CC BY
19МРНТИ 14.29.01
ЖАЛПЫ МЕКТЕП М¥ГАЛ1МДЕРШЩ ИНКЛЮЗИВТ1 ОЦЫТУ ЖУЙЕСШЕ ДАЙЫНДЫГЫ
Г.Ж. Ержанова магистр, ага окытушы I.ЖансYгiров атындагы Жетiсу мемлекеттiк университетi Талды^орган к;., Казакстан, email: gulnur_ppf@mail.ru
Макалада жалпы мектеп м^гал1мдер1н1н инклюзивп окыту жуйесше дайындыгы карастырылады. Жалпы бшм береттш мектепте инклюзивп ок^ггуды уйымдастыру кез1нде б1р;атар карама-кайшылыктар кездесед1. Осы мэселеде когамнын эл де инклюзивп окыту жуйесш кабылдамауы жэне жалпы мектеп м:угал1мдершщ дайындыгынын жеткшкйздш басым болып отыр. Бул жагдай мумшндш шектеул1 балаларды элеуметтенд1ру тапсырмасымен байланысты. Мунда шарты турде б1р сыныпта эртурл1 децгейдеп бшмд1 кажет ететш балалардьщ окытылуына, мумшндт шектеул1 балалардын мугал1ммен жэне сыныптастарымен эрекеттесттне, ата-аналардын езшд1к бшм алуга кезкарастарын жаткызуга болады.
Tyüíh свздер: инклюзивтi бШм беру ЖYйесi, бшм алуда ерекше цажеттЫ1ктер1 бар тулгалар, бшм беру стандарты, педагогикалыц цабтет, тузете-дамыта оцыту
«Казакстан Республикасыныц бшм берудеп дамытудыц 2011-2020 жылдарга арналган стратегиялык жоспарына» сэйкес казiрri арнайы бiлiм беру жYЙесшщ дамуы бYкiл тарихи кезещнде елдщ элеуметпк-экономикалык курылымымен, мемлекет пен когамныц кундылык багдарларымен, мемлекетпц мYмкiндiгi шектеулi балаларга катысты саясатымен, бшм беру саласындагы зацнамасымен, дефектология гылымыцыц медицина, психология мен педагогиканыц тогысуындагы бшмнщ ыкпалдасу саласы ретiнде даму децгешмен, элемдiк тарихи-педагогикалык YPДiспен байланысты болып келедi [1].
Казiргi тацда кептеген психолог, педагогтардыц, физиолог, дефектологтардыц назарын аударып отырган мYмкiндiгi шектеулi тулгалардыц тагдыры. Жыл еткен сайын мYмкiндiгi шекгеулi балалардыц есiп отырганы да байкалады. Бойында тYрлi ауыткулары бар адамдарды колдау мен арнайы бшм беруге деген кызыгушылык пен практикалык кажеттшк халыктыц осы санатыныц мэселелерiн негурлым еткiр тYPде айкындап бердi.
Кaзiргi замангы кезенде арнайы бшм берудщ отандык жYЙесiн зерттеу кешендi талдау пэнi ретiнде карастырылады. Нак осындай тургыда келудi алгаш рет Н.Н. Малофеев езшщ ецбектервде негiздеген болатын. Автор бул ецбектерiнде отандык арнайы бiлiм беру жYЙесiн дYниежYзiлiк арнайы бiлiм беру жYЙесiнiц бiр белiгi ретiнде карастырып, отандык арнайы бшм берудщ калыптасу жэне даму Yрдiсiне талдау жасады [2].
Арнайы бшм берудщ калыптасуы мен даму тенденциялары мэселелерiмен кептеген зертгеушшер шугылданды. Атап айтар босак, П.П.Блонский, Л.С. Выготский, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, А.А.Люблинская, Д.Б.Эльконинт.б. галымдардыц ецбектерш CYЙенедi[3].
Соцгы онжылдыкта Казакстандагы бiлiм беру жагдайы елеулi тYPде езгердi. Бул, эрине, арнайы бшм беру жYЙесiне катысты. Бшм беру сапасын арттыру максатында бiркaтaр кужаттар кабылданды: КР мБiлiм туралы", "Казакстан Республикасындагы баланыц кукыктары туралы", "Кемтар балаларды элеуметпк жэне медициналык - педагогикалык тYзеу аркылы колдау туралы". Зандарына жэне баска нормативтш кукыктык кужаттарга сэйкес жэне осы ережелер негiзiнде жYзеге асырылады.
Бiздiн елiмiзде арнайы бшм беру жYЙесшщ дамуына Ж.И. Намазбаева, Р.А. СYлейменова, Г.Д. Хакимжанова, Г.М. Коржова, А.А Байтурсынова, жэне т.б. галымдар Yлес коскан [4].
Отандык арнайы бшм беру казiргi уакытта элемдiк мYмкiндiгi шектеулi балаларды окыту мен тэрбиелеу, тYзету мен дамытудагы жетекшi баFыггарына лайык даму жолында. Ец негiзгi беталыстарын карастырсак, олар ерте жастан тYзету педагогикалык колдау керсету мен мYмкiндiгi шектеулi балаларды калыпты балалармен бiрiктiрiп окытуды дурыс уйымдастыру. Бiрак сонымен бiрге арнайы бшм беру жYЙесi ез дэстYрлi дамуын жалFастыруда, оныц керiнiсi арнайы бшм беру уйымдарыныц кенейiп, жаца педагогикалык технологиялардыц енiп, мYмкiндiгi шектеулi балаларFа арналFан медициналык, элеумеггiк, психологиялык, тYзеу аркылы колдау кешендi сипаттка ие.
Казiрri уакытта арнайы бшм беру ^йымдарыныц барлык тYрi елiмiздiц барлык аймактарында белсендi ашылып жатыр. Казiр КР терец ауыткулары бар балалар Yшiн денсаулык сактау жэне элеуметтiк коргау аумагындагы балалар Yйлерi кызмет етед^ ол жерде кажеттi тYзетушiлiк кемек керсету жагдайлары жоктын касында.
К^рп кезде барлык елдерде мYмкiндiгi шектеулi т^лгалардыц бiлiм алуы, ецбек ету мен элеуметпк бейiмделуi жалпы когамныц жэне мемлекет тарапынан карастырылартын мэселеге айналган. МYмкiндiгi шектеулi балаларды окыту мен тэрбиелеудщ мазм^ны мен ^йымдастыру аспектiлерi арнайы бiлiм беру ^йымдарында кажетп мелшерде карастырылган. Ал мYмкiндiгi шектеулi балаларды жалпы Yлгiдегi мектептерде окыту мэселес жацадан зерттелiп жаткан кYЙде. Сондыктан елдер арасында осы тэжiрибе алмасу кажеттiлiгi туындап, езектшгш бiлдiрдi.
90-шы жылдарда мYмкiндiгi шектеулi балаларды элеуметтiк бейiмдеуiн жетiлдiру максатында халыкаралык к¥кыктык актiлер кабылданды, олар "Бала к¥кыктары туралы Конвенция" (1989) жэне "МYгедектердiц к¥кыктарын тепе-тецщгш камтамасыз ету туралы ережелер" (1993), бшм алуда ерекше кажеттiлiктерi бар балаларга арнайы бiлiм беру жэне жагдайын реттеу Yшiн "Саламандык декларация"(1994).
МYмкiндiгi шектеулi балалардыц бiлiм алуга кол жеткiзу Yшiн негiзгi, шешушi рел аткарган 1990 жылы Жомтьен каласында (Тайланд) еткен элемдiк "Барлыгына бiлiм беру" атты конференциясы. Осы конференция барлык адамдар Yшiн дамуындагы ауыткуына карамастан бiлiм алу жагдайды камтамасыз етудi бекiткен.
2007 жылы кабылданган мYгедектердiц к¥кыктары туралы Конвенцияда Yздiксiз, сапалы, тYрFын жерiнде, отбасынан айырылмай бiлiм алуга кYKыктар жарияланып, арнайы жагдайларды камтамасыз ету кажеттшгше ерекше назар аудару туралы баптар бектлген.
Шет елдердегi мYмкiндiгi шектеулi балаларды ездершщ калыпты замандастарымен бiрге инклюзивтi, бiрiктiрiп окыту идеясыныц пайда болуына жэне оныц дамуына когамдагы демократиялык козгалыстар ыкпал еггi. Б^л дискриминацияга карсы Yрдiстер еткен гасырдыц 70-шi жылдарына белсендi дамып, мYмкiндiгi шектеулi т^лгалардыц к¥кыктарыныц тецдшн беюткен.
Сол кездерден бастап дамушы елдерде жалпы мектептерде мYмкiндiгi шектеулi балалардыц жэне олардыц калыпты к¥рбылармен бiрге окыту Yшiн кажетп жагдайлар камтамасыз етшген (арнайы педагогтармен кызмет керсететш косымша мамандар сипатымен, арнайы каржылай кемек, ерекше кажеттiлiктердi канагаттандыру Yшiн кажеттi техникалык к¥ралдар).
Шет елдерде инклюзивп, бiрiктiрiп окытуды енгiзуге багытталган ж^мыстар каркынды дамыган арнайы бшм беру жYЙесiнiц кемегiмен iске асты жэне кептеген халыкаралык ^йымдар аркылы сэттi нэтижеге кол жеткiзе алды. Эрбiр мYмкiндiгi шектеулi балаларды инклюзивп, бiрiктiрiп окыту тэжiрибесiнiц калыптастыру жYзеге асырылады [5].
Казакстан Республикасында 2000 жылдардан бастап бiлiм беру саясатында ерекше кажеттшш бар балаларга катысты жаца багыттар калыптасуда, балаларды элеуметтецщру, тэрбиелеу, бiлiм беру, элеуметтiк колдау жэне бейiмдеудiц тиiмдi жолдарын белсенд iздеу жYргiзiлуде. Жалпы бiлiм беру жYЙесiне ерекше кажеттшп бар балаларды калыпты к¥рдастарымен бiлiм беру ортасына кiрiктiру бойынша процестер енгiзiле бастады. 2002 жылы алгаш рет посткецеспк кецiстiкте Казакстан Республикасыныц «МYмкiндiгi шектеулi балаларды элеуметтiк жэне медициналык-педагогикалык тYзетулiк колдау туралы» Зацы ^шше ендi, онда тек арнайы бшмге гана емес, олардыц когамдагы орнына да баска кезкарасты керсететiн, осы санаттагы балалардыц к¥кыгын коргауга кагида тYрiнде жаца - инклюзивтi - тэсш бекiтiлген.
Инклюзивтi бiлiм беру - мYмкiндiгi шектеулi окушылардыц тец к¥кыгын аныктайды жэне ^жым ю-эрекетше катысуга, адамдармен карым-катынасына кажеттi кабшеттшкп дамытуга мYмкiндiк бередi. Инклюзивтi багыт аркылы мYмкiндiгi шектеулi балаларды окуда жетiстiкке жетуге ыкпал етiп, жаксы емiр CYPУ мYмкiншiлiгiн калыптастырады. Осы багытты бiлiм беру жYЙесiне енпзу аркылы окушыларды адамгершiлiкке, iзгiлiкке, кайырымдылыкка тэрбиелей аламыз.
Жалпы бiлiм береттiн мектепте инклюзивт окытуды ^йымдастыру кезiнде бiркатар мэселелер пайда болды, б^л мэселелер мYмкiндiгi шектеулi балаларды элеуметтендiру тапсырмасымен байланысты. Б^л мэселелердi шарты тYPде бiр сыныпта эртYрлi децгейдегi бiлiмдi кажет ететiн балалардыц окытылуына, мYмкiндiгi шектеулi балалардыц м¥Fалiммен жэне сыныптастарымен эрекеттестiгiне, ата-аналардыц езiндiк бiлiм алуFа кезкарастарын жаткызуFа болады.
А.Н. Леонтьевтщ пайымдауынша, суда «цалай жYзу керектшн бшетш», 6ipa^ e3i жузе алмайтын цугцарушы бола алмайды. 3p6ip баланыц мектеп жYЙесiнiц талаптарына сэйкес болуы немесе сэйкес болмауына царамастан, оцушыны сыйлау жэне оныц жеке даралыгын цабылдауды камтамасыз ететiн инклюзивт бiлiм беру идеясыныц Казацстан Республикасында таралуы педагогтардыц ц^зыреттшгше жаца талаптарды туындататыны зацды. Заманауи педагогтарга, ец алдымен мектеп м¥Fалiмдерiне цойылатын талаптар жаца цызметтердi орындаумен байланысты: дене немесе интеллектуалды мYмкiндiгi шектелген балалар болсын, цалада немесе ауылда т^ратын эртYрлi элеуметтiк топтаFы балалар болсын немесе басца да эртYрлi бшм беру топтарымен ж^мыс iстеуге болатын технологияларды eздiгiнен, шытармашылыц тYрде жэне адекватты тандау мен цолдану цабшеп. Бiлiм берудi реформалау жаFдайында аFымдаFы элеуметпк-педагогикалыц Yрдiстердi тYсiнетiн жаца т^жырымдамалыц ойлау жYЙесi бар педагогтарды дайындау цажеттшп туындап отыр. Ж^мысы тек калыпты балаларFа Fана емес, сонымен цатар эртYрлi элеуметтiк факторларды, жацын айналадаFыларыныц жэне элеуметтенуiнiц ерекшелiктерiн есепке ала отырып дамуында тYрлi ауыткулары бар балаларFа баFытталFан жоFары бшкп мектеп м¥Fалiмдерi аса цажет. Б^л жаFдайдыц мацыздылыFы халыкаралык жэне отандыц ц^цыцтыц ц^жаттарда айцындалFан. Мысалы, «ДYниежYзiлiк мYгедектiк туралы баяндамада» инклюзивтi бшм берудi дамытуда жалпы бiлiм беретш педагогтыц арнайы дайындыFы шешушi мэнге ие екендт бекiтiлген. Берiлген ц^жатта «Мемлекеттiк жалпы мектеп м¥Fалiмдерiнiц арнайы оцытылуы олардыц сенiмдiлiгiн ныFайтып, мYмкiндiгi шектеулi балаларды оцыту даFдыларын жацсартуы мYмкiн. Инклюзия цаFидалары м¥Fалiмдердi дайындау баFдарламаларына ендiрiлуi жэне м¥Fалiмдерге инклюзивт бiлiм беру саласында кэсiби бшм мен тэжiрибе алмасуFа мYмкiндiк беретш басца да бастамалармен цосылуы керек» деп жарияланFан.
Алайда, узац уацыт бойы жYзеге асырылып келе жатцан мектеп м¥Fалiмдердi даярлаудыц дэстYрлi тYрi кeбiне дамуында ешцандай ерекшелiктерi жоц «калыпты» балаFа бiлiм беруге баFыттауды царастырады. Сондыцтан инклюзивтi бiлiм берущ тэжiрибеде жYзеге асыратын м¥Fалiмдер даму мYмкiндiгi шектеулi балаларды оцыту Yшiн мемлекеттiк жалпыFа мiндеттi бiлiм беру стандарттарыныц талаптарын жэне оцу пэндерi бойынша баFдарлама мазм^нын бейiмдеуде циналатыны, олардыц даму ерекшелiктерi мен мYмкiндiктерiн, цабшеттерш тYсiнбеуi, жекеленген оцытудыц белгш бiр эдiстемелерiн цолдана алмауы, ерекше цажеттiлiктерi бар балалар мен калыпты балалар арасында т^лга аралыц царым-цатынасты орната алмауы жэне т.б. бiлмеуi б^л зацды ц^былыс. Б^ныц себеб^ инклюзивтi бiлiм беру жаFдайында ж^мыс iстейтiн педагогикалыц кадрларды даярлау кебшесе оцушыта цажетп кэсiби ц^зыреттшгшщ барлыц жYЙесiн цалыптастырмай, инклюзивтi бiлiм беру жаFдайында ж^мысца дайындыцтыц жеке элементтершщ дамуы негiзiнде жасалады. Инклюзивтi бшм беру жаFдайындаFы м¥Fалiмдi даярлау ерекшелш бiлiм беру YPДiсiнiц нэтижесi бшм мен даFдылар жYЙесi емес, басты ц^зыреттер жиынтыFы болатын ц^зыреттшк ы^ай жасауFа баFытталуы керек. Негiзгiлерi репнде академиялыц ц^зыреттер (жаца бiлiмдердi алуFа цабiлетiн аныцтайтын); элеуметпк-т^еталыц ц^зыреттер (мемлекет пен цоFамныц идеологиялыц, адамгершiлiк идеалдарын сацтау цабiлетi); кэсiби ц^зыреттер (проблеманы, мiндеттердi цою, оны шешу жолдарын аныцтау, жопарларды жасау жэне оларды педагогикалыц эрекеттiц эр тYрлi салаларында орындау) белуге болады [6].
Зерттеудщ мацызды жайттары Л.С. Выготскийдыц цалыпты жэне мYмкiндiгi шектеулi балалардыц даму зацдылы^ы, оларFа арналFан психикалыц, ецбек етуге байланысты концепциясы таFы басцаFа сYЙенген. Де Боэр А., Пийл С.-Дж., Миннаэрт А. таFы басца Fалымдардыц жалпы мектеп м¥Fалiмдерiнiц инклюзивтi бiлiм беруге кезцарасы жайында зерттеулер Yлкен орын алды [7].
Зеттеулердi жYргiзу Yшiн кептеген теориялыц эдiстемелердi цолдану керек: зерттеуге байланысты психологиялыц-педагогикалыц деректер, дэрiгерлiк-педагогикалыц ц^жаттар; жалпы мектеп баFдарламасы, цатысушылардыц мектептеп ж^мыстары; эмпирикалыц эдiстер: цатысушымен (баламен), оныц ата-анасымен, м¥Fалiммен эцгiме жYргiзу; сауалнама жYргiзу; мYмкiндiгi шектеулi балаларFа м¥Fалiмдерiмен цоса бацылау жYргiзу; психологиялыц-педагогикалыц диагностика цолданылады.
Эксперимент 3 баFытта жYргiзiлдi:
- Жалпы мектеп м¥Fалiмдерiнiц инклюзивтi оцыту жYЙесiне дайынды^ын зерттеу;
- мYмкiндiгi шектеулi балалардыц ата-аналарыныц цазiргi арнайы бiлiм беру жYЙесi, инклюзивтi оцыуFа дайындыFы;
- мYмкiндiгi шектеулi балаларды калыпты балалармен жалпы мектепте инклюзивн окытуды талдау.
Экспериментке Алматы облысы, Талдыкорган каласындагы № 13, 21 орта мектептерде жYргiзiлцi. Экспериментке барлыгы 20 мугатм катысты, олардыц 10 № 13 орта мектеп мyFалiмдерi, 10 № 21 орта мектеп мyFалiмдерi. Зерттеуге алынFа муFалiмдердiц казiргi арнайы бшм жYЙесi, инклюзивтi окыту жайында хабары жок. Жалпы мектептегi жалпы мектеп мyFалiмдерi инклюзивтi тYзете-дамыта окытудыц кейбiр аспектiлерiнде зерттелдi.
Калыпты балалармен мYмкiндiгi шектеулi балалардыц езара эрекеттестiгiн зерттеу Yшiн бакылау жэне эцпме барысында «Зоопарк» ойыны колданылды. Ойын барысын бакылай отырып, бiз кецiлiмiздi эртYрлi топ окушыларыныц езара карым-катынасына, бiрiккен кызмет барысында олардыц карым-катынас эдютерше, тэртiбiнiц жекеше ерекшелiктерiне аудардык. Балалардыц тапсырманы шешу Yшiн колданFан эрбiр сейлемдерi баFаланды.
МYмкiндiгi шектеулi окушылардыц мектепке деген катынасы балалык урей тестi аркылы зерттелдi. «Отбасы суреп» графикалык тапсырмасын талдау жэне эцпмелесу окушылардыц ата-аналарымен, отбасыларымен карым-катынасын керсеттi. Зерттеу тапсырмаларынан шыFа отырып, окушылардыц графикалык кызметершщ келесi мiнездемелерi зерттелдi: белшектердi сызу жэне ешiру, отбасы мYшелерiн салудаFы тYCтiк гамма, олардыц келемдерi жэне бетте орналасуы жэне т.б. Калыпты дамыFан балалардыц ата-аналарыныц бiрiктiрiп окытуFа деген кезкарастарын бшу максатында «Менщ балам жэне оныц мектептiк сыныбы» анкетасы колданылды. МYмкiндiгi шектеулi балаларды тэрбиелеп жаткан ата-аналардыц устанымын бiлу Yшiн «Отбасыц^ы езара карым-катынасты зерттеу» анкетасы колданылды. Жалпы бшм беренн мектептердiц муFалiмдерiнiц элеуметтiк интеграциялауFа кезкарастарын бiлу Yшiн «балаларды тексеру картасы» колданылды. Тэжiрибе корытындысы келесi критерийлер бойынша баFаланды: мYмкiндiгi шектеулi балаларды отбасындаFы тэрбиелеу ерекшелштер^ ата-аналардыц бiрiктiрiп окытуды ^ту децгейi.Тэжiрибенiц корытындысы бойынша, калыпты дамудаFы балаларды тэрбиелейтiн отбасылар бiлiмдiрек.
МYмкiндiгi шектеулi балалардыц кызыFушылыктары - ютап оку, таза ауада серуендеу жэне ойнау, телебаFдарламаларды керу, уакытты Yйде жай еткiзу жэне т.б. Бул окушылардыц ата-аналары бiрiншi кезекте ез балаларыныц тэртiптерiнiц езгеруiн кутедь Болашакта олар ез балаларында кэйби маман иегерлерiн жэне жай Fана «жаксы адамды» кередi.
МYмкiндiгi шектеулi балалардыц ата-аналарына жэне отбасыларына деген катынастарын талдайык. Графикалык тапсырманы орындамас бурын, бул балалар узак уакыт бойы тапсырманы орындауFа баFытталды, суретте кандай заттарды салуFа болатындыFын нактылады, саланFан суреттiц белшектерiн сызып, ешiрдi, отбасыларыныц бейнесiн бiр тYCпен жэне сол сиякты эртYрлi тYCтермен бейнеледь Инклюзивтi тYрде бiлiм алатын окушылар бiрiншi ездерiн салды, олар ез ата-аналары Yшiн каншалыкты мацызды екендiгiн керсеттi.
Тэж1рибе барысында ец бастысы калыпты дамыFан балалардыц ата-аналарыныц инклюзивт бiлiм беруге деген кезкарастарын аныктау. Суракка алынFан ата-аналардыц 8-^ олардыц балаларымен бiрге мYмкiндiгi шектеулi балалардыц бiлiм алып жатканын бiлмейдi екен жэне олар бiрiктiрiп бшм берущ мYлде жактамайды. Олардыц ойлары бойынша тYзету жумыстарды орындау Yшiн жэне жалпы мектептiц муFалiмдерiне кемек керсету Yшiн муFалiм-дефектологтар болса Fана инклюзивтi бiлiм беру мYмкiн болады. Олар бiрiктiрiп оку кезiнде пайда болатын керi кезеццердi айтып кетп: мYмкiндiгi шектеулi окушылардыц мектеп баFдарламасын кабылдауыныц темен децгейi, балалык ужымды калыптастырудаFы киындыктар.
Казiргi мектептердiц педагогтардыц мYмкiндiгi шектеулi балалар туралы елестетулерi бар, олардыц кебiсi инклюзивтi бшм беру - мектеп жумысын жYЙелеу Yшiн кажеттi YPДiс екендiгiн тYсiнедi, осыFан байланысты олар ез кызметтерш кайта курауFа дайын. Бiрак олар былай дейдi, «арнайы тYзету жумысын жYргiзетiн бiлiмi бар мамандарсыз жэне калыпы балалармен жэне олардыц ата-аналарымен косымша сабактар жYргiзiп отырмаса, онда инклюзивт бiлiм берудi жYзеге асыру екi талай.
Тэж1рибе балалардыц элеуметпк дамуы iшкi жYЙелiк жаFдаЙFа жэне баланыц психикалык ерекшелiгiне байланысты екенш керсеттi. Баланыц элеуметтiк дамуына, емiрлiк кызметiн жYзеге асыратын жаFдай эсер етедi жэне мектептегi ортаныц да мацызы зор.
ЭртYрлi децгейдегi мYмкiндiгi шектеулi балаларFа инклюзивтi бiлiм беру, олардыц элеуметпк дамуы Yшiн непзп баFыттарды белiп керсетуге мYмкiндiк бередк калыпты дамыFан балалармен
жэне ересектермен езара карым-катынаска тYсулерiн камтамасыз ету, Yлгермеушiлiк сезiмiнiц пайда болуына жол бермеу, сыныптыц микросоциумыцда барлык окушылардыц езара эрекеттестiгiн уйымдастыру.
МYмкiндiгi шектеулi балаларды жалпы бшм беретш мектеп жаFдайында инклюзивтi окыту эртYPлi жэне кеп кырлы, эрбiр педагог осы YPДiстiц катысушысы - езшщ элеуметтiк тэжiрибесiн кецейте алады.
МуFалiм психологиялык бiлiмiнiц жеткiлiксiздiгiне езшщ суранысын жазбаша турде жеткiзгенде киындыктарFа тап болды, ал психологтарды муFалiмнiц хабарлаFан мэселесiн тYсiну Yшiн кажетп педагогикалык дайындык децгейiнiц жоктыFын тэжрибе керсетедi. Сондыктан жалпы мектеп ]м^атмдерше калыпты сауалнамалар жYргiзiлiп, мYмкiндiгi шектеулi балаларды окытуFа каншалыкты дайын екендерш тексеруге сурактар берiлдi:
- ^здщ ойыцызша баланыц мэселесi кай жерде ерекше керiнiс табады?
- Оку тапсырмасын орындаFанда бала кандай киындыкка тап болады?
- Киындык кездескенде бала ныц не iстейдi?
- ^здщ ойыцызша бала кандай касиеп^ оны жецуге ыкпал етедi?
- Оздщ ойыцызшы баланыц кандай касиет оны жецуге кедергi жасайды?
- Кандай тапсырмаларды, жумыс тYрiн бала езшше орындайды?
- Сiздiц ойыцызшы оку эрекетшщ кай тYрiнде ол ерекше сэтп?
- Сiз балаFа кемектiц кай тYрiн усынасыз?
- ^з баламен жеке жумыс жасайсыз ба? Сабак барысында? Сабактан кешн?
- Жеке кемектi калай керсетейз?
КойылFан сурактарFа жазбаша жауап кайтарFанда устаздардыц кепшiлiгi мэселенi анык кере алады, ез кателiктерiн кередi, ез сурактарына ез бетiмен жауап алады. Команданыц тYрлi мамандарыныц баланы аеташкы карауы колдаудыц бiрiншi кезецi болып табылады. Баланы алFаш рет карайтын психолог бала жэне оныц отбасы туралы косымша анамнез мэлiметтерiн жинайды (психологиялык анамнез). Бул жаFдайда баска мамандар алышан анамнез мэлiметтерiн толыктырып жэне нактылайды, ез усыныстарында эр накты жаFдайда баска да мамандардыц катысу кажеттiлiгiн аныктап, кейбiр жаFдайларда тYрлi мамандардыц баланы жан-жакты карау кезегiн аныктайды. Осындай YЙлестiру жумысын орындауда сезсiз психологтыц ез тэжiрибесi жэне мамандылыFы мацызды. Бул кезец консилиум мамандарыныц жеке корытынды жасалFаны мен аякталады. Баланы жан-жакты карастырFаннан кейiн мамандар алынFан нэтижелердi ужымдык талкылаудан еткiзедi. Бул талкылауды консилиум жумысыныц екiншi кезецi деп карастыруFа болады. Карастыру нэтижелерiн бiрiгiп талкылау балаFа баска мамандардыц кезкарасымен карауFа мYмкiндiк бередi, баланыц мэселесi жэне оныц даму ерекшелт туралы бiрдей тYсiнiстiк калыптасып жэне балаFа кемектесетш тYзете-дамыту шараларыныц кешенi аныкталады.
Консилиум жумысыныц Yшiншi кезецi бiр токсанда бiр реттке кем етпейтiн баламен етюзген жумыстыц нэтижесiн талкылау болып табылады. КорытылFан нэтиже окушыныц жеке даму картасында жазылFан. Сонымен, консилиум жумысын Yш кезецге белуге болады:
1 кезец - мэселеш талкылап балаFа тYрлi мамандардыц карау жоспарын нактылау. Эрi карай баланыц мэселей бойынша мамандардыц акпарат жинауы жYзеге асады.
2 кезец - "децгелек Yстел", баланыц мэселесiнiц шешiмiн iздеу жэне мамандардыц эрекеттестiгiн талкылау. ТYзету жумысында тiрек болатын баланыц сактаетан функциялары керсетiледi. Баланы дамыту жумысыныц максаты, OFан жету жолдары мен эдiстерi аныкталады. Окушыны дамытудыц жеке баFдарламасыныц мазмунына жэне пэн бойынша окытудыц баFдарламасын бейiмдеуге усыныстар бершедь Отбасы мYшелерiн коса барлык Yлкендердiц тарапынан баланыц жаFдайына сэйкес ыщайлы жолы карастырылады.
3 кезец - баламен етюзшген жумыстыц нэтижесiн колдау керсету кызметшщ барлык мамандарыныц талкылауы.
Консилиум кортындысы бойынша мамандар жалпы бшм беретш мектепте мYмкiндiгi шектеулi жецiл диагноздары бар окушыларды топтастыруына карай инклюзивтi окытудыц эдю-жYргiзiлуiн талдады.
Шет ел тэжiрибесiне CYЙену барысында мYмкiндiгi шектеулi балаларды коFамнан шектемеу максатында инклюзивтi окыту енпзу кезделедi. Инклюзивтi окыту жYЙесiн енпзуде алдымен жалпы мектеп муFалiмдерiнiц даярлау кажеттiгi туындайды. Жалпы мектеп муFалiмдерiнiц каншалыкты осы жYЙеге дайындыFын келес кесте бойынша аныктауFа болады.
Эксперимент барысында казiргi арнайы бшм беру жYЙесi бойынша жалпы мектептерде инклюзивт окытудыц ерекшелiгiн жалпы мектеп мyFалiмдерiн эртYрлi сауалнамалар аркылы жэне мyFалiммен окушылардыц iс-эрекеттерiн талдау барысында аныкталды.
Жалпы мектеп мyFалiмдерiнщ бiрiктiрiп окытуFа деген кезкарастарын бакылау барысында окушылармен iс-эрекеттерiн талдауда М¥Fалiм сабакты калай бастады? МyFалiм сурактарды калай койып отырды? Сабактарды инклюзивтi окыту ерекшелiктерiнде жYргiзу бiрiздiлiгi, Окушылардыц iс-эрекетiн мyFалiм калай уйымдастырып отырды (жеке, жупта, топта)? МyFалiмнiц тiл байлыFы мен сейлеу мэнерi калыпты окушыларды мYмкiндiгi шектеулi окушыларFа салыстырFанда калай жYргiзгендiгi аныкталды, мyFалiмнiц бет-элпетi, жYрiс- турысы, кимылдары бакылауFа алынды, эдiстердi пайдаланудыц тиiмдiлiгi, МyFалiм калайша окушылардыц ойлау белсендЫгш арттырып отырды? ^андай тэсiлдердi пайдаланды? окушылардыц бiлiмiн мyFалiм калай баFалады? АталFан сурактар аныктаушы эксперимент барысында карастырылып, мyFалiмдерге казiргi арнайы бшм беру жYЙесi, инклюзивтi окытуFа байланысты эдiстемелiк кемектер керсетiлдi.
Кесте 1 - Жалпы мектеп м^ал!мдершщ инклюзивт окыту ЖYЙесiне дайындьныныц керсетк1ш1__
№ Сурактар Жауап турлер1
Ия Жок Бшмейшн
1. Жалпы мектептердщ инклюзивп окыту жуйесше ауысуын калайсыз ба? 3 10 7
2. Инклюзивп окыту жэне интеграциялап окыту терминдерш тусшеаз бе? 1 15 4
3. Свдщ тэжрибещзде мумкщдш шектеул1 баланын кездескенш калайсыз ба? 3 9 8
4 Мумшндт шектеул1 балаларды калыпты балалармен б1рге жалпы мектепте окытуды жен деп санайсыз ба? 3 10 7
Жалпы мектеп мyFалiмдерiнiц инклюзивтi окыту жYЙесiне дайынды^ыныц керсеткiшi нэтижесi негiзiнде жалпы мектеп мyFалiмдерiнiц инклюзивтi окыту жYЙесiне каншалыкты дайын екенiн бакылау барысында сyрактарFа жауаптар алу аркылы аныктадык.
Жалпы мектеп мyFалiмдерiнiц инклюзивтi окыту жYЙесiне дайынды^ыныц керсеткiшi бойынша сурактар берiлдi. «Жалпы мектептердщ инклюзивтi окыту жYЙесiне ауысуын калайсыз ба?» C¥раFына 3 мyFалiм ия, 10 мyFалiм жок, 7 мyFалiм бiлмеймiн деп жауап бердь «Инклюзивт окыту жэне интеграциялап окыту терминдерiн тYсiнесiз бе?» C¥раFына 1 мyFалiм ия, 15 мyFалiм жок, 4 мyFалiм бiлмеймiн деп жауап бердь «Оздщ тэж1рибещзде мYмкiндiгi шектеулi бала кездестi ме?» C¥раFына 11 мyFалiм ия, 9 мyFалiм жок, бiлмеймiн деген жауап болмады, «МYмкiндiгi шектеулi балаларды калыпты балалармен бiрге жалпы мектепте окытуды жен деп санайсыз ба?» сyраFына 3 мyFалiм ия, 10 мyFалiм жок, 7 мyFалiм бiлмеймiн деп жауап бердь
Жалпы мектеп мyFалiмдерiнiц инклюзивтi окыту жYЙесiне дайындыFы бойынша жалпы мектеп мyFалiмдерiне бiрнеше сурактар койып, жауаптарды аныктадык.
Жалпы мектеп мyFалiмдерiнiц инклюзивт окыту жYЙесiне дайынды^ыныц керсеткiшi 1-суретте берiлген.
80 -,-75-
70
60
50
40 -I-1 135
30
□ ия □ жок □ бшмеймш
20 10 0
12 3 4
Сурет 1 - Жалпы мектеп мугал1мдершщ инклюзивп окыту жYЙесiне дайындыгыныц керсетшш1 (%)
Алынган жауаптарды талдай отырып балаларга «Жалпы мектептердщ инклюзивтi окыту жYЙесiне ауысуын калайсыз ба?» сурагына балалардыц 15% ия деп жауап бердi, 50% жок, 35% бiлмеймiн деп жауап бердь «Инклюзивт окыту жэне интеграциялап окыту терминдерiн тYсiнесiз бе?» сурагына балалардыц 5% ия, 75% жок, 20% бшмеймш деп жауап бердь «Оздщ тэжiрибецiзде мYмкiндiгi шектеулi баланыц кездескенш калайсыз ба?» сурагына балалардыц 15% ия, 45% жок, 40% бшмеймш деп жауап берсе, «МYмкшдiri шектеулi балаларды калыпты балалармен бiрге жалпы мектепте окытуды жен деп санайсыз ба?» сурагына 15% ия, 50% жок, 35% бшмеймш деп жауап бердь
Сонымен, «Жалпы мектеп муFалiмдерiнiц инклюзивтi окыту жYЙесiне дайындыгы» мэселелерiнiц жаFдайы аса емес. Бул турFыда зерттелетiн бiлiмнiц сапасына эсер ететш казiргi арнайы бiлiм беру жYЙесi соныц iшiнде инклюзивтi окыту жYЙесi элi де теменгi децгецщ керсетiп отыр. Себебi жалпы мектеп муFалiмдерiнiц басым белiгiнiц дайындыFы элi де жеткiлiксiз децгейдi керсетiп отыр.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Казакстан Республикасында бiлiм берудi дамытудыц 2011-2020 жылдарFа арналFан стратегиялык жоспары. Астана. «Акорда». 2011. № 10 буйрык.
2 Малофеев Н.Н. Западная Европа: эволюция отношения общества и государства к лицам с отклонениями в развитии. - М.: Издательство «Экзамен», 2003. - 256 с.
3 Сулейменова Р.А., Хакимжанова Г.Д. Зарубежный и отечественный опыт включения детей со специальными нуждами в общеобразовательный процесс. Проблемы и пути решения - Алматы. -2001.
4 Байтурсынова А.А. Казакстан Республикасында мYмкiндiктерi шектеулi балаларды жалпы бшм беру YPДiсiне косу проблемары. Мат. межд. научно-практ. конф. «Современные научные исследования молодых ученых: проблемы, пути их решения и идеи». Астана. Астана - Туран университет. 2007.
5 Toby Brandon & Joyce Charlton. The lessons learned from developing an inclusive learning and teaching community of practice. International Journal of Inclusive Education. 2011. 15. № 1. Pp. 165 - 178
6 Айдарбекова А.А., Ермекбаева Л.Х., Дербисалова Г.С., Самигулина З.Р. Формирование социальной компетентности детей с ограниченными возможностями, обучающихся в инклюзивной (интегрированной) среде. Методические рекомендации. Алматы, 2015 - 59 с.
7 Anke de Boer , Sip Jan Pijl & Alexander Minnaert. Regukr ргтагу schoohsachers' attitudes towards inclusive education: a review of the literature. International Journal of Inclusive Education. 2011. 15. № 3. Pp: 331-353
ПОДГОТОВКА УЧИТЕЛЕЙ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛ К ИНКЛЮЗИВНОМУ
ОБУЧЕНИЮ
Г.Ж. Ержанова магистр, ст. преподаватель Жетысуский государственный университет имени И. Жансугурова, г.Талдыкорган, Казахстан, email: gulnur_ppf@mail.ru
В статье рассматривается готовность учителей общеобразовательных школ к инклюзивному обучению. При организации инклюзивного обучения в общеобразовательной школе встречается ряд противоречий. В этом вопросе все еще остается неприятие обществом системы инклюзивного обучения и недостаточная подготовка учителей школы в целом. Это связано с задачами социализации детей с ограниченными возможностями. К проблемам инклюзивного образования можно отнести отношение родителей к обучению детей, нуждающихся в знаниях разных уровней, взаимодействие детей с ограниченными возможностями с учителем и одноклассниками, самообразование.
Ключевые слова: инклюзивное образование, лица с особыми потребностями в образовании, образовательные стандарты, педагогические способности, коррекционно-развивающее обучение
PREPARATION OF TEACHERS OF SECONDARY SCHOOLS FOR INCLUSIVE EDUCATION
G.Zh. Yerzhanova M.Sc., senior teacher Zhetysu State University named after I. Zhansugurov, Taldykorgan, Kazakhstan, email: gulnur_ppf@mail.ru
The article examines the readiness of teachers of secondary schools for inclusive education. When organizing inclusive education in secondary school there are a number of contradictions. In this issue, the non-acceptance of an inclusive education system and the insufficient training of teachers in the school as a whole still remain a priority. This is due to the task of socializing children with disabilities. Here, as a rule, one can relate the attitude of parents to the education of children in need of knowledge of different levels, to the interaction of children with disabilities with the teacher and classmates, to self-education.
Keywords: inclusive education, persons with special educational needs, educational standards, pedagogical abilities, correctional and developmental training
