CC BY
15МРНТИ 14.25.09
ОЦУШЫЛАРДЬЩ КвРКЕМ ЕЦБЕК 1С-ЭРЕКЕТ1НЩ НЕГ1ЗГ1 БАГЫТТАРЫ
Ф.Б. Асилбаева1, А.Д. Сыздыкбаева2 хп.г.к, кауым. проф. м.а.
2PhD докторы, кауым. проф. м.а.
12 Казак мемлекеттiк цыздар педагогикалык университетi Алматы к., Казакстан, email: asylbaeva.f@mail.ru
Адамньщ жеке жэне когамдык ем1рде ез1н-ез1 реттеуде, карым-катынаста, езш-ез1 жэне коршаган дуниеш тануда, езш тулга ретшде дамытуда, материалдык жэне рухани кундылыктарды, жеке иг1л1ктерд1 жасауда эдктер мен тэалдер бола алатын адамнын саналы белсендшпнщ б1р тур1 - енбек эрекеп болып табылады. Бастауыш сынып окушыларынын ю-эрекетшщ непзп тYрлерi: ойын, оку мен енбек болып табылады. Бастауыш сыныптардагы керкем енбек ю-эрекеп багыггары езiнiн ерекшелiктерiмен окушы киялына эсер ете отырып, олардын шыгармашылык кабiлеттерiн арттыруга ыкпал жасайды. Енбек Yрдiсi кезiнде окушылардын ездiгiнен шыгармашылыкка багыт алып iзденуi олардын баска адамдардын жумысына жанаша карауга, оны талдап, жаналыгын сонымен багалауга Yйретедi. Сондыктан керкем енбек ю-эрекеп - окушы шыгармашылык кабшетш дамытудын негiзгi факторы болып табылады.
Туйт свздер: Бастауыш сынып оцушылары, керкем ецбек , ic-эрекет, царым-цатынас, цолвнер, шызармашылыц цабтет
Казакстан Республикасынын «Бшм туралы» Занында «Жеке адамнын шыгармашылык, рухани жэне жеке мумкшдштерш дамыту, жеке басынын дамуы ушш жагдай жасау аркылы интеллектшк байытумен катар элемдш жэне отандык мэдениеттщ жетютштерше баулу, казак халкы мен республиканын баска да халыктарынын тарихын эдет-гурпы мен дэстурлерш зерделеу», - деп атап керсетшген [1]. Осы тургыдан алганда бастауыш сынып окушыларынын керкем енбек ю-эрекет багытгарын зерделеу мэселесш жана талап тургысынан шешу басты мшдетгердщ б1р1 болып саналады.
Окушылардын керкем енбек ю-эрекет багыты бойынша шыгармашылыгын калыптастыру мэселесшщ езектшгшщ артуы мектептеп оку-тэрбие процесше жанаша тургыда карап, оны окушынын бшм, бшк, дагдыны менгеру1 гана емес, танымдык ю-эрекет жэне интеллектуалдык, шыгармашылык процес ретшде карастыруды м1ндеттейд1 [2,-3б].
Каз1рг1 кезде керкем енбек ю-эрекет урд1с1 б1р1нш1ден, езшщ ойлау мен шыгармашылык мазмунымен, акпаратгарга бай, кейб1р кездерде сырткы жагдайлардын тетеншелшмен, ю-эрекетгердщ ужымдыгымен жэне адамнын психикалык аясына улкен талаптар коятын, тулганын психикалык курылымы мен психикалык белсендшшнщ арнайы зандылыктарынын кер1ну1мен белгшенетш баска да ерекшелштермен сипатталады. Осылардын барлыгы адамнын мумк1нд1ктер1 мен енбектщ колайлы б1р1гу1н1н психологиялык зандылыктары туралы бшмдердщ кекейкестшшн арттырады. Енбек - адам кажеггiлiктерiн камтамасыз ету уш1н коршаган дуниеш кайта жасаудагы максатты ю-эрекет. Ол езшщ нэтижелер1 бойынша ешмд1, ягни материалдык кундылыктарды жасушы жэне ешмшз, жана, кемшшкшз ешмдерд>идеяларды, жана технологияларды курастырушы болуы мYмкiн.
Енбект мазмуны бойынша: карапайым жэне кYPделi, кол жэне автоматгандырылган, катан реттелген жэне еркш, шыгармашылык болып белшедь Адамнын араласу дэрежес бойынша: енбек кызмет етуге, пайдалануга багытталган болуы мумкш, когамдык-пайдалы, орындаушылык немесе мамандандырылган ен1мд1 енбек, жеке-дара немесе б1рге, еркш немесе еркшен тыс болуы мYмкiн.
Эдетте мунда енбек субъекпс мен нысаны туралы айтады. Енбек эрекеттер1 неге багытгалса, соны эдетте енбек нысаны деп атайды. Енбек нысанын ашуга когамда орныккан енбек эрекетгершщ курылымдары ыкпал етедь Олар нактылы адамнын субъективтш ниеттер1 мен багалауына тэуелд1 емес, жэне енбек ю-эрекет YPДiсiнен, енбектщ кэс1би м1ндеттершен, ю-эрекетгер мен операциялардан, енбектiн шарттары мен нэтижелерiнен турады.
Жеке aдaм немесе aдaмдap TOrnapbi ецбек cyбъектici болып тaбылaды. Жaй aдaм емес, aдaм-т¥ЛFa. Ецбек cyбъектici - ецбект мецгеpy мен тиiмдi opbi^^yFa rçaжеттi психологияльщ cипaттapды иеленген, rçоpшaFaн дYниенi тaнyшы жэне rçaïïra к^ушы aдaм. Б¥лapFa кэciби мaцызды rçacиеттеp -ic-эpекеттеp YДеpicтеpiне rçоcылFaн жэне eнiмдiлiк жaFынaн оныц тиiмдiлiгiн ^mana^n ететiн субъектшщ кез келген rçacиеттеpi, ецбек caпacы мен cенiмдiлiк, сонымен ^rap пс^и^лы^ YДеpicтеp (есте ca^тay, ойлayдыц кэciби типi жэне т.б.), пс^и^лы^ жaйлap, ^биет-тЫк, ic-эpекеттеpдiц себеш^^ кэciби тaлaп, ецбекке ^a^Farra^, т.б. жaтaды[3,-278б].
Адaмныц жеке жэне rçоFaмдьщ eмipде eзiн-eзi pеттеyде, rçapым-rçaтынacтa, e3rn-e3i жэне rçоpшaFaн дYниенi тaнyдa, e3rn i^nFa pетiнде дaмытyдa, мaтеpиaлдьщ жэне pyхaни к¥ндылы^тapды, жеке игiлiктеpдi жacayдa эдicтеp мен тэciлдеp болa aлaтын aдaмныц caнaлы белсендшпнщ 6ip тYpi -ецбек болып тaбылaды. Ецбектщ aтaлFaн мarçcaттapынa жетy т¥pFыcы жолындa тaнымдьщ, eзгеpтyшi, мarçcaтты-бaFдapлы, коммyникaтивтiк жэне эcтетикaльщ болып бeлiнедi. Бacтayыш сынып оrçyшылapыныц ic-эpекетiнiц негiзгi тYpлеpi: ойын, о^у мен ецбек болып тaбылaды. Ецбек ю-эpекеттiц тYpi pетiцце rçоFaмдьщ жэне жеке, мaтеpиaлдьщ жэне pyхaни rçaжеттiлiктеpдi rçaнaFaттaццыpy Yшiн ецбектщ rç¥Paл-жaбдьщтapын caнaлы rçолдaнyмен aдaмныц rçоpшaFaн шындьщты caнaлы тYPде eзгеpтyi болып тaбылaды. Бacrça ic-эpекеттеpден ецбектiц aйыpмaшылыFы: оныц aдaмдapFa кзжетп (мaтеpиaлдьщ немесе кемшшкшз), элеyметтiк мaFынaлы eнiмдi жacayFa деген бaFытыныц болaтындыFындa.
FылымдaFы, техникaдaFы, eццipicтегi жэне rçоFaм eмipiнiц бacrça дa caлaлapындa aдaмFa ецбек субъекпс pетiндегi тaлaптap Yнемi кYшейiп отыpaды. Эндipicтiк Yдеpicдi кешендi мехaнизaциялay мен aвтомaттay, caнaFыш техникaлapды, a^aparra^ жYЙелеpдi жеке жэне ^жымдьщ ^л^нучь кещнен тapaтy ецбек cипaтын тYпкiлiктi eзгеpтiп, жaцa мaмaндьщтapдыц пaйдa болyынa ьщпaл етедi. Техникaны, ic-эpекеттеpдiц жaйлapы мен оны ¥йымдacтыpyды Yнемi жетiлдipiп отыpFaнFa rçapaмacтaн, aдaмныц ецбек фyнкциялapы rçиыццaп келедi, aл оныц ецбегiнiц экономитальщ жэне элеyметтiк нэтижелеpi, сонымен rçaтap ецбек Yдеpicтеpiн эp тYpлi б^зудыц cебеп-caлдapы кeбейiп келедi. Ецбек фyнкциялapын жYзеге acыpy мaмaнFa Yлкен жayaпкеpшiлiктi жYктейдi, eйткенi оныц ic-эpекеттеpiнiц ттмдшш мен д¥pыcтыFы ж^мыс caпacынa жэне ецбек кдушиздтне ьщпaл етедi.
Бшм беpy мaзмYныныц тэжipибелiк бeлiгiнде та^ты ic-эpекет жacayFa мYмкiндiк беpетiн, жacтapдыц мэдениеттi ca^тay кзбшетш жетiлдipетiн кepкемeнеp, ецбек, rçapым-rçaтынac, ic-эpекетi тYpлеpi бap.
Тaнымдьщ (о^у жэне о^дан тыс) ю^екет о^ушыныц ой-epiciн кецейтiп, дYниенi тaнyдьщ мaцызды ^¥Paлдapыныц 6ÍPÍ бшм aлyFa, eздiгiнен бiлiм aлyFa ынтaлaндыpып, arçыл-ойдыц дaмyынa, Fылыми бiлiмдеpдi жYЙелi мецгеpyге кeмектеcедi.
Ецбек ic-эpекетi мaтеpиaлдьщ 3arrap жacayFa, олapды caкrayFa, ^бе^уге бaFыттaлFaн. Негiзгi тYpлеpiне: eзiне-eзi ^ызмет кepcетy, rçоFaмдьщ пaйдaлы жэне eнiмдi ецбек жaтaды. Кepкемeнеp ю-эpекетi эcтетикaльщ дYниетiнымды дaмытып, эдемiлiкке c¥paныcты тyFызып, эдемi ойлayFa Yйpетiп, нэзш cезiмге бeлейдi [4,-38б].
KоFaмдьщ ю^екет о^ушыныц элеуметпен бaйлaныc оpнaтyынa ^меккст, aзaмaттыц бет-бейнеciн rçaлыптacтыpaды. Kapым-rçaтынacтьщ ic-эpекетке бос у8ж;ытты ецбек эpекетi негiзiцце ¥йымдacтыpy aprçылы Yйpетiледi. к^е^тке Yйpенy Yшiн о^ушы Yлгiлеpге rçapaп ж^мыс icтеп, жaттыFyлap оpыццaйды.
Бшмнщ Yшiншi элементi - шыFapмaшыльщ ж^мыс тэжipибеci "дгнын" бiлiмдеpдi хaбapлay, жaттыFyлap оpындay, Yлгiге rçapaп ж^мыс ютеумен шектелмейдi. ШыFapмaшыльщ ж^мыс^ о^ушыны iздендipетiн, окулыктгаы мэcелелiк эдicпен бaяндaлFaн шыFapмaшыльщ еcептеp, тaпcыpмaлap Yйpетедi. Эpине, о^ульщтыц бapльщ тarçыpыптapы мэcелелiк эдicпен тYciндipiлciн деп ешкiм тaлaп етпейдi. Бiparç тarçыpыпrça caй ^иын эдicтi rçолдaнFaн жarçcы. ОrçyшылapFa Fылымдa, eндipicте ^ц^й ^иын болFaнын, олapды шешу Yшiн ^цдай ж¥мыcтap aтrçapылFaнын, нэтижеciнде Fылыми жaцaльщтap aшылып, олap Fылымдa, техникaдa Yлкен eзгеpicтеp экелгенiн бaяндay ^жет. Сол cекiлдi a^Kax Yшiн кYpеcкен, бaлaныц aдaмгеpшiлiгiне игi эcеpiн типзетш Faлымдapдьщц eмipi жэне ^ызмепмен тaныcтыpFaн д^ыс.
БYгiнгi кYнi жaцaшa ойлay, жaцaшa ж^мыс icтеy негiзi тaлaпrça aйнaлып, eciп келе жaтrçaн жac ^pm^rça бiлiм мен тэpбие беpy Yдеpiciн кeп жaFдaйдa жaцaшa ^^уды тaлaп етiп отыp. ОcыFaн бaйлaныcты aдaм бaлacыныц eзiндiк caнacын rçaлыптacтыpyдa шыFapмaшыльщтыц дa aлaтын оpны еpекше. Эйткенi, шыFapмaшыльщ - б^л жaцa caпaлы pyхaни жэне мaтеpиaлдьщ rç¥ндыльщтapды
тудыратын эрекет болып табылады. Осы тургыдан алганда, Адамньщ керкем ецбек ею тYрлi кезкараста мотивi курылады:
1. Адам ез юмен керкем ецбек e3ÎH4ÎK жауапкершiлiк, устамдылык сиякты сапалык ерекшелiгiмен кезге тYседi;
2. Адам когамныц талап етуiнен гана ецбектенедь Эрине ецбек Yдерiсiнде жаксы, унамды касиеттердi алуы мYмкiн. Бiрак, ецбек етуде адамгершшк жагымды касиет дамымаган, тэрбиеленбеген болса, ецбек iс-эрекетiндегi бейнес тек сырткы кабшетше карай багаланады [4, -44б].
Психолог-педагог галымдар усынган бастауыш сынып окушыларын керкем ецбектщ теориялык негiздерiн басшылыкка ала отырып, заман талабына сай есш келе жаткан жас урпактыц керкем ецбек негiзiнде кeркемдiк шыгармашлыгын калыптастырудыц жолдарын ецбек iс-эрекетi багыттары непзвде эдiс-тэсiлдердi, куралдарды жетiлдiрудi талап етедь Сондыктан окушыларды ецбекке шыгармашылык катынас YPДiсi кезiнде буйым жасау Yшiн дурыс тэсiлдердi колдана бiлу, езвдш ю-эрекет, максатка жетудегi табандылык, бiлуге кумарлык, жiгерлiлiк секiлдi т.б. пайда болатын кунды касиеттер жаца eнiмдi ойлап шыгаруга, енертабыстылыкка жетелецщ.
Ецбектiц дамытушылык кызметi адамныц ецбек YДерiсiне белсендi араласуы, оныц мэцщк кYштерiн козгалыска келтiруiмен байланысты. Интеллект, булшык еттерi, аяк колыныц икемдшп, эмоционалдык жэне ерiк-жiгер кYштерi тYгел iске косылады. Нэтижесiнде олардыц ецбекке деген кызыгушылыгы, ойлау, кабылдау, есте сактау кабiлеттерi дамиды. Ецбектiц тэрбиелш кызметi ецбек Yдерiсi барысында окушы бойында когамдык кундылык сапалардыц, тулгалык касиеттерiнiц eмiрге, эрекетке деген адамгершшк-эстетикалык катынасыныц дамуында жатыр. Ецбек кызмет ецбек санасыныц басты кызметiн аныктайды: окушы бойында ецбектен саналы тYрде eзi мYДделi адам психологиясын калыптастыру. Окушылардыц ецбекке тэрбиелiлiк децгейiнiц eлшемi ретiнде ецбектiц eнiмдiлiгi мен езшдш мYДделiлiгi, eнiмнiц жогары сапалылыгы, ецбекке белсендшк, шыгармашылык, ецбек YДерiсiне утымды катынас, ецбек, eндiрiстiк, жоспарлылык, технологиялык тэртiп, ецбексYЙгiштiк касиетiнiц кeрсеткiштерi есептеледь
Ецбек тYрлерiне токталамыз. Негiзiнен ецбектщ тYрлерi сан-алуан. Оку ецбегi жэне практикалык ецбек деп екiге белшсе, практикалык ецбек eзiне-eзi кызмет етуц когамдык пайдалы ецбек; ауылшаруашылык; техникалык; дизайн; керкем ецбек бeлiмдерi жатады. Бастауыш сыныптардагы керкем ецбек ю-эрекет багыттары eзiнiц ерекшелiктерiмен окушы киялына эсер ете отырып, олардыц шыгармашылык кабшеттерш арттыруга ыкпал жасайды. Ецбек YPДiсi кезiнде окушылардыц eздiгiнен шыгармашылыкка багыт алып iзденуi олардыц баска адамдардыц жумысына жацаша карауга, оны талдап, жацалыгын сонымен багалауга Yйретедi. Сондыктан керкем ецбек -окушы шыгармашылык кабшетш дамытудыц негiзгi факторы болып табылады [5, -67б].
Белгш галым СДалиев халык урпагын керкем ецбект отбасынан бастап, кYнделiктi кэибше, турмыс-тiршiлiгiне байланысты ецбек тYрлерiне баулып, ецбектi дэрiптейтiнiн ертегi, ацыздан, ецбек тэжрибесшен тYЙiндеген макал-мэтелдердiц тэлiм-тэрбиелiк мэнш гылыми тургыда ашады. Сол сиякты отбасынан ецбексYЙгiш, елгезек етiп тэрбиелеуд педагогиканыц негiзгi устанымы ретiнде усынады [6,-63б].
Керкем ецбек сабагында бшм сапасы арттыру - алган бшмнщ жYЙелiлiгi, бiлiмдi тэжiрибеде пайдалана бшу, алган бiлiмдi есте сактау сиякты белгiлерiмен сипатталады. Ецбек iс-эрекетiнде керкемдш мураны игеруге, eнердегi улттык ернектер мен керкем рецдердщ шыгармашылык ерекшелштерш гылыми педагогикалык жагынан аныктауга жэне осыныц негiзiнде талдап, гылыми усыныстар жасалуга тиiс. Сабак eткiзудiц практикалык багытын кYшейту кажет.
Сабактыц жYЙесi Yш курылымды камтиды: тiрек бшмнщ eзектiлiгiн - жаца материалды жан-жакты зерттеп, YЙренуге кажеттi бiлiмдi кайталауга кeцiл белу;
- окушылардыц жаца буйымды жасауда сол туралы бiлiмдi кабылдауга даярлыгын тудыру;
- ю-эрекеттк жаца угымдары мен эдютерш калыптастыру, бiлiмдi пайдалану, кабiлет пен шеберлшт калыптастыру.
Эрине бул курылымдар сабак жYЙесiнде болады, дегенмен тYрлi реттiлiкте келуi мYмкiн. Керкем ецбек ю-эрекетшщ тиiмдi эдiстерi - тэжiрибелiк дагдыларын калыптастыруга септiгiн тигiзетiн эдютер: бакылау; табигатты бейнелу; тiл дамыту. Энер туындыларынан керме уйымдастыру, ондагы ата салтымыз бойынша колданылып келген турмыс буйымдарыныц эсем кeрiнiсiн окушылардыц эцпмелеп жеткiзе бiлуi олардыц сезiмдiк талгамын, эдемiлiкке умтылу кабiлетiн дамытады.
Жогарыдагы эдютер шартты тYрде теориялыщ топтарга бвлiнiп берiлiп отыр, ал оларды о^ушылардыц кYнделiктi ецбек iс-эрекетiнде орынды пайдалана бiлу шыгармашылы^ т^ргыдан белгш бiр нэтижеге ^ол жеткiзуболып табылады. Б^л м¥Fалiмнiц кэшби бiлiмдiлiгiне, шеберлшне, iзденiспен ж^мыс iстеуiне байланысты. Бастауыш сынып о^ушыларыныц квркем ецбек ic-эрекеттерiнiц баFытына тYрлi ic-эрекеттер юредь Оны 6i3 сурет тYрiнде беремiз (Сызба 1).
Сызба 1 - О^ушылардыц ецбек ic-эрекетiнiц баFыттары
Сощы он жылдыщта о^ушылардыц шы^армашылыщ ic-эрекетш дамытуFа квп квцiл бвлiнуде. Ка^рп кезде ^абшеттщ дамуы басты нысана болып, о^ушыда шы^армашылыщ белгiлердiц болмауы Yлкен мэселеге айналып отыр. Эмiрдегi сан алуан ^иыншылыщтарды шеше бшетш, елiмiздi вркениеттi, дамыFан 30 елдщ ^атарына ецгiзу шыFармашыл т¥ЛFалардыц ^олынан Fана келмек. Сондыщтан бiз, вз тарапымыздан квркем ецбек cабаFында Yйретiлетiн ецбек ic-эрекетi ар^ылы о^ушылардыц шь^армашыль^ын дамытуды квздеймiз. Осы т¥рFыдан, бастауыш сынып о^ушыларыныц шыFармашылыFын ^алыптастыру ма^сатында олардыц ецбек ic-эрекетiнiц баFыттарын бiрiншi суретте кврсеткен болатынбыз [5, 51б].
Оцу барысындагы ецбек ¡с-эрекет1 - квркем ецбек ic-эрекетше негiзгi баFдар квркем ецбек cабаFы. Квркем ецбек cабаFында бастауыш сынып о^ушылары ^арапайым ецбек даFдыларына, icкерлiкке Yйренедi. О^ушыныц ецбек ic-эрекетi ары ^арай rçоFамдьщ мацызы бар квркем ецбекке айналады.
О^у барыcындаFы ецбек оларды тек ецбекcYЙгiштiкке, шеберлiкке тэрбиелеп поймай, адамгершшк сапаларын туFызып, а^ыл-ойын жетiлдiре тYcедi. Сонымен ^атар, квркем ецбек саба^тарын жетiлдiру барысында бастауыш сынып о^ушыларыныц квркем ецбек ic-эрекетi ар^ылы шыFармашылыFын rçалыптаcтыруFа баса квцiл бвлiнедi.
Сыныптан тыс жумыстар. ШыFармашыльщты ^алыптастыруда квркем ецбек cабаFындаFы сыныптан тыс ж^мыстардыц да алатын орны ерекше. вйткеш, онда о^ушы шектеулi тапсырманы Fана орындамайды, сыныптан тыс ж^мыстары ол взiнiц ^иялынан туFан идеяны ары ^арай
жетiлдiре отырып, жаца туынды шыFарады. Б^л кез баланыц ^иялыныц вте белcендi дамитын кезещ болFандьщтан оныц а^ыл-ойына ерiк беру керек. Сыныптан тыс ж^мыстары дегенде бiз квркем ецбектен YЙiрмелер, конкурстар, декада, эр тYрлi формадаFы сайыс-сабакгарды тYciнемiз жэне б^л ж^мыстар о^ушыныц шыFармашылыFын дамытуFа Yлкен ыщпалын типзедь
Турмыстыц-шаруашылыц ецбек ю-эрекетше ец алдымен окушыныц eзiне-eзi кызмет ету ю-эрекет жатады. Мунда олар бала кезден бастап укыпты болуга, тазалыкка YЙретедi. Сонымен катар киiмдерiн таза устап, тэртшт жYретiн баланыц миы да тэртшпен жумыс iстейтiн болады. Сонымен катар YЙ шаруашылыгына кемектесу ересек eмiрге дайындыгын кeрсетедi. Бул эрекеттер негiзiнде де окушыныц шыгармашылыгы калыптасады деп есептеймiз [7, -40б].
Колвнер - бастауыш сынып окушыларыныц жан-жакты дамуына мYмкiндiк жасау куралы болып табылады. Сэндiк-колданбалы енер аркылы окушылар колeнердiц, дизайнныц карапайым дагдыларын мецгерiп, оны болашакта ез тэжрибесшде шыгармашылыкпен пайдалану iскерлiктерiне YЙренедi. ^оленердщ кай тYрi болмасын, ол баланыц ушкыр киялын дамытып, логикалык ойлауын жетiлдiредi. Соцгы кезде колeнердiц тYрлерiн YЙрету мектептегi сабак жYЙесiне енпзу заман талаптарыныц бiрiне айналды.
Ецбек кызметш жYзеге асыру ецбектi табысты тYPде жYзеге асыру Yшiн арнайы алгы шарттарды жасауды талап етедк
- нактылы iс-эрекеттерге жарайтын адамдарды тандап алу;
- кэсiби дайындык;
- ецбек YДерiстерiнiц тиiмдi жагдайлары мен уйымдастырылуы;
- ецбек куралдарыныц колайлылыгы мен тиiмдiлiгi;
- адам мYмкiндiктерiнiц жумыс ауырлыгына тецдiгi;
- ецбек каушиздш жYЙесi, кэсiби денсаулык пен узак eмiр CYPУдi, психологиялык колдау мен ецбекке кабiлеттiлiгiн сактау.
Ецбектщ мазмуны, шарттары мен максаты адам тулгасыныц дамуына ыкпал етуi керек, кол жеткiзген нэтижелер оган куаныш пен канагаттангандык экелуi керек. Психологияда адам психикасы iс-эрекеттерде пайда болады жэне калыптасады. Кез-келген ю-эрекеттерде тулга дами бермейдi, дегенмен де осы ю-эрекеттер субъектiсiнiц ыкыласын, белсендшш мен себептерiн кYштеу аркылы тулганы дамытуга болады, деген ереже орныгып калган. Ецбек - бул адам ресурстарын, оныц психологиялык, физиологиялык, кэшби жэне баска функционалдык мYмкiндiктерiн жYзеге асыру Yдерiсi, олардыц кeлемi адамдардыц жас шамасы, кэсiби дайындыктары, денсаулык жагдайлары мен баска да ерекшелктерше сай езгерш отырады [8, -32б].
Отандык психологтар М.Муканов, Т.Тэжiбаев, Э.Алдамуратов, К.Жарыкбаев т.б. окушылардыц ецбек эрекеп^ мен оларды дурыс уйымдастыру мэселесi туралы eздерiнiц психологиялык пайымдауларын бердь Жеке тулганыц ецбек iс-эрекетi YPДiсiне айырыкша мэн берген галым М.Муканов эрбiр жеке адамныц ецбек ю-эрекет YPДiсi оныц жас жэне дербес еркшелштерше байланысты болуы керек. Адам окушысы eзiнiц CYЙiктi iсiмен айналысканда гана жасаган ецбегiнiц нэтижесi зор болмак, - деп тYЙiндейдi.
Ецбек ю-эрекет YPДiсi адамныц жеке тулгага айналуыныц негiзгi шарты екенiн айтып, оныц адамныц психологиялык дамуындагы орнына ерекше мэн бередi. Ецбек ю-эрекет YPДiсi зейiнсiз, кажеттiлiксiз iске аспайтынын, кол ецбегi аркылы ецбек куралдарын нэзiк сезiне алатындыгын психологиялык тургыдан дэлелдеген. Ецбек адамныц бYгiнгi кжетттшп деп, ецбек тэрбиесiнiц eзектi мэселелерш жэне негiзгi мiндеттерiн саралайды. Олар: адамды ецбек ету кажеттiлiгiне баулу; ецбекке психологиялык тургыдан даярлау; ецбексYЙгiштiктi эдетке айналдыру кажет. Сонда гана окушыныц жасаган буйымынан шыгармашылык ешмнщ iзi кeрiнiп турады.
Грейс Хван Линч американдык педагог eзiнiц «Бала дамуындагы енердщ мацызы» - атты ецбегiнде ецбек iс-эрекетi негiзiнде тэрбиеленш жаткан балалардыц окудагы Yлгерiмi жогары, шыгармашылык ойлау аукымы кец, ец бастысы окушылардыц визуалды кецiстiктегi дагдыларын калыптастырады. Ол смартфондар мен планшеттердеп визуалды акпараттарды жаксы кабылдауга кемектесетндтн дэлелдеп керсеткен [9, -2б].
Жогарыда айтылган ойды тYЙiндей келе, шыгармашылык - бул баланыц жеке белсендшш мен ездтнен жумыс ютеудщ жогаргы формасы жэне ол элеуметпк кажеттiлiгiмен, ерекшелiгiмен багаланады. Окушыныц шыгармашылык эрекет eнiм эрекетiмен тiкелей уштасып жатады. Энiмдi эрекеттiц элеуметтiк сипаты оныц когамдык мацыздылыгы мен пайдалылыгында. Сондыктан да керкем ецбек сабагынан бурын бастауыш сынып окушылары кагаз кию, сазбалшык, ермексаздан эр тYрлi бейнелердi мYсiндеу, eсiмдiктердi кYту, агаш, кацылтыр, сыммен жумыс iстеудi YЙренiп, мектеп Yлескiлерiнде ецбек ету, сенбшктерге катысуды YЙренсе, казiр кезде керкем ецбек ю-эрекетшщ креативтi тYрлерi YЙретiледi. Керкем ецбек iс-эрекетi YPДiсiндегi шыгармашылык - кiшi мектеп
окушыларыныц санасы мен ю-эрекетшщ езара бiрлiкте дамудыц кайнар кезь Ол шыгармашылыгын калыптастыруга багыттайтын эдiстемелiк Heri3i болады. Б^л окушылардыц шыгармашылыгын калыптастыруга кептеген мYмкiндiктер жасайды.
Корыта келе, бастуыш сынып окушыларыныц керкем ецбек ic-эрекетш ойын, оку жэне карым-катынас багытындагы ic-эрекеттермен ынтымактаскан YPДiс деп тYсiнемiз. Аталмыш ецбек тYрлерiмен каруландыра отырып окушыларды окытып, тэрбиелесек, ic жYзiнде бастауыш сынып окушыларыныц оку-танымдык, арнайы технологиялык бiлiмi мен бшктшгш арттыру кезделедi, оларда шыгармашылык ойлауын жэне сыни т^ргыда ойлау санасыныц, катынас жYЙелерiн калыптастыру, езiн - e3i дамытуга мYмкiндiк бередi.
Пайдалаотан эдебиеттер
1 Казахстан Республикасыныц «Бшм туралы» Зацы. http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z070000319_
2 Казахстан Республикасында бiлiм берудi дамытудыц 2016-2019 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарламасы. Казахстан Республикасы Президентiнiц 2016 жылгы 1 наурыздагы №205 Жарлыгы
3 Жиенбаева С.Н. Бастауыш сынып окушыларыныц ецбек ю-эрекет тэжiрибеciн калыптастырудыц гылыми негiздерi : автореферат дис. . пед. гылым. д-ры : 13.00.01 : коргалды 27.05.2009 / Сайра Нагашибаевна Жиенбаева; Казак мемлекет. цыздар пед. ун-тг -Алматы: CopyLand, 2009. - 44 б.
4 ^нпешс Ж. Ецбекке баулуды окыту эдютемес (1-4 сыныптар). -Алматы: Дарын, 2005.
5 Асилбаева Ф.Б. Бастауыш сынып окушыларыныц керкем ецбек ю-эрекет негiзiнде шыгармашылыгын калыптастыру. Алматы.: Кыздар университет^ 2014
6 Каза^тыц тэлiмдiк ойлар антологиясы. Он томдык. /К¥раст.: С.Калиев, К.Аюбай. - Алматы: Сeздiк-Словарь, 2005-2010
7 Элiмов А. Интербелcендi эдicтердi жогары оку орындарында колдану. Оку к¥ралы. - Алматы, 2009. - 263 б.
8 Климов Е.А. Психология труда. М, 2008. -268 с.
9 The Importance of Art in Child Development. By Grace Hwang Lynch. PBS Parents, 2012.
ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ХУДОЖЕСТВЕННО-ТРУДОВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ
Ф.Б. Асилбаева1, А.Д. Сыздыкбаева2 Vn.H., и.о. ассоц. профессора 2PhD, и.о. ассоц. профессора 12 Казахский государственный женский педагогический университет Казахстан, Алматы, email: asylbaeva.f@mail.ru
Одной из форм осознанной активности человека, способной стать методами и способами саморегуляции, общения, познания себя и окружающего мира, развития себя как личности, создания материальных и духовных ценностей, личных благ является трудовая деятельность. Основными видами деятельности младших школьников являются: игра, обучение и труд. Направления художественной трудовой деятельности в начальных классах способствуют повышению творческих способностей детей, воздействуя на их фантазию. В период трудового процесса самостоятельный творческий поиск учащихся учит их по-новому взглянуть на работу других людей, анализировать и оценивать новизну. Поэтому художественная трудовая деятельность - это основной фактор развития творческих способностей учащихся.
Ключевые слова: учащиеся начальных классов, художественный труд, деятельность, общение, рукоделие, творческая способность
MAIN DIRECTIONS OF ART AND LABOUR ACTIVITY OF PUPILS
F.B. Assilbayeva1, A.D. Syzdykbayeva2 1 Cand. Sci. (Pedagogy), acting Associate Professor 2 PhD, acting Associate Professor
12 Kazakh State Women's Teacher Training University Almaty, Kazakhstan, email: asylbaeva.f@mail.ru
Labor activity is one of the forms of the person's conscious activity, capable of becoming methods and ways of self-regulation, communication, cognition of oneself and the surrounding world, development of oneself as a person, creation of material and spiritual values, personal benefits. The main activities of junior schoolchildren are: play, training and work. Directions of artistic work in the primary classes contribute to increasing their creative abilities, influencing the pupil's imagination. During the labor process, an independent creative search of the pupils teaches them to take a fresh look at the work of other people, analyze it and evaluate the novelty. Therefore, artistic work is the main factor in the development of students' creative abilities.
Key words: primary school pupils, art work, activity, communication, needlework, creative ability
