CC BY
30ГТАХР 14.25.09
ХИМИЯНЫ ОЦЫТУДА ОЦУШЫЛАРДЬЩ ШЫГАРМАШЫЛЬЩ ЭРЕКЕТ1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУ МЭСЕЛЕС1
А. Б. Жамбулбаева1, Г.Е. Ж%махан2, Ж.Ц. Куанышева3 1 2 М011200-Химия мамандыгыньщ 2 курс магистранттары, 3п.г.к., ага окытушы 1,2,3 Казак мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi, Алматы, Казахстан, email: zhambulbaeva_1995@mail.ru
Химияны окытуда окушылардыц шыгармашылык кабшеттерш дамыту непзшен оку тапсырмасын толык дербес орындау сипаты тэн, окушыныц зерттеу жумысы окушыныц саналы турде кабылдай алатын кезендер1 бойынша юке асатын зерттеу эдюш колданумен байланысты.
Окушылардыц шыгармашылык эрекеттерш калыптастырудыц непзп куралы шыгармашылык есептер шыгару болып келед1. Шыгармашылык есептер мына педагогика-психологиялык талаптарга жауап бередг шарты ашык, мазмуны полипэнд1, шешу жолдары кеп нускалыгы, окушылардыц шешуше колжепмдшп, химия курсымен байланыстылыгы, олардын кызыгушылыгына сэйкестш жэне ынтымактастыкка багытталгандыгы. Аталган талаптар шыгармашылык урдютщ мазмундылык, тулгалык жэне коммуникативтж кабшетш ескеред1.
Есептерд1 курастыру кезшде окушылар арасында кец тараган, эксперимент™ жумыстар кезвде аныкталгандай жете тусшбеген химиялык кезкарасты колдануга болады.
Химияны окытуда окушылардыц шыгармашылык эрекет тэж1рибесш калыптастыру нэтижеа педагогикалыц эксперимент аркылы дэлелденген.
Tyüíh свздер: шызармашылыц эрекет, шыгармашылыц есептер, химияны оцыту, зерттеу эд1стер1, эксперименттгк зерттеулер, химиялыц тэжгрибелер
Елбасымыз Н. Э. Назарбаевтыц Казахстан халкына жолдауында:
«¥лттык бэсекелестiк кабшет бiрiншi кезекте оныц бiлiмдiк децгешмен айкындалады» деп айтылган. Егемендiк алган тэуелсiз Казакстанныц элемдш еркениетке жетудегi бiрден-бiр дара жолы- бiлiм жуйесi. Орта мектеп- бшм жуйесшщ ец басты буыны. Орта мектепте каланган бiлiм негiзi окушыныц болашагына жол ашады.
Казiргi кезендеп басты мэселенщ бiрi жаца технологиялардыц дамуы кезещнде болашак урпактыц тэрбиес мен бiлiм алуында устаздардыц аткаратын релi ерекше. Егемен елiмiздiц болашагы, оныц элемдiк еркениеттегi ез орны, ец алдымен бiлiм мен тэрбиенщ бастауы - устаз колында» - деп атап керсеткен болатын. Сонымен бiрге Елбасы Нурсултан Назарбаев «Болашакта ецбек етiп, емiр суретiндер-бугiнгi мектеп окушылары, муFалiм оларды калай тэрбиелесе, Казакстан сол децгейде болады. Сондыктан устазFа жуктелетiн мiндет ауыр» деген болатын [1].
Окушылардыц шыFармашылык дамуы ХХ Fасырдыц басыннан-ак езектi болды. Бiрак 70-mi жылдарFа дешн шыFармашылык жаца нэтиже алу урдю ретiнде карастырылатын окытуда нэтижеге баFытталу басымырак болды. 30-шы жылдары КСРО-да окушылардыц mыFармаmылык кабiлеттерiн дамытуFа баFытталFан мектептен тыс уйымдар жуйелерi курыла бастады. Пионерлер Сарайлары мен уйлервде (не натуралистер жэне техниктер) окушылар керкем, музыкалык жэне Fылыми-техникалык шы^армашылыкпен айналысатын уйiрмелер жумыс iстей бастады. Жаратылыстану Fылымдарына баулу 60-шы жылдарFа дейiн окушылардыц колдарымен эртурлi аспаптар мен модельдер жасаумен байланысты болды. Егер окушылар аспаптар мен модельдердi жасауFа катысса, олардыц mыFармаmылык кабiлеттерi дамиды деп ойлады.
Казiргi заманауи бшм беру жоFары акпараттылыFымен сипатталады. Мектеп пэндерi окушы игеруге тшсп кеп келемдi теориялык жэне дерекпк мэлiметтерге канык. ОсыFан байланысты муFалiмдер негiзiнде окытудыц репродуктивтi эдiсiн колданатынуFа мэжбур болFандыктан, мэселелiк окытуды колдануFа уакыт кала бермейдi.
Сербиялык химия пэшнщ муFалiмдерi Б. Томашевич, Д. Тривик ездершщ химиялык бiлiм саласында жургiзген зерттеулерiнде заманауи химиялык оку баFдарламалары окушыларды mыFармаmылыкка ынталандыратыны туралы айтып кеткен. Олар кепmiлiк муFалiмдер химияны
о^ыту ap^brnbi шыFapмaшыльщrça бayлyды д^ыс деп cara^bi. М¥Faлiмдеp e3 пpaктикaлapындa 85,7% зaмaнayи технологиялap, оныц iшiнде 34,1% зеpтхaнaльщ ж¥мыcтap бiлiм aлyшылapды шыFapмaшыльщrça ынтaлaндыpyFa ьщпaл ететiндiктеpi тypaлы niKip aйщaн [2].
Химияны о^ыту эдicтемеciнде шыFapмaшыльщ оrçyшылapдыц т¥ЛFa pетiнде rçaлыптacyы, олapдыц тaнымдьщ дaмытyFa, пэн бойыншa бiлiмдеpiн жaцa caпaлы децгейге
кeтеpyге rçоcaтын Yлеcтеpi тypaлы ipгелi ецбектеp жокгыц ^сы. Б^л кeбiне шыFapмaшылывдa оrçyшылapдыц шыFapмaшылыFы олapдыц жaцa нэтижеге жетyiмен (оrçyшылap acnan к¥Paды, не pефеpaт жaзды, сынып шыFapмaшыльщ есеп шыFapды) бaйлaныcты «нэтижелш» ^та^сты ca^тayFa ^тысты. ШыFapмaшыльщтыц шкшк (пpоцеccyaлды, т¥ЛFaльщ, коммyникaтивтi) еpекшелiгi эдicкеpлеpдiц нaзapынaн тыс rçaлып отыp. Ось^н бaйлaныcты м¥Faлiмнщ шыFapмaшыльщ YPДicтi ¥ЙымдacтыpyдaFы эpекетi оrçyшылapды дaмытyмен емес, олapFa со^ы нэтижеге (жaзбaшa не ayызшa н¥crçayлap, бaFыттaйтын c¥paкrap жэне эpекеттiц aлгоpитмi) жетуге кeмектеcетiн ^¥paл беpyмен бaйлaныcты.
Химияны оrçытyдa оrçyшылapдыц шыFapмaшыльщ дaмy мэcелеci Yш децгейге бeлiп rçapaCTbipyFa болaды. Бiрiншi de^eù та^ты н^с^усь^ химияны оrçытyдa оrçyшылapды шыFapмaшыльщ т¥PFыдaн дaмытy rçaжеттiлiri тypaлы ^ойылуымен cипaттaлaды. Екiншi
de^e^e химиядaн шыFapмaшыльщ еcептеp мен еcептеp K^paCTbipyFa apнaлFaн rçaтынacтapды негiздеy cипaты тэн. Yшiншi de^eùde шыFapмaшыльщ YPДicтiц мэнш aшyFa жэне оны ¥ЙымдacтыpyFa apнaлFaн ке^ст^ беpiлy cипaты 6ap [3].
Бiparç rça3ipri кезде химияны оrçытyдa оrçyшылapдa шыFapмaшыльщ эpекет тэжipибеciн rçaлыптacтыpy кзжеттшш туып, шыFapмaшыльщ еcептеp мен еcептеpдi ^paCTbipy rçaтынacтapы негiзделiп, шыFapмaшыльщ YPДicтiц мэнi cипaттaлып жэне оны ¥йымдacтыpy эдicтемеci ^сынылып жaтыp.
Оrçyшылapдыц шыFapмaшыльщ дaмyы Yшiн ынтымaкracтьщтыц мaцызы зоp. b^^rna^^rai^ шыFapмaшыльщты ¥Йымдacтыpyдыц есепт шыFapyдa жеке ж^мыс жacaFaнмен caлыcтыpFaндa тиiмдi тYpi болып тaбылaды. Б^л ынтымaкracтьщ кезiнде e3rn^ ойын ayызшa aйтy aprçылы оны жarçcыparç тYciнyге мYмкiндiк болaды. b^^rna^^rai^ жaFдaйындa доcтapыныц ойын тындayFa, мэселенщ мэнiн тYciнyге жэне оны шешудщ ш^ты жолын тaцдayFa мYмкiндiк aлaды. Соц^й^^ олapдыц шыFapмaшыльщ нэтижелiлiгiн apттыpaтын e3apa mKip aлмacyы мен оpтarç шешiмге келуше кeмектеcедi. Пэн бойыншa шыFapмaшыльщ есеш^ шыFapy, мыcaлы химиядaн оrçyшылapдыц ынтымaкracтыFы e3apa бiлiмдеpiмен aлмacyынa, олapды жarçcыparç тYciнyге, тaнымдьщ YPДicтеpiн apттыpyFa жaFдaй жacaйды.
ШыFapмaшыльщ еcептеpдi к¥Pacтыpyдa пcихологтap ойыншa мектеп ro^^pirn^ мыcaлы химия пэшнщ мaзм¥нынa енгiзiлyi тиic деп caнaйды. Б¥ндaй еcептеpдi шешу YPДici оrçyшылapдaн о^у мaтеpиaлы бойыншa бшмш ^apara^m есте жaцFыpтyды емес, бiлiмдеpiн тaпcыpмaны оpындay бapыcындa шыFapмaшыльщ rçaбiлеттеpiн rçолдaнyды ^жет етедi. Оcылaйшa шыFapмaшыльщ еcептеpдi оrçyшылapдыц бiлiмiн белгiлi пэн бойыншa жaцa caпaльщ децгейде rçaлыптacтыpaтын pетiнде rçapaCTbipyFa болaды.
ШыFapмaшыльщ еcептеp о^ушыныц жетicтiгi шыFapмaшыльщ уэжше, оныц еpкiне, eзiндiк бaFacынa жэне 6a^a дa т¥ЛFaныц ^отеп^те бaйлaныcты т¥ЛFaiшiлiк шиеленic жaFдaйындa шешiледi (И.Л.Семенов, С.Ю.Стетанов). Оcылaйшa, шыFapмaшыльщ еcептеpдi шешу бapыcындa о^ушыныц iзденic жетicтiгiн ami^'ambra кешендi т¥ЛFaльщ еpекшелiктеpi бaйrçaлaды. Сонды^ган шыFapмaшыльщты о^ушыныц т¥ЛFacын rçaлыптacтыpaтын, оныц тaнымдьщ кзжетплтн жэне кдбшетш ami^-ambra rç¥Paл pетiнде rçapaCTbipyFa дa болaды [4].
Бipтiндеп кYPделендipy идеясыш caй оrçyшылapдa зеpттеy бiлiктеpiн rçaлыптacтыpy ¥cынылaды. Б^л бiлiктеp Yш топ^ бeлiп к;apacтыpылFaн:
Бiрiншi топ «зеpттеyдiц бipлi жapым опеpaциялapын оpындayмен» cипaттaлaды:
1) 6a^rnay; 2) деpектеpдi caлыcтыpy; 3) cебеп-caлдap бaйлaныcын тaбy; 4) зеpттеyдiц ^aparamm опеpaциялapы негiзiнде rçоpытынды жacay.
Екiншi топ бipiншi топтыц тYpлi бiлiктеpiн Yйлеcтipе отыpып, rçоcымшa мынa бiлiктеpдi оpындayмен cипaттaлaды: 1) ж^мыстыц мarçcaтын т¥жыpымдay; 2) деpектеp мен ^¥былыcтapдыц тэyелдiлiгiн гpaфик, cызбaлap, кеcтелеp aprçылы кepcетy; 3) б^ын игеpiлген бiлiмдеpге CYЙене отыpып, ой aïïry, ой rçоpытy; 4) aйтылFaн ойды дэлелдеу Yшiн тэжipибе жобaлay бiлiгi; 5) тэжipибе жYpгiзy жэне rçоpытынды т¥жыpымдay бiлiгi.
Yшiншi топ тYpлi бiлiктеpдi кешендi rçолдaнy мен келес бiлiктеpдi YЙлеcтipе отыpып пaйдaлaнy тэн: 1) мэcеленi Kepy; 2) болжaм тYзy; 3) зеpттеy жоcпapын ^paCTbipy; 4) болжaмды экcпеpименттi дэлелдеу жолын тaбy; 5) жYpгiзy, оныц нэтижесш eндеy жэне rçоpытынды pэciмдеy [5].
Р.Г.Иванова мен А.Г.Иодко усыпан кейбiр зерттеу есептерш окушылар химиялык эксперимент журпзе отырып орындауы керек. Заттардыц касиеттерш аны^тауга арналган жаца материалды еткенде окушылар экспериментi орын алады. Мысалы, аммоний туздарыныц сырткы тYрiн жэне ерiгiштiгiн зерттеу, азот кышкылыныц химиялык касиетш аныктау, нитраттардыц касиеттерш зерттеу (аталган есептерды реакциялар жYргiзу аркылы), темiрдщ (II) жэне (III) гидроксидтершщ касиеттерш зерттеу жэне тагы сондай есептер. Бiлiмдi жетiлдiру кезещнде кейбiр тапсырлар эксперимент жYзiнде орындалады. Мысалы, керсетшген заттардыц кайсысы туз кышкылымен эрекеттеседi: H2SO4; CuSO4; KNO3; NaOH; К2СО3.
Есептердi орындау туралы нускаулыктары бар. Мысалы, бiр тапсырмада окушыларды мыс оксидiн жука кабаттан тазарту усынылады. Олар усынылган заттардыц (Н2О2; HNO3, Н20) кайсысын ^олдануга болатынын тексерулерi керек. Нускауда жумыстыц жалпы жоспары усынылады:
1) тапсырманы шешу жайлы ойларынды айтыцдар;
2) реакция теццеуш жазыцдар;
3) тэжiрибенi орындацдар, бакылауды суреттендер. Корытынды шыгарыцдар.
Кейбiр кезде нускау накты берiледi. Бiр тапсырмада окушылар темiрдiц (III) оксидш
темiрдiц (III) хлоридiнен алулары керек. Нускауда о^ушыларга мына сызба бершедк Feaз^Fe2Oз.
О^ушыларга №7 белгiмен белгшенген затты табу жэне оны калай алуга болатынын, оныц касиетш калай ^олдануга болатынын табу усынылады. Нускауда шешiмдi табу багытын тацдауда жэне накты затты тацдауга ойды багыттауга кемектесiледi. Нускауды муFалiмнiц катысынсыз окушыныц езi iске асыра алатын дидактикалык курал ретiнде беруге болады. Шы^армашылык Yрдiстiц сипаты ретiнде авторлар окушылар эрекетiнiц дербестiгiн атаFан. ТапсырмаFа алдын ала нускау тYрiнде берiлуi кемек болып саналмайды [6].
Жаратылыстану пэндерiнiц мазмунына негiзделген шытармашылык есептер ездершщ табиFатына карай шынайы проблемаFа сэйкес. Бул есептердiц бiрнеше шыгеару жолы болуымен айкындалады. Окушылар Fалымдар сиякты шешудiц бiр жолын тацдаулары немесе оны тепе-тец деп кабылдауы керек. Шешуiнiц бiрнеше жолы бар химияныц шыгеармашылык есептерi психологияда колданылатын есептерге караFанда ашык болып келедь Окушы шыFарудыц бiрнеше тэсiлiн табуы, оныц дурыстык критерийiн табуы жэне оныц тиiмдi екендiгi туралы корытынды шыFаруы тиiс. Осы эрекеттердi орындау оныц жумысындаFы белгiсiз тусын арттырады. ОсыFан байланысты химия шыFармашылык есептердыц кепвариантты шешiмi туралы психологиялык талабы ете мацызды.
Педагогикалык максаттарFа есептердi колданудыц окушылардыц шыFармашылык эрекеттерiн калыптастырудыц езiндiк спецификасы бар. Бул специфика химиядан шы^армашылык есептерге койылатын педагогикалык талаптарда керiнiс табуы керек.
Шытармашылык есептерге койылатын негiзгi педагогикалык талаптарFа оныц KOлжетiмдiлiгiн жаткызуFа болады. Психологтар ушш усынFан тапсырманы окушыныц шы^аруы мацызды емес. Бастысы шешу YPДiсi белгiлi бiр корытынды шыFаруы тшс. Педагог Yшiн тапсырманы шешу мYмкiндiгiнiц мацызы зор. Егер окушы усынылFан тапсырманы шыFара алмаса шыFармашылык тэжiрибенiц калыптасуы жайында сез кылмау керек. Окушы келес есептi шыFарFысы келмеуi де мYмкiн.
Химияны окыту кезiнде шыFармашылык эрекеттi калыптастыруFа арналFан есептер мазмуны окытылатын химия курсымен байланысты болуы керек.
Егер химиядан шы^армашылык тапсырманы окушы белгш дэрежеде бiлiмi болмаса шеше алмайды. ¥сынылFан шыFармашылык тапсырманы окушы орындауына сенiмдi болу Yшiн оны курастыру кезiнде окытылып жаткан химия курсыныц стандартаFы химиялык бiлiмдi ескеру керек. Химия курсына CYЙену окушыларда кандай шыFармашылык тэжiрибенi колданатындыFын аныктауFа мYмкiндiк бередi. Бул талап шы^армашылык эрекеттiц мазмунын аныктаушы тYрiнде болып тур.
Химиядан шы^армашылык есептерге койылатын аныкталFан талаптарды сипаттау Yшiн есептерге бiрнеше мысал келтiрейiк.
Мысал I. Кальцийдщ карбонаты бiрнеше кристалдык модификация тYрiнде кездеседi. Олардыц бiреуi кальцит немесе iзбес шпаты деп аталатын минерал тYзедi. Бул минерал таботатта кец таралFан. Кальцитке караFанда кристалдык торы элаздеу арагонит минералы сиректеу
кездеседь Сьфт^ы бейнес бойыншa нaшap тYзiлген кpиcтaлдapдa кaльциттi apaгониттен aйыpy ^иын. Кaлыпты жaFдaйдa осы мarçcaттa Мейгеннщ cынaмacы деп aтaлaтын ^apammrn химияльщ cынaмa жacaлынaды. Ол Yшiн кобaльт нитpaтынbщ 2% сулы еpiтiндiciмен минеpaлдapдыц беткi rçaбaтынa эcеp ету кеpек. Бip минеpaлдыц екiншi минеpaлFa rçapaFaндa беткi rçaбaты тезipек ^ьотылт тYCке боялaды.
Мейген cынaмacын жacaцыз. К^й минеpaлдыц беткi rçaбaты тезipек ^ь^ылт тYCке боялaды жэне нелiктен?
ОrçyшылapFa кобaльт нитpaтыныц еpiтiндiciмен минеpaлдap apacындaFы pеaкция жылдaмдыFыныц aйыpмaшылыFы тaвдaлapльщ ^ызьщты болaды. Олapдыц ойыншa егеp минеpaлдap бipдей химияльщ фоpмyлacы болca, химияльщ ^сиеп^ де бipдей болyлapы кеpек. Сyдa еpiмейтiн зaттыц т^здыц еpiтiндiciмен эpекеттеcyiнiц e3i де тaвдaлapльщ к^былыс болып кepiнедi. Себебi, олap cyдa еpiмейтiн зaттapды тiптi еpiмейтiн 3aiTap деп rçaбылдaйды. Оrçyшылap т¥нбaныц тYзiлyiне кeп еcептеp шыFapaтыны белгiлi, бiparç т¥нбaныц екiншi x^^ara aйнaлyы тypaлы еcептi кездеcтipiп кepмеген. Б^ьюты тэжipибелеpi rça3ipri еcептiц шapтымен rçapaмa-^йшы келiп т^.
Еcептiц кeп жоcпapлы шapты бap. АлдыцFы rçaтapдa минеpaлдapдыц химияльщ фоpмyлaлapы бipдей жэне олap кобaльт нитpaтымен эpтYpлi эpекеттеcетiндiгi т¥paды. Оrçyшылap минеpaлдapдыц кpиcтaлдьщ тоpлapы эpтYpлi деген мэлiметке нaзap ayдapмaйды. Б^л мэлiмет тек тaпcыpмaны оpындay бapыcындa aньщтaлынaды.
Кapacтыpылып отыpFaн тaпcыpмa полипэндшшмен еpекшелiнедi. Ол химиямен жэне минеpaлогиямен бaйлaныcты. Минеpaлогия тypaлы кейбip мэлiметтi оrçyшылap геогpaфия кypcынaн aлaды. Тaпcыpмaныц минеpaлогиямен бaйлaныcтылыFы оrçyшылapдыц ^ызьгеушыль^ын тyдыpaды.
Тaпcыpмaныц шapты та^ты amirç емес. Шapттa Мейгеннiц cынaмacын жYpгiзy эдютемес беpiлмейдi. Тaпcыpмaны оpындay кезiнде оrçyшылap минеpaлдыц 6ÍP тYЙipiн еpiтiндiге caлып ештене eзгеpмейтiндiгiн aньщтaйды.
Б^л олap Yшiн кYPделi. Ж^мыс YPДiciнде олap e3 бетiмен минеpaлды ¥нтaкraп, aл cынaмaны ^ыздьфып (pеaкция жылдaмдыFын apnbipy Yшiн) жYpгiзy кеpек деген rçоpытындыFa келедi. Сынaмaныц химияльщ мэнiн тYciндipy кезiнде бipнеше вapиaнт rçapacтыpылaды: кобaльттыц кapбонaты, негiздiк кapбонaттыц жэне гидpокapбонaттыц тYзiлyi. Бiparç кзй н^с^ д^ы^га^т о^ушы бiлмейдi. Оны м¥Faлiм тYciндipедi.
Жaлпы б^л есеп негiзгi мектептщ химия кypcынa сэйкес келедi. Оrçyшылap бейоpгaникaльщ зaттapдыц еpiгiштiк кеcтеciмен, ион aлмacy pеaкциялapыныц cоцынa дейiн жYPy жaFдaйымен, pеaкциялapдыц жылдaмдыFынa эcеp ететш фaктоpлapмен тaныc. Б^нымен шешyдiц к;олжет1мдшт aньщтaлынaды. Кapacтыpылып отыpFaн тaпcыpмa химияльщ экcпеpимент жYpгiзy aprçылы шешiледi. Б^л шыFapмaшыльщ YPДicтi жarçcы ¥ЙымдacтыpyFa ьщпaл етедi. Сэтciз тэжipибеден кейiн оrçyшылapдa cынaмa eткiзy шapтын ойлaнy кеpектiгiнiц кзжеттшгш кepcетедi. Минеpaлдapдыц кpиcтaлдьщ тоpлapыныц мьщтыль^ы, олapдыц беткi rçaбaттapындa бояудыц тYзiлyi тypaлы aйыpмaшыльщтapын олap экcпеpимент жYpгiзгеннен кейiн Faнa тYciнедi. Тэжipибеге дейiн б^л жоcпap eзектi болып кepiнбеген, cебебi олap оны кepген жо^.
Б^л тaпcыpмa оrçyшылapдыц дшлогтыщ ынтымaкracтыFын ¥ЙымдacтыpyFa apнaлFaн. Егеp б^л еcептi сынып болып шыFapca, пpоблемaльщ c¥paкrap жойылaды. Топ Yшiн б^дан кeлемдipек тaпcыpмa aлFaн д^ыс. ШыFapмaшыльщ тaпcыpмaныц тaFы бipеyiн мыcaлFa кел^ей^.
Мысал II. А.И. Мaкиевcкийдiц 1893 ж. шьщ^н «Yй химиясы» arra кiтaбындa ^ызьщты бarçылay келтipiлген: «Эйелдеp толмay Yшiн тaзa кYЙiнде не тaFaмFa ^осып кeп мeлшеpде ^ке суын пaйдaлaнaды. Олap мarçcaтrça жеткешмен бет теpiciнiц тYci нaшapлaйды».
Cip^ суын шектен тыс rçолдaнy тек беттщ тYciн нaшapлaтып rçarn rçоймaйды, cондaй arç aFзaныц yлaнyынa дa cо^тыpaды. Cipке суын iшкен C¥лyFa денcayльщrça зиян келтipмейтiн K¥paлмен ^тай aлFaшrçы кeмек кepcетyге болaды? Есепт экcпеpимент тYpiнде шешiп кepiндеp. Бiparç cipке суын iшпецдеp.
Б^л есептщ беpiлгенiнде оrçyшылapFa тaц болaтындaй мэлiметтеp жо^. Бapльщ мэлiметтеp бipден беpiлген. Бiparç шapты б^лы^ьф. Егеp дэpi pетiнде мaгний тотыFын, не белсец^шген кeмipдi, ж¥мыpт^aныц aFын rçолдaнyFa болaды мa деп c¥paca есеп шыFapмaшыльщ есеп деп ^apaorapyFa келмейтiн едь
Шешу бapыcындa оrçyшылap ^ыш^ылды бейтapaптaйтын зaттapды: ciлтi еpiтiндici, cодa еpiтiндiciн ¥cынaды. Бiparç оныц д^ыс еместшне экcпеpименттiк жолмен кeздеpi жетедi. Сштшщ кфсиетш олap жarçcы бiледi. Cодaмен pеaкциялacrçaндa кeмiprçышrçыл гaздыц бeлiнyiн бaйrçaй aлaды. Кыш^ылды cодaмен бейтapaптaFaндa бeлiнетiн гaздыц aF3aFa кеpi эcеpiн тYciнедi.
EœrnÎR memyimR 6iprame жолы 6ap (мaгний тотыFын, бeлсeндipiлгeн кeмip, жумыpткaнbщ aFbrn колдaнy). Бул окyшыFa кызыкты, мeктeптiц xимия кypсынbщ мaзмунынa сэйкeс кeлeдi. Бул eсeп диглог K¥PУ maprarna нeгiздeлгeн [7].
АныктaлFaн псиxологиялык жэж пeдaгогикaлык тaлaптapдыц бapлык eсeптep ymrn мiндeттi eмeс. Oсы тaлaптapдыц 6ipey болсa дa жeткiлiктi. Бaстысы ол пpоблeмaлык жaFдaят тyFызyы KepeK.
Химияны окыту кeзiндe окyшылapдыц шыFapмaшылык эpeкeтiн кaлыптaстыpy yшiн экспepимeнттiк eсeптep memy4i колдaнFaн тиiмдi eкeндiгiн жоFapыдa aтaп KerriK. Бул жaFдaйдa окyшылap ^^я^^щ пepспeктивaсын муFaлiм eмeс, олapдыц ж'^изген тэжipибeсi aныктaйды. Экспepимeнттi шыFapмaшылык eсeптepдi шыFapyдa шeшiмдi тaбy yшiн шыFapмaшылык ypдiскe тэн eзiндiк уйымдaсy жэж eзiндiк дaмyды уйымдaстыpyFa болaды. ШыFapмaшылык ypдiстi уйымдaстыpyдa муFaлiмнiц жумысы окyшылapFa кeмeк кepсeтy болып тaбылaды. MуFaлiм окyшылap eсeп шыFapy кeзiндe кeздeсeтiн киындыктap кeзiндe eмeс, олap оpындaй aлмaйтын кeдepгiлep кeзiндe кeмeк кepсeтyi KepeK.
ШыFapмaшылык eсeптepдi memy кeзiндe окyшылapдa зaнды тypдe тулFaлык, зияткepлiк жэнe aкпapaтты оpындayшылык киындыктap болады. Eгep окyшылap зияткepлiк киындыктapды eз бeтiмeн жeцгeндe Faнa шыFapмaшылык memyi мyмкiн болaды. MуFaлiмнiц окyшылapдa киындыктap тyындaFaндaFы кeмeгi тулFaлык жэнe aкпapaтты-оpындayшылык киындыктapды зияткepлiккe eзгepтyгe бaFыттaлyы KepeK. MуFaлiмнiц тyындaFaн киындыктapFa сaй кeмeгi болмaсa, шыFapмaшылык ypдiскe Kepi aœprn тигiзeдi.
Oкyшылapдыц шeшeтiн ap шыFapмaшылык eсeптepiнe тэн сyбъeктивтi жэнe объeктивтi бeлгiлep тэн.
Oбъeктивтi бeлгiлep: колдaнылып жypгeн бaFдapлaмa тaлaптapынa сэйкeс Ke.rcyi, eœrnÎR xимиялык мaзмунынbщ эpтypлiлiгi, eсeп мaзмуныныц бaFдapлaмaлык мaтepиaлды eтy yaкытымeн сэйкeстiгi, eœrnÎR кypдeлiлiгi, пpоблeмaныц эpтypлi болып бepiлyi, полипэндiлiк, iздeнiстiц со^ы нэтижeсiнiц эpтypлiлiгi.
Сyбъeктивтi бeлгiлep: eœrnÎR yэждiк мyмкiндiктepi, eœrnÎR кypдeлiлiгi.
O^mbrabiR буpын кaндaй eсeп шыFapFaны, оньщ кaншaлыкты сэттi болFaндыFын eскepy eœrni тaцдayFa нeгiз болaды.
¥жымдык шыFapмaшылыкты оку ypдiсiндe колдaнyдыц нeгiзгi мaксaты xeK жaцa нэтижe aTy Farn eмeс, сондaй-aк топтыц ap кaтысyшысынbщ mыFapмaшылык дaмyы.
Oкyшылap мeн муFaлiм apaсындaFы ынтымaктaстыктbщ сипaты мeн мумюн болaтын фоpмaсы кeлeсi нeгiзгi мыта фaктоpлapFa: шыFapмaшылык apeKeiriR мaксaтынa, окyшылap бiлiмiнiц сaпaсынa, шыFapмaшылык apeKerriR мaзмунынa, окyшылapдыц шыFapмaшылык эpeкeт тэжipибeсiнe, сaбaкты eткiзy фоpмaсынa тэyeлдi [8].
Eсeптepдi куpaстыpy кeзiндe окyшылap apa^^a KeR тapaFaн, экспepимeнттiк жумыстap кeзiндe aныктaлFaндaй жeтe тyсiнбeгeн xимиялык кeзкapaсты колдaнyFa болaды.
2017-2018 оку жылындa xимияны окытyдa окyшылapдыR шыFapмaшылык эpeкeт тэжipибeсiн кaлыптaстыpy мaксaтындa жypгiзiлгeн пeдaгогикaлык экспepимeнткe Алмaты кaлaсыныR №59 мeктeп-гимнaзиясыныR 9 «в» жэнe 9 «г» сынып окyшылapы кaтысты. Бipiншi сaбaктa окyшылapдыR xимиядaн eсeп m^apy бшш мeн дaFдысыныR кaншaлыкты дeRгeйдeгi eкeндiгiн aныктay мaксaтындa бaкылay жумысы олынды. Бaкылay жумысыныR тaпсыpмaсындa эpтypлi rarneri экспepимeнттiк eсeптep бepiлгeн. Дуpыс шыFapылFaн eсeптep бiлiм дeRгeйiн бaFaлay кpитepийi peтiндe пaйдaлaнылды. Бaкылay жумысын тeксepy нэтижeсiндe, окyшылapды кeп бeлiгi тeк, 1-2 eсeптi Faнa m^apa arFa^ яFни ол 21% куpaйды.
Аpы кapaй, 9 «в» сыныбы экспepимeнттiк сынып peтiндe тaндaп aлынып, сaбaктaн тыс yaкыттa «Химия пэнiнeн eсeп m^apy» кypсыныR косымшa сaбaктapынa ^тысты. Ал, 9«г» сыныбы дэстypлi эдюшн сaбaктapы жypгiзiлдi. 3p6ip 2 ama сaйын экспepимeнттiк сыныптa жaзбaшa бaкылay жумыстapы aлынып отыpды. Экспepимeнттiк сыныи^™ окyшылapдыR aптa eткeн сaйын eсeп m^apa aлy бiлiгi мeн дaFдысыныR бipшaмa apткaндыFын №1 кeстe мeн №1 сypeттeн кepyгe болaды. Кeстeдeн кepiнiп туpFaндaй 9 «в» сынып окyшылapыныR оку yлгepiмi 59% apTCa, aл 9 «г» сыныбындa оку yлгepiмi 9 «в» сыныбымeн сaлыстыpFaндa, aйтapлыктaй aздay, яFни 37% тeR.
№1 кесте. Екi сынып окушыларыныц бiлiм децгейiнiц кeрсеткiшi
Сынып 3 aптa 5 aптa 7 ama 9 aптa 12 aптa
9в 21% 32% 43% 51% 59%
9г 21% 24% 29% 34% 37%
70
60
50
§ 40 'Л
£ 30 20 10 0
59
^43
—♦—9в 9г
ЖЗ^ 34 37
^ 22 29
II
3 апта 5 апта 7 апта 9 апта 12 апта
апта
№1 сурет - Косымша есеп шыгару курсынъщ оцушы Yлгерiмiне эсерi
М¥Fалiмнщ эр есептщ нормативт схемасы мен оцушылардыц ез безмен шеше алмайтын циындыцтар кезiнде кемек керсетуi педагогикалыц эксперимент кемепмен тексерiлдi. Нэтижесiнде м¥Fалiмнщ ж^мысында нормативт схемалар мен олардыц эдiстемелiк щсцауын цолданып оцушыларFа берген кемепнщ оц эсерi болатындыFы байцалды.
^олданылFан эдебиеттер
1 КР Президентшщ «Казацстан-2050» стратегиясы цалыптасцан мемлекеттщ жаца саяси баFыты» атты Казацстан халцына Жолдауы
2 Biljana Tomasevic and Dragica Trivic . Creativity in teaching chemistry: how much support does the curriculum provide? Chem. Educ. Res. Pract., 2014, 15, 239-252
3 Беюшев К., М^цанова А. , Ндаахметов Н. ШыFарылFан химия есептерк 10 сынып - А. : внер, 2009. - 92с.
4 Беюшев К. Аудандыц химиялыц олимпиада есептерь «Казац университетi». 2018
5 Тугелбаева Л.М. жэне т.б. Колданбалы химия курсы. Казац университет^ 2017
6 Рыскалиева Р.Г., Ашкеева Р.К., Тугелбаева Л.М. Прикладная химия. Алматы: Казац университет^ 2016
7 Ж¥мбацталFан химиялыц олимпиада есептерi [Текст] : оцу ц^ралы / К. Беюшев, Г. Бердiбек; Эл-Фараби атындаFы Казац ¥лттыц университетi. Алматы : Казац университет^ 2014. - 104 б.
8 Кепсов С.М. Химиядан сапалыц есептер мен тестiк тапсырмалар жинаFы: Оцу ц^ралы. - Ацтебе: ЖК С.Т.Жанэдшов, 2017. - 272 б.
Проблема формирования творческой деятельности у учащихся при обучении химии
А. Б. Жамбулбаева1, Г.Е. Жумахан2, Ж.К. Куанышева3 1 2 магистрант 2 курса, специальность 6М011200-химия, 3 к.п.н., ст. преподаватель 1,2,3 Казахский государственный женский педагогический университет, Казахстан, Алматы
email: zhambulbaeva_1995@mail.ru
Развитие у учащихся творческих способностей при обучении химии связывается, в основном, с использованием исследовательского метода, для которого характерна практически полная
самостоятельность выполнения учащимися учебных заданий; ученическое исследование рассматривается как процесс, планомерно разворачивающийся по четко выраженным, осознаваемым учеником этапам. В статье изложены методы формирования и развития творческой деятельности у учащихся при обучении химии в средней школе и возможности применения в качестве основного средства формирования у учащихся опыта творческой деятельности решения творческих задач. Эффективность формирования творческой деятельности у учащихся при обучении химии посредством творческих задач доказана педагогическим экспериментом.
Ключевые слова: творческая деятельность, творческие задачи, обучение химии, методы исследования, экспериментальные исследования, химические опыты
THE PROBLEM OF THE FORMATION OF CREATIVE ACTIVITY IN STUDENTS IN
TEACHING CHEMISTRY
A. Zhambulbaeva1, G. Zhumakhan2, Zh. Kuanysheva3 1 2 Master students 6M011200-Chemistry, 3 Cand. Sci. (Pedagogy), Senior lecturer Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan, email: zhambulbaeva_1995@mail.ru
The development of creative abilities in students in teaching chemistry is mainly associated with the use of the research method, which is characterized by almost complete independence of the students in the implementation of educational tasks; student research is considered as a process that systematically unfolds in clearly defined, student-aware stages. The article describes the methods of formation and development of creative activity among students in teaching chemistry in secondary school and the possibility of using creative tasks as the main means of developing students' experience of creative activity. The effectiveness of the formation of creative activity among students in teaching chemistry through creative tasks has been proven by a pedagogical experiment.
Key words: creative activities, creative tasks, teaching chemistry, research methods, experimental studies, chemical experiments
Редакцияга 20.11.18 кабылданды.
