CC BY
18МРНТИ 14.25.09
ХИМИЯНЫ ОЦЫТУДА ЭЗД1ГШЕН Б1Л1М АЛУ Б1Л1КТЕР1Н ДАМЫТУ
ЭД1СТЕМЕС1
П.А. Абдуразова1, Ш. Ибраимов2, С. Ораз3
'PhD-доктор, ага окытушы, 2химия гылымдарыныц кандидаты, 3«Химия» мамандыгы бойынша магистрант «Сырдария» Университетi, Казакстан, Жетiсай к., [email protected]
Б^л макалада Казакстаннын жалпы бшм беретш мектептершде химияны окыту кез1нде ез1н-ез1 окыту тэж1рибесш калыптастырудын непзп эдютемелж тэс1лдер1 карастырылады. 0з1н-ез1 окыту жэне ез1н-ез1 бакылау тэжiрибесiн дамыту мен ездшнен бшм алу бшктерш дамытуды камтамасыз ететш эдютемеш жэне оны iске асыру бойынша ^сыныстарды эзiрлеуге ерекше назар аударылды. Эдютемелж ж^мыстыц жалпы сипаттамасы, химияны оку кезiнде окушылардын ездiгiнен бiлiм алу бшктершщ дамуын зерттеу эдiстемесiнiн сипаттамасы бервдгвздтнен бiлiм алу бiлiктерiнiн калыптасу керсеткiштерi негiзiнде ездiгiнен бiлiм алу бшктершщ калыптасуынын денгейлерi керсетiлдi. взiн-езi окыту тэжiрибесiн калыптастыру максатын кке асыруда кейбiр тапсырмаларды колдану мысалдары келтiрiлдi.
Туйт свздер: химияны оцыту эдгстемеа, взд1г1нен бшм алу, бшгктер, вз1н-вз1 реттеу, бШм беру, бШм алушы
Ка^рп уакытта Казакстаннын бшм беру жYЙесiнде болып жаткан езгерютер, бшм беру нэтижесше койылатын талаптардьщ езгеру^ тек пэндш емес, сонымен катар метапэндш бшмд^ сондай-ак кез келген мектеп пэнш окытуда т^лгалык нэтижелерд1 калыптастыру кажеттшп химия м^атмдерш жогары мектеп окушыларынын ездшнен бшм алу бшктерш дамытуга баса назар аударуга мшдеттейдг Окушылардын ез бетшше бшм алу 1скерл1ктер1 мен ез1н-ез1 окыту тэж1рибес1н калыптастыру процес енбекке кабшетп т^лгага когамнын талаптары мен мектепте окыту процесшде осы т^лганын калыптасу денгеш арасындагы Yлкен алшактыктан туындайтын б1ркатар кайшылыктарды шешуге мYмкiндiк береди Ен алдымен, б^л Yнемi есш келе жаткан акпарат келемшщ сэйкесшздтне жэне калыптаскан бшм беру жYЙесi жагдайында оны тез игерудщ мYмкiн еместшне катысты [1].
Пэндш б1л1мд1 калыптастыру жэне дамыту (кенейту немесе терендету) максатында бшм алушылардын оку-танымдык кызметш жоспарлау жэне жYзеге асыру юкерлтн ез безмен бшм алу 1скерл1ктер1 деп тYсiнiледi. Эзш - ез1 окыту-м^атмнщ калыптастырган танымдык есебш шешу Yшiн бшм алушылардын ез бастамасы бойынша оку-танымдык кызметш жYзеге асыру екенш атап еткен жен.
Каз1рг1 замангы бшм беру жэне акпараттык технологияларды пайдалана отырып, жеке-ю-эрекет, проблемалык жэне рефлексивт тэсшдерде ездтнен бшм алу бшктерш калыптастыру эдютемесшщ эз1рлену1 анык. М^нда м^гал1м оку тапсырмасын калыптастырудан баска, ез бшмш калыптастыру процесш сырткы бакылауды жYзеге асырады. Койылган максатка жету Yшiн м^гал1м бшм алушылардын езшдш оку кызметше он уэждемесш калыптастыруды камтамасыз ету1, оларда ез бетшше бшм алу кажеттшгш тYсiнудi тэрбиелеу1 тшс. Сэйкесшше, бшм алушылардын ез1нд1к оку-танымдык кызметш жYзеге асыру Yшiн кажетп формалар мен к¥ралдарды тандау мвдет езект болып табылады [2].
Эзш - ез1 окыту юкерлтн дамыту жэне ез1н-ез1 окыту тэж1рибес1н калыптастыру эдютемеш-б^л б1рынгай максатка багынатын бшм берудщ мазм^нынын, формаларынын, к¥ралдарынын жэне эдютершщ жиынтыгы. Эз1н-ез1 окыту дагдылары мен тэж1рибес1н дамыту эдютер^ к¥ралдары мен формалары эртYрлi болуы мYмкiн [3]. Б^л бшм алушыларда бастапкыда калыптаскан ездшнен бiлiм алу шеберлiгiнiн денгешмен аныкталады. Сонымен катар, м^атм тарапынан окушылардын езiн-езi бiлiм беру кызметше басшылык ету дэрежесi де осыпан байланысты болады (1-сурет).
6liiím алушыньщ бастамасыньщ KepiHici ретшде тэдщты мотивтер
зияттсерлк жэне таньшдьщ бшктер кешеншщ калыптасуы
г —^^^^^^
оку-танымдьщ мшдеттерд1 соцына дешн
жетшзу
1-сурет. Эздiгiнен бiлiм any бшктершщ ^anbin^y кeрсеткiштерi
Эзiндiк ж^мыс iс-эрекетiн eзiндiк бiлiм aдyFa aйнaлдырy Yшiн ^жегл ap6ip бшктшктщ дaмyы кезец-кезецмен eтедi [4]. Эдебиеттi тaлдay жэне педaroгикaдьщ зерттеулерге CYЙене отырып, eздiгiнен бiлiм aдy бшктершщ ^nbimacybiHbiR бiрнеше децгей белгiленедi (2-сурет).
2-сурет. Эздiгiнен бiлiм aдy бшктершщ ^nbimacybiHbiR денгейлерi
АньщтaдFaн децгейлерге сэйкес eздiгiнен бiлiм aдy бiлiктерiн дaмытy кезендерi ^anhim^a^!. Бiрiншi кезенде м¥Faдiмнiц бaсшылыFымен жэне бarçылayымен iздеy ^ызметшщ элементтерш ^мтитын репродyктивтi ^ызмет жYзеге aсырылaды, б^л тaнымдьщ iскерлiктi rçaдыш^aстырyды жэне e3ÍH-e3Í бiлiм беру мотивaциясын дaмытyды rçaмтaмaсыз етедi. Б^л кезенде пэндш бiлiмдi rçaльmтaстырy, сондaй-arç оrçy-тaнымдьщ ю-эрекеттщ rçaрaпaйым тэсiлдерi мен aдгоритмдерiн Yйретy; эртYрлi кeздерден пэндiк бiлiмдi e3 бетiнше aдy тэсiлдерi тyрaды бiлiмдi rçaдыш^aстырy жYргiзiледi, eзiндiк ж^мыс юкерлш дaмиды. Осы кезенде бiлiм aлyшылaр м¥Faдiмнен eздiгiнен бiлiм aдy бшктерш дaмытy rçaжеттшri тyрaлы жэне зaмaнayи aдaм Yшiн eздiгiнен бiлiм aлyдыц мaнызы тyрaлы aдFaшrçы тYсiнiк aдaды. М¥Faлiм сондaй-arç бiлiм aдyшылaрды мarçсaтты болжayдын rçaрaпaйым тэсiлдерiмен, e3 ^ызметш жоспaрлayмен, оныц нэтижесiн болжayмен, e3rn-e3Í бaFaдayмен тaныстырaды. О^у эрекеттерiн бшм aдyшылaр Yлгi бойыншa тек rçarn нэтиженi Faнa емес, сонымен ^гар YДерiстi бarçылaйтын м¥Faлiм тaрaпынaн Yнемi бarçылayдa орындaйды [4].
Екiншi кезецде оrçyшылaрдыц оrçy-тaнымдьщ iс-эрекетiн бaсrçaрyдaFы жэне оныц бarçылayындaFы дербестiк Yлесi aртaды. Оrçy-тaнымдьщ iс-эрекет кYрделенiп, iшiнaрa iздестiрy ю-эрекетiнiн сипaтынa ие болaды. Б^л кезец мотивтердiн дaмyымен сипaттaлaды. Зaттaрдын ^сиет-герт, олaрдын физиологиялыщ рeлiн, aдaм eмiрi мен ^ызметвде rçолдaнyды зерттеу кезiнде пэнге ^ызы^ушылыщ na^a болaды. Haïrai зaтrça немесе к^былыс^ пaйдa болFaн rçызыFyшыльщ бiлiм aлyшыны зог^ теренiрек ^ызы^ушылыщ тaнытaды, aл м¥Faлiмге оrçyшылaрды iздеy ^ызметше rçосyFa мYмкiндiк бередi.
Yшiншi кезец оrçyшылaрдыц тaнымдьщ мiндеттердi шешу к¥Paлдaры мен эдютерш тaндayдa жэне мiндеттердiн eзiн т¥жырымдayдa дербестiгiнiн жоFaры денгейiмен сиnaттaдaды. Б^л кезецде кYPделi nроблемaльщ жaFдaйлaр жaсaдyы мYмкiн. М¥Faлiм ^сыштын о^у мiндетi бiлiм aдyшылaрдын тaнымдьщ белсендшгш aрттырyFa себеп болaды. Б^л кезецдеп тanсырмaлaр оrçyшылaрдын aлдындa о^у процесшде rçaлыnтaсaтын nэндiк бiлiмнiн мaныздылыFын aшып кeрсетy керек. Тaнымдьщ тanсырмaдaрды шешу Yшiн бiлiмнiн мaныздылыFын ^ыну о^у-жaттыFyдын iшкi мотивiн ^aдыnтaстырaды. Б^л кезецде оrçyшылaрдын зерттеу iскерлiктерi дaмиды - оrçyшылaр eз бетiнше тayып aлaтын химиялыщ arçnaрaтnен ж^мыс iстейдi [5].
О^ыту жYЙесiн rç¥рaстырyдыц тaFы бiр дидaктикaльщ шaрты ретшде eзiн-eзi о^ыту дaFдылaры мен тэжiрибесiн rçaлыnтaстырy нэтижелерiн бaFaдayды rçaрaстырaйьщ. Осы зерттеуде бiлiм aдyшылaрдын eздiгiнен бшм aдy бiлiктерiнiн дaмy денгейiн бaFaлay оныц rç¥Paмдaс комnоненттерiнiн бaFaдayынaн ^¥рaдaды: бiлiмдiлiк (nэндiк бiлiмнiн rçaлыnтaсy децгеш), мотивaцияльщ (бiлiм aлyшы тaрanынaн тaнымдьщ есеnтi шешу жолдaры мен к¥Paддaрын iздеy Yшiн кeрсетiлетiн бaстaмa, eз бетiнше aйнaдысyFa ниет), iс-эрекет ^rn^i о^ыту мен eзiн-eзi бarçылay бшктшгшщ жеке элементтерiнiн rçaлыnтaсyы).
Диaгностикa келес комnоненттердi ^м^ды:
- nэндiк бiлiмдi мецгеру денгейiн жэне бaстanrçы eздiгiнен бiлiм aдy бiлiктерiн кiрiс бarçылay. Б^л рэсiм олaрды тоnтaрFa бeлy Yшiн бiлiм aдyшылaрдын кейбiр жеке дaмy ерекшелiктерiн amiKrayFa мYмкiндiк бередц
- о^у мaтериaддaрын игеру жэне беюту бойыншa оrçyшылaрдын ^ызметш ¥йымдaстырy;
- мaтериaлды менгерyдi жэне юкерлшт rçaлыnтaстырyды бarçылay. Бarçылay жYЙенiн компонент ретiнде бiлiм aлyшылaрдын iскерлiгiн мецгеру децгешн amiKrayFa, сондaй-arç эр децгейде iскерлiктi rçaлыnтaстырyдын нэтижелiлiгiн rçaмтaмaсыз ететш тэсiлдердi amiKrayFa мYмкiндiк бередi;
- егер оrçyшылaрдыц кenшiлiгi о^у мaтериaлын мецгеруде rçиындьщтaрFa тan болсa, Yлгермеyшiлiк себеnтерiнiн диaгностикaсы;
- тYзетy ж^мысын ¥Йымдaстырy;
- тYзетy ж^мысыныц нэтижелшгш бarçылay.
Осылaйшa, химияны о^ыту кезiнде мектеп оrçyшылaрынын eз бетiнше бшм aлy iскерлiгiн дaмытy эдiстемесiне о^ыту Macara, мaзм¥ны, эдiстерi, ¥Йымдaстырy формaлaры жэне нэтижелердi бarçылay тэсiлдерi юредь Б^л ^рылымдыщ комnоненттердiн бiрлiгi процестщ тиiмдiлiгi мен нэтижелiлiгiн rçaмтaмaсыз етедь Сонды^ган эрбiр компонент тек eз функциясын орындaйтын эдiстемелiк жYЙе тyрaлы aйтyFa болaцы.
Эзiн-eзi о^ыту тэжiрибесiн rçaлыnтaстырy Ma^arara iске aсырy Yшiн неF¥рлым тиiмдi кешендi тanсырмaдaрды na^ara^ eзектi болып тaбылaды: Fылыми мэтшнде келтiрiлген arçnaрaтты бiлiм aлyшылaрдын мецгеру проблемaсын шешуге бaFыттaлFaн шaFын тaпсырмaлaрмен CYЙемелденедi. Б^л ретте тanсырмaны орындay бaрльщ жосnaрлaнFaн ^ызмет тYрлерiн кешецщ ^мтитын эр тYрлi iскерлiктi rçолдaнyды тaдan етедi [6].
Елiмiзде «Нaзaрбaев Зияткерлiк мектеnтерiнде» т¥ЛFaнын eз бетiнше бiлiм жэне (немесе) тэжiрибе aдyFa бaFыттaдFaн ^ызмет жarçсы жолFa rçойылFaн [7-8]. Эзiн-eзi о^ыту кезiнде aдынaтын бiлiмнiн сanaсы ^жегл rçолжетiмдi мaтериaддын сanaсы мен сaнынa, сондяй-aK; жеке aдaмнын олaрды aдy ниетше (yэжiне) тiкелей бaйлaнысты. О^ыту бaрысындa Macarra Yдерiс, бiлiм, бiлiк жэне дaFдылaрды rçaлыnтaстырy Yшiн о^ушы мен м¥Faлiмнщ eзaрa ю-^имылы, эдетте белгш бiр бaFдaрлaмa бойыншa жYзеге aсырылaды, ондa оrçылaтын мaтериaдды о^у тэртiбi мен кeлемi бaяндaдFaн [9].
ЖоспaрлaнFaн о^у нэтижесiне сэйкес кейбiр тaпсырмaлaрдыц мысaддaрын келтiрейiк. Эз бетiнше бшм aTy дaFдылaры мен бiлiктерiн rçaлыnтaстырy мен дaмытyFa тanсырмaдaр:
Тапсырма 1. Мэ^цщ окыцыз: «Химия адам кызметшщ эртYрлi салаларында - медицинада, ауыл шаруашылы^ында, керамикалык б^йымдар, лактар, бояулар ецщрюшде, автомобиль, токыма, металлургия жэне баска да енеркэсш салаларында колданылады. Адамныц кYнделiктi емiрiнде химия ец алдымен т^рмыстык химияныц эртYрлi заттарында (жуу жэне дезинфекциялау К¥ралдары, ж^азды, шыны жэне айналы беттердi жэне т. б. ^ту к¥ралдары), дэршк препараттарда, косметикалык заттарда, пластмассадан жасалган тYрлi б^йымдарда, бояуларда, желiмдерде, жэндштермен кYресу к¥ралдарында, тыцайткыштарда жэне т. б. кершю тапты. Б^л тiзiмдi шексiз жалгастыруга болады.Т^рмыстык химия заттарынан ендiрiс жэне колдану аукымы бойынша бiрiншi орынды жугыш к¥ралдар алады, олардыц арасында тYрлi сабын, юр жугыш ^нтактар жэне с^йык жугыш к¥ралдар (шампуньдер мен гелдер) ец танымал.Сабындар т^здардыц (калий немесе натрий) коспасы болып табылады, сонымен катар натрийлi т^здар катты сабын, ал калийлi - с^йык».
1) Сабын к¥рамына кiретiн заттардыц формулаларын кел^рщз.
2) Сабын ендiруде жYретiн химиялык реакциялар тендеуiн жазыцыз.
3) Майлы ластануларды кетiру максатында колданылатын коспа заттарды атацыз.
Тапсырма 2. Ершштш графигiн колдана отырып, есептердi шешщз (3-сурет).
50оС кезiнде 150 г суда еритш калий нитратыныц мелшерi (грамм) кандай?
Белме температурасында 100 г суда натрий хлоридшщ мелшерi (грамм) кандай?
Егер бiз 25 г калий нитратын 100 г суда 30оС ерiтетiн болсак , ол осы температурада канык болу
Yшiн калий нитратын ерiтiндiге канша косу керек?
30оС кезiнде 25 г калий нитратын ер^у Yшiн судыц ец аз мелшерi кандай?
180
Í 8
3-сурет. Ертштгк графигг
Зерттеу децгейiн колдау Yшiн тапсырмалар шыгармашылык сипатка ие болады: олар, эдетте, окушылардыц сабактан тыс кызме^мен байланысты, мысалы, оку жобаларын орындау шецберiнде. Осындай тапсырмаларга к¥растыру жэне моделдеу, оку экспериментi, бiрлi-жарым нысандарды бакылау, Fылыми-кепшiлiк эдебиеттермен ж^мыс iстеу жатады. Олардыц эркайсысы оку материалын терец мецгеруге ыкпал етедь
Химияны окытудыц негiзгi мiндеттерi: бiрiншiден, окушылардыц жалпы зияткерлiк ой-ерюшщ химиялык эрудициясын жэне олардыц химиялык сауаттыль^ын кецейту, ейткенi, дэлiрек айтканда кец эрудиция акпарат кездерiнiц койылFан мiндетiнiц барабар тацдауын жэне жалпы езiн-езi окыту процесiнiц табыстылыFын жYзеге асыру iскерлiгiн калыптастыру мYмкiндiгiн камтамасыз етедi. Екiншiден, бiлiм алушылардыц непзп зияткерлiк бiлiктерiн дамыту (талдау, синтез, салыстыру, басты белiп алу, жштеу, ¥FымFа жеткiзу, интерпретация) [2]. Yшiншiден, тек бiлiм алу Fана емес, сонымен катар т^рмыстык жэне кэшби мэселелердi шешу максатында оларды бiрiктiру мен кешiрудi жYзеге асыра бшу. Тертiншiден, окушылардыц ез бетiнше бшм алу бiлiктерiн калыптастырудыц езектiлiгiн жэне емiр бойы оку кажеттiлiгiн тYсiнудi ^ыну.
Осылайша, жогары сынып о^ушыларыныц e3iH-e3i о^ыту жэне e3iH-e3i ба^ылау тэжiрибесiн ^алыптастыруга багытталган Казахстан мектептерiнде химияны о^у Ke3iH4e бiлiм беру процесiн жетiлдiру эртYрлi аппарат кeздерiн тартуды талап ететш тапсырмалар кешенiн поддана отырып, м^атмдер мен бiлiм алушылардыц бiрлескен ^ызмет ар^ылы жYзеге асырылуы MYMKiH. М¥Fалiм б^л жерде кeмек кeрсетедi, бшм алушылардыц бастамасын шебер баFыттайды жэне ^олдайды. Эзiн-eзi о^ыту жэне e3rn-e3i ба^ылау тэжiрибесiн ^алыптастырудыц эдiстемелiк жYЙесi Казахстан мектептерi ^ызметшщ кец тэжiрибесiне енгiзуге лайыщ.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Winne P.H.The trajectory of scholarship about self-regulated learning// Teachers College Record. - 2017. -Vol.119. - No.130303.
2. Corno L. The metacognitive control components of self-regulated learning // Contemporary Educational Psyсhology. - 1986. - Vol.11, Iss.4. - P.333-346.
3. West J.Focus on: The secret of self-education // Dentistry today. - 2018. - Vol.37, Iss. 10. - P.325-328.
4. Vydrova J. Students key competencies required for applicability in practice-students' point of view // Scientific Papers of the University of Pardubice. - 2018. - Vol.26, Iss.44. - P.245-256.
5. Tatarinceva A.M. Lifelong learning of gifted and talented students// Espacios. - 2018. - Vol.39, Iss.2. - No.29.
6. Сомкин А.А. Личностно ориентированный подход в системе современного гуманитарного образования: от монологизма к диалогической модели обучения // Образование и наука. - 2019. - Том 21. - №3. - C. 9-28.
7. Курманалиев М.К., Рыскалиева А.К. Химияны окытудыц каз1рп технологиялары. - Алматы, 2011. - 284 б.
8. Ысвдцова С. Сыни ойлауFа жетелеу // Казахстан мектебг - 2010. - №3. - Б.39-40.
9. Коржуев А.В., Попков В.А., Рязанова Е.Л. Как формировать критическое мышление? // Высшее образование в России. - 2001. - №5. - С.55-58.
МЕТОДИКА РАЗВИТИЯ НАВЫКОВ САМООБРАЗОВАНИЯ ПРИ ОБУЧЕНИИ ХИМИИ
В ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЕ
Абдуразова ПА.1, Ибраимов Ш.2, Ораз С.3 :PhD, ст.преподаватель, 2к.х.н., 3магистрант 1,2,3 Университет «Сырдария», Казахстан, г.Жетысай, [email protected]
В статье рассматриваются основные методические подходы к формированию опыта самообразования при обучении химии в общеобразовательных школах Казахстана. Особое внимание уделено разработке методики, обеспечивающей развитие опыта самообразования и самоконтроля, и рекомендаций по ее реализации. Дана общая характеристика методической работы, описание методики исследования развития умений самообразования учащихся при изучении химии.На основе показателей формирования умений самообразования показан уровень формирования умений самообразования. Приведены примеры использования некоторых заданий в реализации целей формирования опыта самообразования.
Ключевые слова: методика преподавания химии, самообразование, умения, самоконтроль, образование, обучающийся
METHODS OF DEVELOPMENT OF SELF-EDUCATIONAL SKILLS IN TEACHING CHEMISTRY IN SECONDARY SCHOOL
Abdurazova P.A.1, Ibraiymov Sh.2, Oraz S.3
:PhD, senior lecturer, 2 Cand. Sci. (Chemistry), 3master student 1,2,3 «Sirdariya» university, Kazakhstan, Zhetysai, [email protected]
This article discusses the main methodological approaches to the formation of self-education experience in teaching chemistry in secondary schools of Kazakhstan. Particular attention was paid to the development of methods to ensure the development of experience of self-education and self-control, and recommendations for its implementation. The general characteristic of methodical work, the description of a technique of research of development of abilities of self-education of pupils at studying of chemistry is given. On the basis of indicators of formation of skills of self-education the level of formation of skills of self-education is shown. Examples of the use of some tasks in the implementation of the goals of the formation of the experience of self-education are given.
Key words: methods of teaching chemistry, self-education, skills, self-control, education, schoolchild
РедакцияFа 17.09.2019 тустг
