CC BY
69FTAXP 14.35.09
ЖОГАРЫ ОЦУ ОРЫНДАРЫНДА СТУДЕНТТЕРДЩ КЭС1БИ Ц¥ЗЫРЕТТЫ1Г1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУДЬЩ ЭЗЕКТ1 МЭСЕЛЕЛЕР1
А.Т. Абужалитова
6D011700 «Казак тiлi мен эдебиетЬ» мамандыгыныц 2-курс докторанты Каза^ ^лттьщ цыздар педагогикалык университетi, Алматы, Казакстан email: akbarshyn.abuzhalitova@gmail.com
Fылыми жетекшi: п.г.д., профессор Ж.Н. СYлейменова
Бэсекеге кабшетп маман дайындауда кэс1би кузыреттшкп калыптастыру аркылы жетютжтерге жетуге болады. Студенттердщ эд1стемел1к кузыреттшгш калыптастыру каз1рп когам талаптарына сай мацызды мэселенщ б1р1 ретшде танылуда. Студенттщ эд1стемел1к к¥зыреттшп оныц кэс1би мацызы бар касиеттершщ б1р1кпршген кершга репнде бер1лген. Педагогикалык ЖОО-да оны калыптастыру жэне багалау тшмдшпн арттыру жолдары, шарттары керсетшген. Макалада жогары оку орындарында студенттердщ эд1стемел1к даярлыгыныц непзп компоненттершщ б1р1 кэс1би к¥зыреттшк калыптастырудыц езекп мэселелер1 карастырылады.
Туит свздер: цузыретттт, эдгстемелгк цузыреттшк, студент, кэсгби даярлъщ, дагды, бшм
Когамда калыптаскан элеуметпк жагдайлар мен саяси к¥рылым казiргi нарыктык экономика талаптарына сай интелектуалды децгеш, бiлiм децгей жогары, бшкп де ез iсiне жауапты мамандарды кажет етуде. Казiргi кезенде студенттердщ кэсiби бiлiктiлiгiн арттыру максатында Казакстанда жогары оку орындарында жаца мYмкiндiктер мен талаптарды пайдалану жолга койылган. Осы максатка жету барысында жаца мазм^нды бiлiм беру жYЙесiндегi басты кагидаттарды кайта карау жYзеге асырылуда. Б^л жагдайлар студенгтердi окытуга арналган жаца мазм^нды эзiрлеудi жэне енгiзудi кажет етедi. Жогары оку орындарыныц педагог мамандарыныц алдына Yлкен мiндет койылып отыр. Педагогтар когам талабына сай мамандар дайындау Yшiн тек теориялык бiлiм берiп кана коймай, бiлiм алушыларга сол алган бiлiмiн саналы пайдалана бiлудi, койылган мвдеттердщ кYрделiгiне карай колдануды, ез ю-эрекетше корытынды жасай бiлудi, ез бетшше д^рыс шешiм кабылдай бiлудi YЙретуi кажет. Ягни бiлiм алушыны оку орнында алган бiлiм, бшк, дагдысын кез-келген жагдайда колдана бшуге кабiлеггi етiп тэрбиелеу ете мацызды. Жацартылган бiлiм беру жагдайыныц непзп максаттарыныц бiрi - сапалы бшм берш, тYрлi эрекет барысында алган терец бiлiмi мен кэсiби бшктштнщ аркасында ез бетiнше шешiм кабылдауга кабiлеггi, к¥зыреггi маман дайындау.
Отандык окулыктарда «к¥зыреттшк» ^гымы туралы профессор Ш.Т.Таубаева болашак м^гатмдердщ кэсiби-дидактикалык к¥зыреттшгш калыптастыруга байланысты «кузыреттшк», «кэшби к¥зыреттшк», «м^гатм к¥зыретплш» ^гымдарына берiлген эртYрлi тYсiнiктемелердiц бар екендiгiн айта келш, «кузыреттшк» терминi, эдетте, белгiлi бiр элеумеггiк-кэсiби мэртебе иесiне байланысты колданылады жэне оныц сол iстi аткарудагы тYсiнiгi, бiлiмi, бiлiгiнiц орындалуга тшс мэселенiц накты ез децгейiнде шешiлуiмен сэйкестiгi аркылы сипатталады деп т^жырымдайды [1; 136]. Шетел галымдарыныц пiкiрiне CYЙене отырып, ^гым ретшде калыптасуыныц Yш кезецiн керсетiп, зерттелушщ терт багытын аныктайды. «К¥зыреттшк» ^гымыныц кебiне кэсiби дайындык, кэсiби шеберлш пен мамандыкты мецгеру децгейi ретшде карастырылып келетiнiн айта келiп, к¥зыреттшк езiнiц элеуетiн жYзеге асыру кабшеп мен оган талпынысы; табысты шыгармашылык эрекет Yшiн езiнiц бiлiмiн, юкерлшн, бiлiктiлiгi мен тэжiрибесiн iс жYзiнде керсете бiлу кабiлетi; ез эрекетшщ нэтижелерiне жеке жауапкершiлiкпен карау жэне оныц элеуметпк мэнiн тYсiну, оны эр уакытта жетiлдiру кажеттiлiгi деген т^жырым жасайды.
Кэшби к^зыреттшкп Б.Т.Кенжебеков «жеке т¥ЛFaньщ кэciби ю-эрекетп aтrçaрyFa теориялыщ жэне ^arci'mami^ эзiрлiгi мен rçaбiлеттiлiriнщ бiрлiri» деп т¥жырымдaFaн. Ягни cтyдент aлFa rçойылFaн Ma^ararna тиiмдi нэтижеге жетyi Yшiн теорияльщ бiлiмiн прaктикaмен ¥штacтырып, 6ap кзбшетш ¥тымды пaйдaлaнa бiлyi деп тYciндiрген. «Кэciби ^зыреттшк» - жеке т¥ЛFaньщ кэciби ic-эрекеттi aтrçaрyFa теориялыщ жэне ^aKircKami^ эзiрлiгi мен rçaбiлеттiлiriнщ бiрлiгi деген пiкiрiн бiлдiредi [2;133].
Студенттердщ кэciби ^зыреттшп тyрaлы Г.Ж.Ниязовa «к^зыреттшкп» «студенттщ мaFынaльщ бaFдaрлaры, бiлiмдерi, 6rnKrepi мен т¥ЛFaльщ жэне элеyметтiк ю-эрекетш жYзеге acырyынa rçaжеттi та^ты aньщтaлFaн объектiлер шецберше ^тысты тэжiрибелерiнщ жиынтыгы» деп к;aрacтырFaн [3;121].
F.Эбiлrçacымовa, Д.Е.Элiмбековa «^зыреттшк» деп студенттердщ aлFaн 6mímí мен дaFдылaрын тэж1рибеде, кYнделiктi вмiрде rçaндaй дa 6ip ^arci-mami^ жэне теориялыщ проблемaлaрды шешy Yшiн rçолдaнa aлy ^бшетш aйтaды [4].
Бшм берyдегi ^зыреттшк мэcелеci бойыншa aлFaш Macara жaзFaн Дэвид С. Мaкклеллaнд бiлiм caпacын бarçылayдa к^зыреттшкп текcерy ^жет деген т¥жырым жacaFaн [5]. ЖоFaры о^у орындaрындaFы ^зыреттшкке негiзделген бiлiм о^ыту Yдерiciне бaйлaныcты зерттеулерден студенттердщ бiлiмiн бaFaлayдa 6Mmí мен дaFдыcын, кзбшетш бarçылay ^жет бaйrçaймыз. Нил О'Сaлливaн одзыретп бшм беру жYЙеciндегi о^ытудыц негiзгi мэселелерше TO^ra^m, одзыреттшк взaрa бaйлaныcты Yш компоненттен: бiлiм компонентi, мшез-^лыщ компонент^ ^ндылыщ компонентiнен т¥рaды деп rçaрacтырFaн [6].
ХХ Facырдыц отцы^^ «^зыреттшк» ¥гымы бiлiм беру жYЙеciндегi жaцaльщтaр нэтижеciнде педaгогикaльщ cвздiкке енген болaтын. К¥зыреттшк пен ^¥зырет ¥Fымдaрыныц aрa-жiгiн aжырaтy Yшiн тYрлi aньщтaмaлaрды caлыcтырып, жayaп берyдi жвн кврдш. О.И.Окуловский «К¥зырет» - белгш бiр caлaдa та^ты ic-эрекеттердi бшу мен дaFдылaрды rçолдaнy негiзiнде жэне осы ^ызметп нэтижелi жYзеге acырaтын жеке ^сиеттердщ кврiнici дейдi. Ал «^зыреттшк» rçaлыптacrçaн ^зыреттер негiзiнде белгш бiр caлaдa кэciби ^ызметп жYзеге acырy ^бшеть К^зыретп мaмaн деп ю-эрекет^ ^ызмет^ мшез-к¥л^ы тyындaFaн мэселеге ^тысты вз ^бшеттерш тиiмдi пaйдaлaнaтын aдaмды aйтyFa болaды. Ягни rçaзiрri зaмaнFы квзrçaрacrça сэйкес бiлiм беру мaзм¥нын бaFдaрындa тек бiлiм мен дaFдылaрдыц жaй жиынтыгы ретiнде емес, соцгы нэтижеге жетуде т¥ЛFaныц 6mímí мен кзбшетш тиiмдi пaйдaлaнa бшу ерекшелш [7;499]. О^ытудыц негiзгi ^гидо™ ретiнде фyнкционaлды-белcендi тэciлдi ¥CынyFa болaды. К^зырет жэне ^зыреттшк бiлiм aлyшыFa тiкелей немесе жaнaмa эсер етyшi фaкторлaрдыц нэтижеci екенiн естен шыFaрмayымыз ^жет. Алaйдa бiлiм беру бaFдaрлaмacындaFы пэндер, бiлiм беру мaзм¥ны к^зыреттшкп rçaлыптacтырa aлмayы мYмкiн. Бiлiм берудеп жaцa технологиялaр, эдicтер, топтaca о^ыту, о^у ортacы ^зырет rçaлыптacтырy Yшiн тиiмдi болмayы мYмкiн. Университетте бшм aлyшыныц тек ^зыретш Faнa бaFaлayFa болaды, aл ^зыреттшк кэciби ^ызмет бaрыcындa Faнa бaй^aлaды.
Педaгогикa Fылымындa к^зыретп элеyеттiк к^зыреттшктщ бaзaльщ компонент ретiнде болaшarç мaмaн бойынaн тaбылaтын ^сиет деп кврcетедi. Сонымен, О.И.Окуловскийдщ пaйымдayыншa, ЖОО-дa о^ыту процесшщ нэтижесшде белгiлi бiр caлa бойыншa мaмaнныц rçaлыптacrçaн к^зыреттшп кэciби мiндеттердi шешу бaрыcындa rçолдaнFaн ^¥зыреттерi aрrçылы жYзеге acырылaцы. Ягни та^ты бiр мэселе бойыншa нэтижеге ^ол жеткiзy Yшiн бiлiмiн, дaFдылaрын жэне жеке ^сиеттерш rçолдaнa бiлy мYмкiндiгi ^зыреттшк деп тYciндiредi.
К¥зыреттшкп белгiлi бiр caлaдaFы бiлiм мен тэж1рибе, œ^^^arç aдaмныц ^тыты жэне ^дышты емес жaFдaйлaрды ж^мыс жacaй aлy мYмкiндiгi деп тYciндiредi М.В.Смородиновa [8; 324]. К¥зыретп т¥ЛFa белгiлi бiр ^ызмет caлacынa ^aжеттi бiлiм мен дaFдыFa ие болFaндьщтaн, ол осы ic-эрекетте adrara ^онымды, тиiмдi ж^мыс icтей ara^i. Студент о^у процеciнде игерген arçпaрaтын тэжiрибелiк жэне теориялыщ эрекеттерде m^ara^ra дaйын болып, бiлiктiлiгiн aрттырып, белгш бiр ic-эрекеттi орындayдa мaшьщтaнa келш дaFды ^aлыптacтырaды, вз бойынa ищредь Ягни ^зыреттшк aдaм бойындaFы aлyaн тYрлi ^с^ттер жиынтыгы: бiлiктiлiк, бшм, дaFды, тэж1рибе.
К¥зыреттшк - б¥л кэciби т¥ЛFaныц жеке ^сиеттер^ оныц эрекет ету мотивтерiн, бiлiмдерiн, дaFдылaрын, кзбшеттерш, жayaпкершiлiгiн rçоca aлFaндa, aлFa rçойылFaн Ma^a^a нэтижемен жету Yшiн ^mima^a^ дaFдылaнFaн т¥ЛFaныц aжырaмac caпacы. Студенттщ
кэибилшнщ мацызды компонент - кэшби бшктшк, ягни кэшби к¥зыреттшк. Кэсiби к¥зыреттшкп - терецдетшген бiлiм, iс-эрекеттiц тиiмдi орындалуы, ю-эрекетп орындау кабшеп, нэтижелi орындалуы деп те тYсiццiруге болады.
«К¥зырет жеке адамныц белгiлi 6ip кызметп жYзеге асыру Yшiн тYрлi тапсырмаларды шешудегi бiлiм мен дагдыларыныц жиынтыгынан т^ратын кабшеп» деп В.И.Байденко аныктама берген. Ал «к¥зыреттшк» жеке т^лганыц кез-келген эрекет барысында калыптаскан к¥зыреттерi аркылы взiн-взi танытуы деп кeрсетедi [9; 114]. К^зыреттшк бiлiм мен тYсiнiстiк (академиялык саланыц теориялык бшм, бiлу жэне тYсiну кабiлетi), калай эрекет ету туралы бiлiмi (практикалык жэне белгiлi бiр жагдайларда бшмш жедел колдану кабiлетi), калай болу керектшн бiлу (к¥ндылыктар аныктаудыц ажырамас бвлiгi ретiнде жэне элеуметтiк контексте баскалармен бiрге вмiр CYPу). К¥зыреттшк сипаттамалардыц комбинациясы (бiлiмге катысты оны колдану, лауазымдар, дагдылар мен жауапкершшктер) белгiлi бiр адамныц децгейiн немесе дэрежесш сипаттайды, б¥л к¥зыреттердi жYзеге асыра алады [10;3].
С.А.Воронов «к¥зырет - коршаган ортаны взгерте алатын бiлiм, дагды жэне кабiлеттiц жиынтыгы, бiлiм нэтижесiне койылатын талаптар мен нормалар, бiлiм багдарламасын мецгергеннен кешн бiлiм алушыныц белсендiлiгiнiц влшенген окыту нэтижесi, максатка жету Yшiн тYрлi эдiстер мен тэсiлдердi пайдалануга мYмкiндiк беретiн сипаттамалардыц жиынтыгы» деп аныктама бередi. «К¥зырет» ¥гымы тек бшм сапасына емес, ептiлiк пен шеберл^е катысты. Ол бiлiм де, дагды да емес, бiрак екеуiн де камтиды. К¥зырет накты тапсырманы шешуде эрекет ету кабiлетi, эрекет калыптастыру Yшiн бiлiмдi пайдалана бiлу [11].
Ресей бшм беру жYЙесiнде к¥зырет пен к¥зыреттiлiктiц И.А.Зимняя к¥зыреттiц непзп дескрипторларымен «бшу», «жасау», «мецгеру», «кабшетп болумен» тыгыз байланысты екенiн аныктайды. «К¥зырет» - б¥л алдын-ала тандап алынган к¥рылымдык жэне дидактикалык тYPде ¥йымдастырылган мазм¥нныц жиынтыгы (педагогикалык ту^нщру); берiлгендi мецгерудегi табыстыц шарты ретшде зияткерлш, психофизиологиялык касиеттердi кецейту нэтижешнде пайда болган багаланатын мазм¥н, оган бiлiм мен дагдыларды енгiзу кажет (психологиялык, практикалык аныктамада к¥зырет кабшет ретiнде тYсiндiрiледi); игерiлген жэне мецгершген, бiрак взектi емес психикалык бшм берудi бiлдiретiн квп мазм¥н, бшм мазм¥ныныц имидж1, оларды жYзеге асыру багдарламалары, тэсiлдерi жэне эрекет алгоритмдерi (психолингвистикалык т¥ргыдан). Аталган т¥жырымдардан кешн к¥зыреттшкке «заманауи, интеграциялык бiлiмге непзделген интеллектуалды жэне элеуметтiк-мэдени жагдайга байланысты жеке т¥лгалык касиетi, эртYPлi тапсырмаларды шешу барысында баска адамдармен взара эрекеттесуi нэтижесiндегi мшез-к¥лкы» деп аныктама бередi [12]. К¥зыреттiлiктi взге адамдармен карым-катынаста кврiнетiн бiлiмге непзделген, оку процешнде пайда болып, дамитын жэне оныц нэтижесi болатын адамныц eмiрлiк интелектуалды жэне т¥лгалык касиен деп тYсiнемiз.
А.Г.Сергеевтiц пайымдауынша, к¥зыреттшк - жеке т¥лганыц калыптаскан касиеттершщ жиынтыгы. Ягни к¥зыретп маман - б¥л кажеттi бiлiмi, тэжiрибесi мен кабшеп бар адам, ал к¥зыреттшк - осы касиеттердi бойына дарыткан жеке т¥лганыц бiрi кыры. К¥зырет оку процесiнiц максаты ретiнде танылса, к¥зыреттiлiк оку процесiнiц нэтижесi, маманныц жеке касиеттерiнiц жиынтыгы ретiнде тYсiндiредi [13].
К¥зырет жеке т¥лганыц бойындагы бiр-бiрiмен тыгыз байланысты касиеттердiц (бшм, дагды, юкерлш, эрекет ету кабшеп) жиынтыгы болса, к¥зыреттшк - адамныц осы кажетп касиеттердi белгiлi мэселеш шешуде пайдалана бiлу кабiлетi. А.В.Хуторской к¥зырет - бiр-бiрiмен байланысты жеке касиеттер жиынтыгын камтиды (бшм, дагдылары, эдеттер, ж¥мыс iстеу жолдары), жогары сапа y™^ кажеттi объектшер мен процестердiц белгiлi бiр турше жэне оларга катысты жемiстi кызмет деп кврсетiп, к¥зыреттiлiкке «адамныц кызмет мэнiне катысты жеке карым-катынаска сэйкес тшсп к¥зыретке ие болуы» деген аныктама бередi [14]. Сонымен катар ол к¥зыреттшкп дидактикалык ¥гым репнде мазм¥нын, к¥рылымын жэне к¥растырылу моделш ¥сынган. Жогарыда айтылган аныктамаларды салыстыра келе к¥зырет пен к¥зыреттiлiк взара тыгыз байланысты ею ¥^ым екенш тYсiндiк.
Кэсiби к¥зыреттiлiк бiлiм берудщ жалпы мазм¥нына катысты негiзгi к¥зыреттердi камтиды. Оган белгiлi бiр оку пэндерше катысты накты такырыпка ие жэне сол пэннщ шецберiнде калыптасатын пэндiк к¥зыреттiлiк пен пэндердi окуда жэне практикада калыптасатын эдiстемелiк к¥зыреттшктер жатады.
Н.С.Байж^манов щ¥зырет пен щ¥зыреттшк туралы шетелдiк жэне отандыщ зерттеушшердщ пiкiрлерiн салыстыра келш, екеушщ ара-жiгiн тYсiндiруде ею эдют бвлiп кврсетедi. Бiрiншi эдiстi ¥сынушылар к^зыреттшкт! бiлiммeн влшeнiлeтiн, маманныц бшктшп мен дайындыщ децгеш, iскeрлiкпeн кврсетшетш бiлiм мен юкерлштщ щосындысы ретнде немесе бiлiм, iскeрлiк, тэжiрибeнщ жиынтыгы ретшде тYсiндiрeдi. Екiншi эдiстi галымдар к^зыреттшкп кэсiби ю-эрeкeтiн табысты жYзeгe асыру Yшiн щажет жеке т^лганыц щасиeттeрiмeн байланыстырып кврсeтeдi немесе взше бiлiм мен iскeрлiктi щосатын жеке т^лгалы^ щасиеттердщ мYмкiндiктeрдщ бшктшктщ жиынтыгы рeтiндe ¥сынады. Зeрттeушi eкiншi эдiстi ^станатынын жэне кэсiби ю-эрекет барысында жеке т^лганыц белгш 6ip щасиетке ие болуы тиiмдi болар eдi деп т^жырым жасайды [15]. Сонымен щатар галым щ¥зыреттшктердщ арнайы щ¥зыреттшк, эдiстeмeлiк щ¥зыреттшк, психологиялыщ-педагогикалыщ щ¥зыреттшк, дифференциалды-психологиялыщ щ¥зыреттшк, аутопсихологиялыщ щ¥зыреттшк сиящты тYрлeрiн бвлiп кврсeтeдi.
Сонымен «^¥зырет» дeгeнiмiз студенттщ бiлуi тшс немесе бiр ж^мысты атщаруда практикалыщ тэжiрибeдeгi бiлiм, iскeрлiк жэне бшк жиынтыгы жэне щазiргi щогам талабына сай табысща жету Yшiн бшм дайындыгы. «К¥зыреттшк» - студенттщ болашащ кэсiби щызмет Yшiн табысты нэтижеге жету Yшiн пайдаланылатын т^лгалы^ щасиеттер жиынтыгы. «К¥зыреттшк» ощыту YPДiсiндe, бшм мен тэжiрибeгe нeгiздeлгeн, тиiмдi, нэтижeлi щызмет ету барысында табысты эрекет жасауга багытталган т^лганыц даму Yстiндeгi щасиeттeрi деп тYсiндiрiлeдi.
Бiлiм берудщ мащсаты мен нэтижeсiнe сай щ¥зыреттшктщ компонeнттeрi жинащталып, студенттщ бiлiм сапасы аныщталады. Кэсiби бiлiктi маман дайындау Yшiн, бiлiм сапасын жогарылату Yшiн к^зыреттшкт! дамыту щажет. К^зыреттшкп дамыту Yшiн ощу YДeрiсiндe студенттердщ практикалыщ iс-эрeкeттeрiн жYЙeлeнiп, нэтижeлeрi тэж1рибеде квршш, кэсiби ю-эрекетте пайдаланылуындагы мYмкiндiктeрдi тиiмдi жYзeгe асыру щажет.
Студенттердщ кэшби щ¥зыреттшп кэсiби жэне жеке щасиеттершен ^¥ралады. Кэсiби щ¥зыретп студент взшщ педагогикалыщ iс-эрeкeтiн жогары дэрежеде жYргiзe алатын, эрщашан взара щарым-щатынасща дайын, бiлiм алу барысында Yнeмi тиiмдi нэтижеге щол жeткiзiп отырган бiлiм алушыны атауга болады. К^рп бiлiм беру жYЙeсiндeгi взгeрiстeр студенттердщ кэшби щ¥зыреттшгш арттыруды, эдiстeмeлeiк щ¥зыреттшгш щалыптастыруды щажет етуде.
Айтылган т¥жырымдамаларды щорытындылай келе, щ¥зырет жэне щ¥зыреттшк бiр-бiрiмeн тыгыз байланысты ¥гымдар екеш аныщ, eкeуi де бiлiм беру YДeрiсiнiц нэтижeсi жэне жеке т¥лганы щалыптастырудыц нeгiзгi шарты болып табылады. К¥зырeттiлiк бiлiм беру саласындагы компоненттер тiзiмi, дискрeттi бiлiм, дагдылар мен щабшеттердщ номенклатурасын бiлдiрeтiн теориялыщ щ¥рылыс болса, щ¥зырeттiлiк педагогикалыщ щызмет барысындагы адамныц субъeктi мен объeктiгe щатысын бiлдiрeтiн бeлгiлi бiр шецбершде жYзeгe асырылатын бiлiм мен дагдыныц практикадагы кврiнiсi. Осы бeлгi арщылы адамныц щ¥зыретп (щабiлeттi) eкeнiн аныщтай аламыз. К¥зырет пен щ¥зырeттiлiк арасындагы айырмашылыщты тYсiну Yшiн щ¥зыреттшктщ щ¥ндылыщ жэне мотивациялыщ компонeнтiнe назар аударуымыз щажет. Ощу YPДiсiнiц нэтижeсiндe адам элеуметпк салада, кэсiби ортада вз орнын табуга щабiлeттiлiгiн дамытуга тиiстi. Ягни жинащталган бiлiмiн тэж1рибеде iскe асыру арщылы адам бойындагы щ¥зыреттерден щ¥зыреттшкп щалыптастырады. К¥зырeттiлiктi щалыптастыруга адам мшез-щ¥лщын аныщтайтын бiрнeшe факторлар эсер етедк ситуациялыщ фактор, ынталандыру, щажeттiлiктeр т.б. Бшм алушы щ¥зырeттiлiктi щалыптастыру кезшде болашащ кэсiбi мен элeумeттiк щызмен Yшiн оныц щ¥ндылыгын, мацызын жэне щажеттшгш тYсiнуi мацызды. Ягни бiр щ¥зыретке ие (бiлiм мен дагдылар жиынтыгы) эр адам белгш бiр щызмет саласында (щызметтщ тэжiрибeсiнe байланысты), элеуметпк, мэдени жэне жеке ортада щ¥зыреттшгш щалыптастыра алады.
Кэсiби щ¥зыреттшк - б¥л кэсiби щызмeттi тусшу мен жYзeгe асыруда бшмнщ, интеллектуалды жэне практикалыщ дагдылардыц, эдеттердщ щалыптасщан жYЙeсi. К¥зырeттiлiк бiлiмдiк, танымдыщ жэне тэжiрибeлiк аспектшердщ бiрлiгiн щ¥райды. Кэшби щ¥зырeттiлiктi бiлiм мен бeлсeндiлiк, тшмдшк, т¥тастыщ, тeрeндiк, кeлiсiмдiлiк щырлары арщылы сипаттай аламыз. Студенттщ кэсiби жэне эдютемелш рвлiн атщару мYмкiндiгiн сипаттайтын жеке т¥лгалыщ щасиeтi -эдютемелш щ¥зырeттiлiк. Эдiстeмeлiк щ¥зырeттiлiк кэсiби щ¥зыреттшктщ, соныц iшiндe педагогикалыщ щ¥зыреттшктщ непзп компоненттершщ бiрi рeтiндe танылып жYр. Тiлдiк жэне эдiстeмeлiк пэндeрдi мецгеру барысында щалыптасщан бiлiм мен дагдыныц педагогикалыщ практика кезшдеп тэжiрибeлiк ю-эрекетте кэсiби даярлыгын эдiстeмeлiк щ¥зырeттiлiк деп
аныктама бершген [15;3]. Педагогикалык кызметтщ эдютерш тиiмдi колдануга негiзделген студенттiц бiлiмi, дагдылары мен кабiлеттерi - эдiстемелiк к¥зыреттшктщ негiзгi компоненттерi.
Кэсiби к¥зыреттiлiгiн калыптастыруда студенттердiц кэсiби багытта взiн-взi дамытуы жогары оку орнындагы оку YДерiсiндегi мацызды шарттардыц бiрi. КYнделiктi кездесенн жагдайларда студенттердiц взiндiк пiкiрiн ¥сына бiлуi, проблемаларды шешудiц тYрлi жолдарын таба бiлуi, кYPделi жагдайдан тиiмдi щскасын тацдай бiлу кабiлетi студент бойында дагды калыптастырады. ЖОО-дагы эдютемелш дайындык пэннiц эдiснамасын мецгерудi, оны арнайы зерттеулерде колдануды, гылыми зерттеулер эдiснамасын мецгерудi, жYЙелiк талдауды, эртYрлi взгерiстерге бейiмделудi мецгерудi, белгiлi бiр жагдайдыц дамуын болжауды камтиды. Студенттщ эдiстемелiк к¥зыреттiлiгiн калыптастыру оку процесш ¥йымдастыруга, соныц iшiнде сабак жоспарлаумен гана шектелмеуi тиiс. ЖYргiзiлетiн ю-шаралардыц тиiмдiлiгi жогары гылыми жэне мэдени квзкараспен кэсiби ¥ткырлыктыц YЙлесiмi аркылы аныкталады. Студенттердiц эдiстемелiк K¥зыреттiлiгi мэселес пэндi окыту эдiстемесiмен тыгыз байланысты.
Эдютеме гылымы 3 бвлiмнен: эдюнама, теория жэне практикадан т¥ратыны белгш. «Казак тiлiн окыту эдiстемесi» пэшнщ бiрiншi бвлiмi пэннiц жалпы сипаттамасын жэне танымныц эмпирикалык жэне теориялык эдiстерiн, гылыми зерттеу эдiстерiн карастырады. Екiншi «Пэндi мецгерудiц жалпы теориясы» бвлiмiнде пэндi окытудыц эдiстемелiк жYЙесiнiц компоненттерi туралы сипатталады. Студенттердiц эдютемелш дайындыгы бiлiм беру YPДiсiнде жэне кэшби мiндеттердi бiрлесiп шешуде, юкерлш мiнез-к¥лыкты, взара диалогты, танымды реттеудi калыптастыруга квмектесетiнi анык.
Жогары оку орындарында студенттердщ кэаби к¥зыреттiлiгiн калыптастыруда эдютемелш K¥зыреттiлiктiц алатын орны ерекше. Эдiстемелiк к¥зыреттiлiктi калыптастыру Yшiн курсты окыту барысында студенттердiц эдiстемелiк даярлыгыныц децгейiн аныктау, олардыц кабiлеттерiн калыптастырудыц жолдарын кврсету, танымдык эрекеттерiнiц теориялык жэне эдютемелш принциптерiн зерттеу кажет. Казiргi танда эдiстемелiк к¥зыреттiлiк кэшби K¥зiреттiлiктiц негiзгi багыттарыныц бiрi реннде танылып жYр. К¥зыреттiлiк - студенттщ болашак маманныц кэсiби децгейiне койылатын негiзгi мiндеттi сапасы, касиетi. Оку процесшде алган теориялык жэне практикалык бшмдерш мэселенi шешуде пайдалана бiлуi керек. Оку процесiнде филолог-студенттердiц эдютемелш к¥зыреттiлiгiн калыптастыру Yшiн студенттердiц эдютемелш дагдыларын тYрлi оку эрекеттерi аркылы жYзеге асыруды карастырамыз. Эдiстемелiк к¥зыреттшкп калыптастыру Yшiн жасалатын эрекеттердi аныктау, зерттеу проблемасы бой квтердi. Студенттердщ бшктшк дэрежесшщ жогары децгейде болуы эдiстемелiк к¥зыреттiлiкке тiкелей байланысты. ¥сынылган тYрлi эдiс-тэсiлдердiц iшiнен тиiмдi эдiс-тэсiлдi тацдап кана коймай, оны взшщ гылыми-зерттеу ж^мысына пайдалана бiлуi жэне эдютемелш оку эрекетiнiц мазм¥н-максатына деген кызыгушылыгын арттыруы студенттiц эдiстемелiк к¥зiреттiлiгiн калыптастыру мацыздылыгы болып есептеледi. Студенттердщ эдютемелш к¥зыреттiлiгiн калыптастыру ЖОО-дагы студенттщ eзi тацдаган мамандыкка деген CYЙiспеншiлiгiн арттыру аркылы, педагогикалык, эдiстемелiк, пэндш бiлiмдерiн бiрiктiру аркылы, окытушы мен студент арасында шыгармашылык байланысы аркылы кэаби педагогикалык дэрежесiн квтеруге болады. Студент кYнделiктi акпарат агымын кабылдап, ой елегiнен вткiзiп алуы кажет. Оку мазм¥нындагы взгерiстер аркылы студенттердщ эдютемелш шыгармашылыгын дамытуды студенттердiц бшктшгш жетiлдiру жYЙесiнде ¥йымдастырудыц кажеттiгi туындайды. Демек, студент эдiстемелiк к¥зiреттiлiгiнiц жогары децгешнщ нэтижесiнде тYрлi эдiс-тэсiлдердi пайдалана бшуге кабiлеттi, гылыми тэжiрибелер втюзш, талдау жасауга, берiлген акпаратты сына т¥ргыдан жинактап, талдауга, эдiстемелiк ж^мысты ¥Йымдастырып, нэтижесi бойынша баяндама жасауга кабшетп болады.
Эдiстемелiк к¥зыреттiлiк - окытудыц алуан тYрлi эдiстерiн мецгеру^ дидактикалык эдiстер мен тэсiлдердi бiлуi жэне окыту YPдiсiнде оларды колдана бiлу iскерлiгi, окыту YPдiсiнде бшм мен юкерлшп мецгерудiц психологиялык механизмдерш бiлудi карастырады. Эдiстемелiк K¥зыреттiлiк кэшби к¥зыреттiлiктiц ец мацызды компонентi екеш белгiлi. Студенттердiц кэсiби-педагогикалык дайындыгын зерттей келе эдiстемелiк даярлык мазм¥ны туралы акпарат аз екенiн байкадык. Студенттердiц эдiстемелiк даярлыгын д¥рыс жолга кою нэтижесiнде когамда бэсекеге кабшетп маман дайындаудыц тиiмдi жолын аныктаймыз. Алдымен, эдiстемелiк к¥зыреттiлiк, эдiстемелiк шыгармашылык жэне эдютемелш мэдениет деген ¥гымдардыц аныктамаларына
тощталамыз. Эдютемелш щ¥зыреттшктщ теориялыщ жэне практикалыщ аспектшерш студeнттiц жеке (бiлiм, дагды, щабшет) щасиeттeрiмeн байланыстыра щарастырып кeлeдi. Эдютемелш бiлiм, дагды жэне щабiлeт жиынтыгы - студенттщ кэшби даярлыгыныц нэтижес болатын эдiстeмeлiк щ¥зырeттiлiктi игeрудiц непзп критерий. Эдютемелш щ¥зырeттiлiктi щалыптастыру арщылы студенттщ бшм беру YPДiсiнe дайын кэсiби даярлыгыныц жогары eкeнiн дэлелденедь Студент сабащ жYргiзугe, шыгармашылыщ ж^мыспен айналысуга дайындыгын, эдiстeмeлiк мэдeниeтiн щалыптастырады. Жогары сапалы бiлiм бeрудi щамтамасыз ету Yшiн жоспарланган нэтижеге щол жетюзу жолында ощытудыц лингводидактикалыщ дискурсын кэсiби тYPдe щалыптастыру арщылы, басщару (басщару) щасиеттерш кврсету арщылы, вз ж^мысын жeтiлдiругe жэне студeнттeрдiц ж^мысына арналган ресурстарды iздeстiру арщылы эдютемелш щ¥зырeттiлiктi щалыптастыруга болады.
Эдiстeмeлiк щ¥зыреттшктщ жеке т¥лгалыщ, iс-эрeкeттiк, танымдыщ компоненттерш айтуга болады. Б¥л компонeнттeрдiц барлыгы кэсiби бiлiм мен дагдыдан жэне оны щажeттi кэсiби жагдайда пайдалана бiлумeн тыгыз байланысты. Сонымен щатар студент алган бiлiм мен щалыптастырган дагдысын тYрлi эдiстeмeлiк щ¥жаттарды талдауда, тиiмдi эдiстeмeнi пайдалануда щолдануы щажет. Б¥л компоненттер арщылы студент эдютемелш ойлауын, мэдeниeтiн жэне шыгармашылыгын дамытады. Эдiстeмeлiк ойлау - ощыту процесшде эдiстeмeлiк теориялыщ бiлiмiнe сай нащты эдiстeмeлiк дагдылары мен бiлiмiн пайдалана бшу щабшеть Эдiстeмeлiк щ¥зырeттiлiктiц непзп щ¥рамына эдiстeмeлiк шыгармашылыщ пен эдютемелш ойлау жатады. Эдiстeмeлiк щ¥зырeттiлiктi педагогикалыщ бшм студенттердщ кэшби щ¥зырeттiлiгiнiц мацызды бвлт рeтiндe щарастырады. Кэсiби бшм беруде эдютемелш щ¥зырeттiлiккe аныщтама беру жэне оны щалыптастыру мацызды мэселе болып отыр. Fылыми педагогикалыщ эдебиеттердеп аныщтама бойынша студeнттeрдiц эдiстeмeлiк щ¥зыреттшп эдiстeмeлiк дагдылардыц щалыптасуына жэне тшдш материалдарды мeцгeруiнe бeлгiлi бiр реттшкп сащтауга мYмкiндiк бeрeдi.
Корытындылай келе, эдютемелш щ¥зырeттiлiк б¥л т¥лганыц белгш бiр пэндeрдiц шeцбeрiнe щатысты бшмщ iскeрлiгi, дагдысы мен iс-эрeкeттeрiнiц взара байланысщан щасиeттeрiнiц жиынтыгын бeлгiлi бiр пэн шeцбeрiндe тиiмдi пайдалана бшуь К¥зырeттiлiк бiлiм алушыныц ощу процесвде алган бiлiмi мен дагдыларын тэжiрибeдe, кYндeлiктi вмiрдe щандай да бiр практикалыщ жэне теориялыщ проблемаларды шешу Yшiн щолдана бiлу щабiлeтiн айтамыз. Заман талабына сай жогары бшкп болашащ мамандарга бiлiм беруде эдютемелш щ¥зыреттшктщ взiндiк орны бар. Студенттщ эдютемелш щ¥зыреттшпн щалыптасуы мен дамуы оныц эдiстeмeлiк ойлауы мен бшмш пайдалана бiлу дагдысына байланысты екендшн айтамыз. Жацартылган бiлiм мазм¥нына сай студенттердщ эдютемелш щ¥зыреттшгш щалыптастыру кэшби щ¥зыреттшктщ мацызды бвлiгi рeтiндe щарастырдыщ.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Таубаева Ш.Т. Педагогиканыц философиясы жэне эдюнамасы. - Алматы: Казащ университету 2016. - 136 б.
2. Кенжебеков Б.Т. Университет студенттершщ кэаби щ¥зыреттшпн щалыптастыру теориясы мен практикасы. -Астана: Е¥У, 2001. - 133 б.
3. Ниязова Г.Ж. Ащпараттыщ-коммуникациялыщ технологияларды пайдалану - кэаппк бшм мамандыгы студенттершщ кэаби щ¥зырлылыгын щалыптастырудыц мацызды элемент! Пед.гыл.канд.дисс. - Алматы, 2008. - 121 б.
4. Эбшщасымова Г., Эл1мбеков Е.Д. Болашащ кэсштш ощыту педагогтарыныц кэаби щ¥зыреттшпн щалыптастыру жолдары//Караганды университетшщ хабаршысы. - Караганды, 2014. https://articlekz.com/kk/article/15930.
5. Дэвид С. Макклелланд. Testing for Competence Rather Than for "Intelligence" https://docplayer.net/119254-Testing-for-competence-rather-than-for-intelligence.html
6. Нил О'Салливан. Преподавание и обучение в системе компетентностного образования.https://www.researchgate.net/publication/269810124 teaching and learning in competency based e ducation
7. Окуловский О.И. Компетенции и компетентностный подход в обучении. //Молодой ученый. -2012. №12. С. 499-500.
8. Смородинова М.В. К вопросу о семантике понятии «компетенция» и «компетентность» в педагогической науке. //Молодой ученый. - 2010. - № 6. С.324-326.
9. Байденко В.И. Компетентностный подход к проектированию государственных стандартов высшего профессионального образования (методологические и методические вопросы): Методическое пособие. - М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 2005. -114 с.
10. Байденко В.И. Компетенции в профессиональном образовании (к освоению компетентностного подхода). //Высшее образование России. - 2004. - № 11. С. 3-13.
11. Воронов С.А. Структура и содержание компетенций в области использования информационно -коммуникационных технологии.
https://cyberleninka.ru/article/n/struktura-i-soderzhanie-kompetentsiy-v-oblasti-ispolzovaniya-informatsionno-kommunikatsionnyh-tehnologiy
12. Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата современного образования. http://fgosvo.ru/uploadfiles/npo/20120325214132.pdf
13. Сергеев А.Г. Компетентность и компетенция в образовании. Монография. http://e.lib.vlsu.ru/bitstream/123456789/2063/3/00711.pdf
14. Хуторской А.В., Хуторская Л.Н. Компетентность как дидактическое понятие: содержание, структура и модели конструирования.
http://www.khutorskoy.ru/books/2008/A.V.Khutorskoy_L.N.Khutorskaya_Compet.pdf
15. Байж^манов Н.С. Кэаби к^зыреттшкп калыптастыру ерекшелжгерг https://articlekz.com/kk/article/16080
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ
СТУДЕНТОВ В ВУЗЕ
А.Т. Абужалитова
Докторант 2 курса специальности 6D011700 «Казахский язык и литература» Казахский национальный женский педагогический университет email: akbarshyn.abuzhalitova@gmail.com
Подготовку конкурентоспособных студентов можно достигнуть путем формирования профессиональной компетентности. Проблема формирования профессиональной компетентности студента актуальна в современных условиях образования. Методическая компетентность студента представлена как интегрированное выражение его профессионально значимых качеств. Указаны пути, условия повышения эффективности ее формирования и оценки в педагогическом вузе. В статье рассматриваются основные составляющие методической подготовки студентов в высших учебных заведениях.
Ключевые слова: компетентность, методическая компетентность, студент, обучение, навыки,
знания
ACTUAL PROBLEMS OF THE FORMATION OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF STUDENTS
IN HIGHER EDUCATION INSTITUTION
A.T. Abuzhalitova
Doctoral student of the specialty 6D011700 "Kazakh language and literature" Kazakh National Women's Teacher Training University email: akbarshyn.abuzhalitova@gmail.com
The training of competitive students can be achieved through the formation of professional competence. The problem of formation of professional competence of the student is relevant in the modern conditions of education. The student's methodological competence is presented as an integrated expression of his professionally significant qualities. The ways, conditions for increasing the efficiency of its formation and evaluation in a pedagogical university are indicated. The article discusses the main components of the methodical training of students in higher education.
Key words: competence, methodical competence, student, training, skills, knowledge.
PegarnHara 12.04.2019 tyctL
