикaдык ойлayкaбiлетi мен сeздiк коpын дaмытy.
Mысaды: Е^Ш^ ЭКТРП АТЙПА;
БЛЩЕMЩГЕДI - БIЛHЕHГЕH СР¥А;
• Дыбысы Kepcem!
Macara: Бaдaлapдын фонемaтикaлык кaбылдayын дaмытy.
Тaпсыpмa бойыншa бaлaлapды оpтaFa шыгapып, 6ip бaдaны оpтaFa, кaдFaндapын aйнaлaсынa оpнaдaстыpaмыз. Оpтaдa тypFaн бaдaнын кeзiн бaйлaп, кaдFaн бaлaлap эp кaйсысы белгiлi 6ip зaтпен дыбыс шыгapaды. Дыбыстын кaй жaктaн шыгып жaткaн бaFытын тaбy кеpек.
• Каmem man!
Macara: бaдapдын фонемaтикaлык тaддayын дaтытy.
БaлapFa кapтинa кepсетiледi. Сол кapтинaдaFы зaтты aтaп, бaлapFa мен осы зaтты бipнеше pет aтaймын. Кейде д^ыс, кейде кaте aйтaмын. К^те aйтылFaн кезде сендеp шaпaлктayлapын кеpек. Mысaлы: вaгон, фaкон, вaгон, вaгом, фaгон [11; 129, 12; 469].
AлынFaн нэтижелеp 2-кестеде келтipiлген.
2-кесте. ДайындалFан жатть^улар кешенiн кoлданyдыц нэтижелерi
^кушы З^КуШЫ 4-oкyшы б^кушь б^кушь 7- oKj^bi В^кушь 9- oKj^bi Ю^кушы
№1 3 3 2 3 2 7 2 S 3 4
№2 S 9 S S S S 7 S 7 3
№3 S 6 6 7 S S S 3 S S
№4 6 7 S 7 6 S 7 7 7 7
№5 7 7 6 4 S 6 6 4 6 6
№6 7 7 7 6 3 4 6 6 6 S
Ж^пы упй 36 39 31 3S 29 31 33 30 34 30
2-кестеде дaйындaлFaн жaттыFyлap кешенiн колдaнyдын нэтижелеpi келтipiлген, Kepin отыpFaнымыздaй, тэжipибеге дешнп жaзyындaFы б¥зылыстapдын едэyip тYзелгенi бaйкaлaды. Aлaйдa, элi де тiлдiн нaшap дaмyынaн дыбыстapды д^ыс aйтпay («ж» эpпiн «з» т.б. эpiптеpдi 6ip-6ipiœ ayыстыpып жaзaтын окyшылap дa кездесед^, сонымен косa «н», «ц» дыбыстapын бip-бipiнен aжыpaтa aдмay сиякты жaзy б¥зылыстapы кездеседi.
Бундой бyзылыстap мектепaлды дaяpлык сынып окyшылapымен косa, бaстayыш сынып окyшылapындa, жоFapFы сынып окyшылapындa дa кездесyi эбден мYмкiн. Олapды жою Yшiн осы тaпсыpмaдap кешенш оpындa, бaлaлapды дaFдылaндыpy кеpек.
Сонымен кaтap эp сaбaк сaйын жaцылтпaш окыту, жaттay, диктaнт тYpлеpiн жaзFызy кеpек. Aл дыбыстapды бip-бipiнен aжыpaтa aлмaFaнынa бaйлaнысты, ол дыбыстapынын жaсaлyындa тiлдiн aткapaтын кызметiнiн мaнызын бшмеуден болaды. Бaстayыш сыныптaн бaстaп дыбыстapды aжыpaтa
алмайтын о^ушылар кептеп кездеседь TinTi ете жа^сы о^итын о^ушылар арасынан да кездеседь О^ушыга дыбыстардыц эр^айсысыныц эр тYрлi ^ызмет ащаратынын баса айтып TYci^^py ^ажет.
Жазбаша сейлеу тшшщ бузылыстары бар мектепалды даярлыщ сыныбы балаларымен жYpгiзiлген тYзетy жумыстарыныц тэж1рибеге дешнп жэне тэжipибеден кейiнгi нэтижелеpi 1 -суретте келтipiлген.
45
1 окушы 2 ок,ушы 3 ок,ушы 4 окушы 5 окушы 6 окушы 7 окушы 8 окушы 9 окушы 10 окушы
Тэжiрибеге дешн Тэжiрибеден кешн
1-сурет - Жазбаша сейлеу тшшщ бузылыстары бар мектепалды даярльщ сыныбы балаларымен
жYpгiзiлген тYзетy жумыстарыныц нэтижеci.
Зерттеу нэтижеciне сэйкес, дайындалган жаттыгулар кешеншщ тиiмдiлiгiн бай^ауга болады. Жаттыгулар кешенiн ^олданганнан кешн, о^ушылардыц жазылуындагы бузылыстар едэyip тYзетiлдi.
Жалпы, осы зерттеу барысында керсетшгендей о^ушылардыц жазбаша жумыс кезiнде кездесетш ^иындыщтар баршылыщ. Эр мугатм саба^ барысында о^ушылармен саба^ Ycтiнде эр тYpлi жагдайда оцай жолдарын на^ты шешiмiн табуга тырысуы керек. Эр баланыц дурыс сауатты жазуына, есте са^тау ^абшеттерш дамытып отыруы шарт. Осындай негiзде дагностикалыщ ic- шараларды алып бару барысында бiз о^ушылардыц децгешн, о^у барысында ^андай ^иындыщтардыц болып жащанын, ^андай тапсырмалардыц негiзiнде дамытушылыщ тапырмаларды жYpгiзyдiц шарттарын бшш аламыз. Бул тапсырмалар кешенi на^ты тYpде о^ытушы мен логопед мандарыныц ic-тэжipибеciнде жиi ^олданылып отырса, балардыц о^у, жазудагы ^иындыщтарыныц алдын алуга cептiгiн тигiзедi..
Осылайша, о^ушыныц жазбаша тшш дамыту мектепалды даярлыщ сыныбынан-а^ басталады. Tiлдi дамыту барысындагы жаттыгуларды жазбаша тYpде орындау о^ушыны жазбаша тшш дамытудыц алгаш^ы шартты белпсшщ бipi болып саналады.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Лурия А. Р. (1950) Очерки психофизиологии письма. Москва.
2. Русский язык: Энциклопедия (1979) Москва. - С.205
3. Дефектология (2015) Республикалык; гылыми эд1стемел1к, педагогикалык; - психологиялык; журнал №7.
4. 0м1рбекова Тухышева А. С. (2016) Жалпы бшм беретш мектеп окушыларыныц жазбаша сейлеу тшнщ жагдайы //Абай атындагы Кдз¥ПУ Хабаршысы «Арнайы педагогика» сериясы «¥лагат» баспасы. №1.
5. Cynthia S. Puranik, Yaacov Petscher, Christopher J. Lonigan. (2013) Dimensionality and Reliability of Letter Writing in 3- to 5-Year-Old Preschool Children // Learn Individ Differ. December ; 28: 133-141. doi:10.1016/j.lin-dif.2012.06.011. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4557880/
6. Корнев А. Н. (1997) Нарушение чтения и письма у детей. СПб.
7. Садовникова И. Н. (2007) Нарушения письменной речи и их преодоление у младших школьников. М.: Владос. - 256 с.
8. Sonia Kandel , Delphine Lassus-Sangosse, Géraldine Grosjacques and Cyril Perret (2017) The impact of developmental dyslexia and dysgraphia on movement production during word writing // Cognitive Neuropsychology, Vol. 34, Nos. 3-4, 219-251
9. Лалаева Р. И., Венедиктова Л. В. (2004) Диагностика и коррекция нарушений чтения и письма у младших школьников. СПб.
10. Ефименкова Л. Н., Садовникова И. Н. (1972) Исправление и предупреждение дисграфии у детей. М.: Просвещение.
11. Козырева Л. М. (2002) Развитие речи. Дети 5—7 лет: Академия развития: Академия Холдинг - 160 с.
12. 9мiрбекова К„ Оразаева Г. С., Телебиева Г. Н., Ибатова Г. Б. (2011) Логопедия. Алматы: Дэуiр. - 495б.
Организация коррекционной работы с детьми предшкольной подготовки с нарушениями речи
А.К. Аманулла, С.Ж. Омирбек Казахский национальный женский педагогический университет, г.Алматы, Казахстан aigerim.amanulla@mail.ru , saltanatomirbek5@gmail.com
Проблема нарушений письменной речи у школьников — одна из самых актуальных для школьного обучения, поскольку письмо и чтение из цели начального обучения превращаются в средство дальнейшего получения знаний учащимися. Овладение ребенком навыками письма является успешным фундаментом в процессе обучения в школе. В статье рассмотрены описания функционального базиса письменной речи, а также разработаны коррекционно-обучающие комплексы упражнений для детей подготовительного школьного возраста с нарушениями письменной речи и определена их эффективность. В предлагаемой статье авторы описывают особенности фонематического восприятия, пространстенной ориентации и логического мышления, определяют типы дисграфии и их распространение среди учащихся начальной школы, выбрав методы, основанные на конкретной литературе, с применением опыта, ориентированного на ребенка.
Ключевые слова: письменная речь яызка, начальная школа, дисграфия, функциональный базис, фонематическая восприятия, пространственная ориентация.
Organization of correctional work with children of pre-shool age with impaired writing
A.K. Amanulla, S.Z. Omirbek
Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan aigerim.amanulla@mail.ru , saltanatomirbek5@gmail.com
The problem of breaking the written speech of schoolchildren is one of the most pressing problems for school education, since writing and reading from the purposes of primary education will become an instrument for further education of students. A child's mastery of writing skills is a successful Foundation in the learning process at school.
The article gives a brief characteristic of written speech, developed correction and training complexes for children of preschool age with speech disorders, their effectiveness was revealed. In the proposed article, the authors defined the types, distribution, phonematic perception and spatial orientation, the features of logical thinking, the features of discoursion that occur in students of general educational classes of pre-school training, based on the data of special literature, by selecting methods, conducting an adaptive defining experiment for children.
Keywords: language of written speech, pre-school, dysgraphy, functional basis, phonmatic perception, spatial orientation, logical thinking.
Редакцияга 10.11.2019 TYстi.
