CC BY
27FTAXP 14.09.03
ОЦУШЫЛАРДЬЩ ОЦУ-ЗЕРТТЕУШ1Л1К ЦЫЗМЕТ1 ТУРАЛЫ ШЕТЕЛД1К ПЕДАГОГИКАДАГЫ ДИДАКТИКАЛЫЩ ТYСШIКТЕРДЩ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
С.К. Абильдина1, А.М. Бейсенбаева2 'педагогика гылымдарыныц докторы, профессор 2 6D010200-Бастауышта окытудыц педагогикасы мен эдiстемесi мамандыгыныц докторанты 12 Е.А.Букетов атындагы Караганды мемлекетпк университетi, Казакстан, Караганды к;., email: beysenbaeva71@mail.ru
Макалада психологиялык-педагогикалык эдебиеттеп зерттеу кызметшщ эволюциясы берiлген. Зерттеу жэне жацалык ашу аркылы баланы элемдi тануга итермелеу идеялары айтылган шетелдiк педагогтардыц ецбектерше шолу жасалды. Кiшi мектеп жасында зерттеу юкерлштерш калыптастыру мYмкiндiгi мен кажеттшгш керсететш балалардыц танымдык, зерттеу кызмет мен оны ^йымдастыру тэжiрибелерi талданады. Зерттеу ж^мысына байланысты мэселелер ашылады. Оку пэндерш окыту шецбершде оку зерттеуш ^йымдастыруга кец мYмкiндiк беретiн бастауыш мектеп Yшiн заманауи бiлiм беру багдарламаларыныц («Мектеп 2000... (2100)») сипаттамасы ^сынылган.
Ty^h свздер: зерттеу Yдерiсi, зерттеушмк цызмет, шыгармашылыц жумыс, зерттеушмк дагды, шыгармашылыц дагды, iденушiлiк дагды, зерттеушмк ddic, зерттеу кезецдерi
Зерттеушшк кызмет мэселесшщ тарихы ете терец жэне бай, ейткеш кептеген галымдар б^л мэселемен ^зак жылдар бойы кызыгушылыкпен айналысып келедi. Зерттеушiлiкке окыту негiздерi туралы Сократ с^кбаттарында, белгш ритор Квинтиллианныц ецбектервде, сондай-ак кайта ерлеу дэуiрiнiц педагог-ойшылдарыныц (Ф.Рабле, Т.Мор, В.Да-Фильтре) шмдервде де кездестiруге болады. Олар таным белсендiлiгi туралы, балаларды гылымга икемдеу, тарту кажеттiгi туралы айткан. Я.Коменский, Дж.Локк, Ж.-Ж.Руссо, И.Песталоцци, Ф.Дистервег, С.Френе балаларды окыту мен тэрбиелеудщ аса мацызды мiндеттерiнiц бiрi окушылардыц бойында «бшм iздеу рухын» ояту деп санаган, окушыларды бакылауга, эксперименттер жасауга, корытындылар жасауга Yйреткен. Дидактиканыц негiзiн салушы Я.Коменский, алгашкылардыц бiрi болып, баланы окытудыц тшмдшш - баска бiреулердiц тYсiнгендерi мен байкагандарын тугынушы ретiнде емес, «акикатты т^цгыш ашушы» сиякты сезiндiру тYрiнде окыту деп санаган. Я. Коменский к¥былыстар мен заттарды бакылаганда <^реудщ кезiмен», «^реудщ акылымен» емес «...эрбiр окушы барлыгын езi зерделеп, езi сезiнетiндей» етiп ^йымдастыру керек деп атап керсетп [1].
XVII гасырда емiр CYрген агылшын философы, педагог Дж.Локк тэрбиелеудщ басты мiндетi бiлiмдi эр гылым бойынша жинактай беру емес, «...акыл ойды кез келген гылымга барынша, ец жогары дэрежеде кабшетп болып шыгатындай етiп дамытып, бейiмдеу», ягни баланы бiлiмдi ез кYшiмен iзденiп табуга дайындау деп жазды. Агартушы, философ Ж.-Ж.Руссоныц пiкiрi бойынша, баланыц дамуындагы аса мацызды мэселе оныц жеке практикалык тэжрибес болып табылады, ол бакылаулар мен эксперименттер жасау барысында заттар мен к¥былыстарды ез кYшiмен зерттеудiц негiзiнде тYзiледi. Бала гылымды зерделегенде жаттап емес, оныц сырын езi ашып, терецiне Yцiлiп зерделеуi керек. Тэрбиелеушшщ мiндетi, баланыц кызыгушылыгын оятып, окып^йренудщ эдiстерiн Yйрету. Швейцариялык педагог И.Песталоцци бшмнщ кайнар кезi табигаттагы к¥былыстар мен Yдерiстердi ез кYшiмен зерттеуде жатыр, деген пiкiрдi ^станган. М^ндай кызметте бала дамиды, логикалык тYрде ойлауды Yйренедi, фактiлердi салыстырып, корытады жэне осыныц негiзiнде ^гымдар туындайды. Оныц окыту жYЙесi (элементарлык бшм беру теориясы) т^лгалык дамуды камтамасыз ететiн осы зерттеуге де жакын. Дамыта окыту, И.Песталоццидiц пiкiрi бойынша, бакылаудан тэжiрибеге, т^жырымдар мен корытуларга, бiлiмдердi жинактауга жетелеуi тиiс. Немю педагогы Ф. Дистервег аса мацызды жалпыдидактикалык Yш принциптiц бiрi - керкеменерпаздык принципi (балалардыц шыгармашылык белсендшпн дамыту). Окыту жолдарыныц бiрi ре^нде ол эвристикалык эдiстi ^сынган, ол оныц пiкiрi бойынша бастауыш мектепте ете мацызды, ейткеш юшкентай балага iздену, ойлау, бiлiмдердi ашу мYмкiндiгiн бередi. Окытушы окушыныц бойында акикатка ез кYшiмен, ез ойларыныц, зерттеулершщ нэтижесiнде жетуге ^мытылысты дамытуы тшс. «Жаман окытушы акикатты езi айтып бередi, жаксы окытушы оны iздеп табуды YЙретедi». Ресейде, Х1Х гасырдыц ортасында Дистервегтiц идеялары ете танымал жэне кецiнен таралган болатын [2].
Оку-зерттеушшк кызмет идеясы Х1Х гасырдыц екiншi жартысында - ХХ гасырдыц басында калыптасты. Б^л кезецге осы эдютщ шетелдерде iс жYзiнде iске асырылуы сэйкес келедi. Азаматтык
тэрбие беру теоретип, жэне оньщ ц^ралы ретiнде ецбек MeKTe6i идеясын ^сынушы, немю педагогы Г.Кершенштейнердщ тэжiрибeci ете цызыцты. Ол оцытудыц эдicтeрi мен жагдайларын взгeртiп, оцушылардыц мYмкiндiктeрiнe царай зертханалар мен шеберханаларда еткiзiлeтiн зертханалыц, шытармашылыц жрмыстарды, зeрттeушiлiк цызметп енпздь Американдыц философ, психолог, элеуметтанушы, педагог Дж. Дьюи келес шартарды ескере отырып, дидактикалыц жYЙeнi эзiрлeп шыгарды: оцушыларды зeрттeушiлiк ж^мыстарга тарта отырып, олардыц бeлceндiлiгi мен танымдыц дербестшн дамыту; «ойлаудыц толыц акп» т^жырымдамасына нeгiздeлгeн проблемалыц оцыту, оныц кeзeндeрi мыналар болып табылады: циыншылыцты сезшу, оны табу жэне аныцтау, оны шешудщ нeгiзгi ойын т^жырымдау (болжамдыц шешу жолынан туындайтын гипотеза мен цорытуларды ц^растыру, гипотезаны логикалыц т^ргыдан тексеру, одан аргы бацылаулар мен эксперименттер арцылы гипотезаны цабылдау немесе жоцца шыгару) [3].
ХХ гасырдыц басында Англия мен Америкада оцыту Yдeрiciнe Дальтон жоспарыныц кещнен енпзшгеш бeлгiлi. Б^л идеяныц авторы - бастауыш сынып м¥Fалiмi Е. Паркхерст. Дальтон жоспарын icкe асыруда басты назар жинацтаетан бшмнщ санынан сол бiлiмдeрдi балалардыц eркiн шытармашылыц цызмет нэтижeciндe зертхналарда, шеберханаларда алуыныц барысына аударылады. «Дальтон жоспарыныц мэнi - балалардыц бойында ез кYшiмeн зерттеу жYргiзу даFдыcын тэрбиелеуге кYш салу...». Осыдан кeйiнгi кезенде АКЩ, Англия жэне басца да шет мемлекеттерде оцытудаFы зeрттeушiлiк цызмет туралы тYciнiктeрдiц дамуы eкi баFытта жYрiп жатты. Бiрiншici - YFымды эвристикалыц C¥цбаттарFа дeйiн темендету, eкiншici - жаратылыстанушылыц Fылыми пэндeрдi оцытуFа цатысты зерттеушшк эдicтi терец эзiрлeу. Зeрттeушiлiк эдютщ кeцiнeн таралуы АКЩ-та ХХ Fаcырдыц 50-шi жылдарына т^спа-т^с кeлдi. Б^л т¥рFыда американдыц психолог Дж.Брунeрдiц «жацалыц аша отырып оцыту» т^жырымдамасын цараcтыруымызFа болады. «Оцыту Yдeрici» eцбeгiндe ол былай деп жазады: «бiз баланы бeлгiлi бiр Fылыми цаFидаларды жаттауFа мэжбYP ету Yшiн емес, бiлiмдeрдi iздeп табу iciнe бeлceндiлiкпeн цатыcуFа YЙрeту Yшiн оцытамыз». Оцытудыц ец тиiмдi эдici - оцушылардыц бiлiмдi ез кYшiмeн ашуы, б^л ретте м¥Fалiм оларFа тапсырманы дайын тYрдe жeткiзбeйдi, оларды ез кYшiмeн iздeп табуына баFыт-баFдар бeрeдi. Оцушылар ездершщ шыгеармашылыц жэне Fылыми iздeнуiнiц арцасында дYниeнi танып, бiлiмдeр мен даFдылар алуы тиic. ХХ Fаcырдыц орта кезшде педагогикалыц эвристика идеяларын цамтитын Д.Пойаныц eцбeктeрi жарыц кердi. Ол Fылымды зeрдeлeудi эвристикалыц эдicпeн - яFни зерттеулер жэне жацалыц ашу жолымен жYргiзу эдiciн ^сынды [4]. ^аярп кезде шeтeлдiк мектептерде зерттеушшк цызмет оцушылар жYргiзeтiн эралуан жобалыц цызметтерде керiнic табуда.
Ресейде XVIII Fаcырдыц бас кeзiнiц езiндe улы Fалым М.В. Ломоносов дэрicтeрмeн цатар оцушылардыц езiндiк ж^мыстарын eнгiзу керек, Fылыми eцбeктeрдi оцушылардыц ездeрi оцуын eнгiзу керек, ейткeнi б^л эдю оцушылардыц бойында Fылыми деректерге деген саналы кезцарасты цалыптаcтыруFа ыцпал eтeдi деп cанаFан. ОцытудаFы зeрттeушiлiк тэсшдеме идеясыныц езiн аFартушы, алFашцы балалар журналыныц нeгiзiн салушы Н.И. Новиков аеташ рет ХVIII Fаcырдыц eкiншi жартысында жария еткен болатын. Ресейдщ ^лы цайраткeрлeрi мен педагогтары Н.И. Пирогов, Н.Г. Чернышевский, Д.И. Писарев, Н.А. Добролюбов, К.Д. Ушинский жэне т.б. балалардыц зерттеушшк цызметш теориялыц т¥рFыдан нeгiздeу проблемасына ез Yлecтeрiн цосты. Олар оцушылардыц дeрбecтiгiн, Fылыми ойлау, шыFармашылыц эрекет ету цабшеттерш дамыту цажет eкeнi туралы жазды. Н.И. Пирогов м^атмдерге оцушыныц ойын ояту цажетпгш, олардыц ойлау цабшеттерш дамытуды, езiндiк ж^мыс жасау даFдыларын YЙрeтудi ^сынды. Д.И.Писарев зeрттeлeтiн ц^былыстыц тYпкi мэнiнe дeйiн баланыц ез кYшiмeн жYрiп етуi, жэне оныц кeзiндe бYкiл Fылымды ашцан ^лы ойшылдардыц жYрiп еткен зeрттeушiлiк жолымен жYрiп етуi аса мацызды деп жазды. Ресейдщ ^лы педагогы К.Д. Ушинский, езшщ педагогикалыц тэжiрибeciн цорыта кeлiп, оцушылардыц дербес, езiндiк цызмет «...кез келген табысты iлiмнiц бiрдeн бiр мыцты нeгiзiн ц^райды» деп cанаFан. К.Д.Ушинский де балаларды ой ецбегше YЙрeту цажeттi туралы жазды, кептеген эдютермен бiргe «...баланы оцыту емес, оцып-YЙрeнугe YЙрeту цажет» екенш керсеткен. Смольный институтында инспектор бола жYрiп, ол биология жэне физика пэндершен тэжiрибeлeрдi eнгiзiп, сабацтарды етюзуге бeлгiлi эдicкeр-пeдагогтар В.И. Водовозованы, Д.Д. Семенованы шацырFан, олар педагогтыц шгерушшк ойларына цолдау бiлдiргeн [5].
ОцытудаFы зeрттeушiлiк баFытты эзiрлeугe В.П. Вахтеров, Н.Ф. Бунаков, П.Ф. Каптерев, С.А. Рачинский жэне т.б. Yлec цосты. В.П. Вахтеров баланыц шы^армашылыц цабшетш дамытуFа жeтeлeйтiн дамыта оцытудыц жацтаушысы болFан, осы т¥рFыдан ол бастауыш мектептеп оцытуды жацарту керек деген ^станымын бiлдiргeн. Ол «ацицатты цалай ашуFа болатынын YЙрeту керек» деген ойды бiлдiргeн. ОcыFан байланысты мектеп оцушылардыц бойында ез кYшiмeн ойлауды дамыту Yшiн жаFдайлар тудыруы тиic, ол Yшiн бацылауды, эксперменттер жYргiзудi, цорытуды,
салыстыруды, корытындылар жасауды, жштемелеуд^ гылыми эдiстердi YЙрету кажет. П.Ф. Каптерев алгашкылардыц бiрi болып окытуда «генетикалык тэсшдеме» деп аталган зерттеушiлiк тэсiлдеменi колданды. Б^л тэсiлдеме оныц ойынша окыту Yдерiсiнде гылыми фактiлердi карастырып кана коймай, сонымен катар оларыц ашылу тарихын зерделеуге де мYмкiндiк береди С.А. Рачинский болса, к¥ргак формалистш окыту эдiсiн сынга алып, баланыц ездшнен бiлiм алуга ^мтылысын оятуга ыкпал ететiн эдiстер эзiрледi. Л.Н.Толстойдыц Ясная Поляна мектебiнде iске асырган педагогикалык кезкарастары да назар салуга лайык. Баланыц мектепте тыбысты бшм алуыныц аса мацызды шарттарыныц бiрi - баланыц бiлiмдi ез кYшiмен iздеп табуы жэне оны практикада шыгармашылык тYрде iске асыруы, ал м¥Fалiмнiц релi - езiндiк ж^мысты ^йымдастыруга кемектесу, шыгармашылыкка жагдайлар тудыру [6].
Революциядан кейiнгi кезенде заманауи мектептегi зерттеушiлiк эдiстi насихаттаган Н.К.Крупская мен С.Т.Шацкий болды, олар зерттеушшк эдiстiц аркасында окушылардыц бойында езшдш зерттеушiлiк ж^мыстыц карапайым эдiстерi мен тэсiлдерi калыптасады деп санады. Зерттеушiлiк эдiстi дамыту жэне оны заманауи мектептеп окыту Yдерiсiнде колданудыц негiзiн калагандар Б.Е.Райков, К.Б.Ягодовский, В.Н.Верховенский, П.П.Лебедев болды. «Зерттеушшк эдю» терминш ХХ гасырдыц басында (1911 жылы) Б.Е.Райков ^сынды. Ол б^л термицщ былай деп аныктады: «Зерттеушiлiк эдю дегенiмiз - окушылар дербес бакылайтын немесе iс жYзiнде кабылданатын накты фактiлерден туындаган корытынды пiкiр». Б.Е. Райков, окушылардыц зерттеушшк ж^мысын сипаттай келiп, б^л кызмет накты факторларга дербес бакылау жасауга CYЙенетiн логикалык ойлаудыц бiлгiлi бiр Yдерiсiн бiлдiредi жэне ол терт сатыдан етедк бакылау жэне мэселелердi кою; болжамды шешу жолдарын табу; болжанган шешу жолдарын зерттеп, оныц iшiнен ец д^рысын тацдап алу; гипотезаны тексеру жэне оны тYпкiлiктi бекiту деп есептеген. Б.Е. Райков зерделенетш материалдыц баланыц акыл-ойы ендi гана калыптасып, дамып келе жаткан кезде, ягни бiлiмнiц бастапкы кезецiнде окушылардыц ездерi кол жеткiзген, тiкелей мецгерген фактшершщ негiзiнде дербес зерттеулердiц кемегiмен карастырылганы ете мацызды деп санаган. Осы кезецде зерттеушшк эдютщ эзiрленуiне Б.В. Всесвятский, П.П. Блонский, А.И. Пинкевич, елеулi Yлес косты, олардыц пiкiрi бойынша белсендiлiктiц ец жогаргы сатысы - зерттеудiц максатын окушыныц езi койып, зерттеудiц жоспарын езi к¥рганда жэне оны ез кYшiмен орындаган кезде жYзеге асырылады. Мектептер кешецщ багдарламалар бойынша ж^мыс iстеген кезецде (1923-1931 жж.) Ресейде окытудыц зерттеушшк эдiсiн шамадан тыс багалау YPДiсi орын алды. Зерттеулер, бакылаулар, практикалык ж^мыстар, материалдарды кiтап бойынша езвдш зерделеу, экскурсиялар ^йымдастыру ец д^рыс, ец тиiмдi жалгыз жол деп саналды. Нэтижесiнде «ж^мыс кiтаптары» бойынша зерттеулер жасаган окушылар жYЙелi де теракты бiлiм ала алмады. Сондыктан, кейiнiрек зерттеушiлiк эдiстен бас тартылып, сынга алынып, «эдiстемелiк эдебиеттер мен окыту практикасында ^зак жылдарга ^мытылды» [7].
1960-шы жылдардыц басында, «жылымык» жылдары елдiц когамдык емiрiнде жастарды гылым, техника, ендiрiс, енер саласындагы жогары бiлiктi мамандардыц басшылыгымен оку-зерттеушiлiк кызметке тарту идеясы кайта жанданды. Осы жылдары эралуан мектеп YЙiрмелерiнiц, мектеп клубтарыныц ж^мысы бiршама белсендiрiле тYCтi. Одан эрi Ресейде окытудагы зерттеушiлiк эдiске деген кызыгушылык кайтадан колга алынды, белгш дидакттар мен эдiскерлер осы мэселеге бiркатар ецбектерiн арнады (М.Н. Скаткин, И.Я. Лернер, В.Н. Федорова, С.Г. Шаповаленко, М.И. Махмутов жэне т.б.) Мэселен, С.Г. Шаповаленко, окыту эдiстерi туралы айта келш, осыган дешнп ойшылардыц пiкiрiмен ынтымактастыгын бiлдiредi, жэне зерттеудщ негiзгi эдiстерiне тарту жолымен окушылардыц ойлау кабiлетiн белсендiруге, окушыларды гылыми проблемалардыц пайда болуымен таныстыруга, окушылардыц алдына оку проблемаларыныц койылуына, окушыларды ез кYшiмен гипотезалар жасауга бейiмдеу кажетппне айрыкша назар аударады. Д.М. Кирюшкин иллюстрациялык жэне зерттеушшк тэшлдердщ салыстырмалы тиiмдiлiгiне зерттеу жYргiздi. Ол, зерттеушiлiк тэсiлмен салыстырганда иллюстрациялык тэсiл бiлiмнiц жеткiлiктi жэне орныкты тYPде мецгерiлуiн камтамасыз ете алмайтынын аныктады. Л.А. Цветков зерттеушшк эдют колдану шарттарын аныктап, оларды негiздеп шыкты: эксперименталдык шешiмдi талап ететiн оку проблемасыныц накты да анык койылуы, окушылармен бiрлесе отырып тэжiрибенiц негiзгi идеясын эзiрлеу, олар затты бакылау кезiнде осы идеяны ^стануы тиiс; окушыларда тэжiрибенi д^рыс бакылау мен талкылауга кажетп бшм корыныц болуы; ой корыту буындарыныц д^рыс к¥астырылуы. Зерттеушiлiк кызметтiц кершю беруiн сабактыц дидактикалык максаты т^ргысынан карастыруга болады: жаца бiлiмдер алу максатындагы зерттеулер; бiлiмдердi корыту максатындагы зерттеулер; бiлiмдердi бекiту максатындагы зерттеулер. М.А. Данилов былай деп жазды: танымдык мiндеттерi элементарлык гылыми зерттеулермен байланыстырылган оку сабактары ете мацызды
болып табылады, оцыту кезшде оцушыларды «ацицатты iздeу», оны нeгiздeу жэне дэлелдеу Yдeрiciнe цатысушы eтiп керсету цажет, ейткеш осылай еткенде Fана дербес зерттеу ж^мысыныц элeмeнттeрi ец жацсы нэтижeлeрдi бeрeдi». Б.П. Есипов зерттеушшк cипаттаFы ж^мыстыц ц^ндылы^ын былай деп атап керсетедк «... оцушыныц бацылау жасаудан бастап шыFатын нэтижеге, цорытынды^а жeтуi Yшiн жYрiп еткен жолы - ец ц^нды жэне ец мэцщ жол. Зeрттeушiлiк cипаттаFы дербес ж^мыстар оцушыны FылымFа жацындата тYceдi» [8].
Kазiргi уацытта Н.М. Скаткин мен И.Я. Лернер ^сыютан оцыту эдютерш оцушылардыц оцу материалын мецгеру кeзiндeгi танымдыц цызмeтiнiц сипатына царай жштемелеу кeцiнeн таралFан. Авторлар мынадай эдicтeрдi ерекше атап етeдi: тYciндiрушiлiк-кернeкiлiк; рeпродуктивтiк; проблемалыц мазм^ндау; iшiнара-iздecтiрушiлiк; зерттеушшк. И.Я. Лeрнeрдiц пiкiрi бойынша, зерттеушшк эдicтiц функциясы - оцушылардыц шы^армашылыц, зeрттeушiлiк цызмет тэжiрибeлeрiн мeцгeруi Yшiн жаFдайлар тудыру, соныц барысында оцушылар cубъeктивтi ацицаттарды ашады, ез жацалыцтарын ашу кeзiндe м^атмнщ тарапынан айтарлыцтай цолдау табады. Н.М. Скаткин, оцушыларды ттст дайындыцтан еткiзу кeзiндe зерттеушшк эдicтi цолдану цажет, атап айтцанда, оцушылардыц алдына бiр проблемалыц мэселе цойылады, ал олар осы проблема туралы ойларын ортаFа салып, оны шешудщ тYрлi болжамдарын жаcауFа, осы болжамдардыц д^рысты^ын тексеруге, болжанып отырFан тэжiрибeнi ойлаcтыруFа, ез кYштeрiмeн тэжiрибe жаcауFа, бацылау нэтижeлeрiн бeлгiлeугe, цорытындылар жаcауFа, оларды баcтапцыдаFы айтылFан болжаммен cалыcтыруFа, сыныпта iздecтiрудiц барысы мен нэтижeлeрi туралы баяндауFа, жаcалFан цорытындыныц д^рысты^ын цорFап шыFуFа тиic болады [9].
П.И. Пидкасистый iлiмдi «зeрттeушiлiк элeмeнттeрiн цамтитын жеке танымныц ерекше нысаны» деп тYciндiргeн, б^л ретте оцушы езiнiц дeрбecтiгiн барлыц ацпаратты ныц ceнiммeн бiрдeн цабылдай салмау арцылы танытады, алдымен оны эртYрлi дереккездер, эксперименттер мен тэжрибелер арцылы тексерш керуге тырысады, туыц^ан C¥рацтарFа ез бiлiмдeрiн, ез ойлау цабшетш пайдалана отырып езi жауап iздeйдi. Оцушыныц жеке танымында Fылыми зeрттeушiлiк элeмeнттeрiн дамытудыц нeгiзгi жолы - оцыту Yдeрiciндe проблемалыц жаFдайларды кeшeндi тYPдe цолдану». П.И. Пидкасистыйдыц «танымдыц оцу цызмeтiндeгi дeрбecтiктiц, шы^армашылыц Yдeрicтeрдiц тYпкi нeгiзiндe ец алдымен зерттеушшк iздeнicкe цажeттi бiлiмдeрдiц, даFдылар мен бeйiмдiлiктeрдiц саналы жэне ныц мецгершген келeмi жатыр» деп атап керceтуi де ете эдiл птр [10].
И.Д. Чечиль, жоFарFы сынып оцушыларымен цатар бастауыш сынып оцушыларын оцыту Yдeрiciндe де зeрттeушiлiк цызметп ^йымдастыру тэжiрибeciн талдай отырып, бiрiншiдeн, осы eцбeктiц кец таралFан тYрлeрiн керceтeдi (тапсырмалар - бeлгiлi бiр тацырыптаFы зерттеулер, зерттеулер - дуниетану бойынша эксперименттер, зeрттeушiлiк жобалар, конференциялар); eкiншiдeн, оцу зерттеу ж^мыстарына байланысты орын алFан проблемаларды ашып керсетедь Соныц iшiндe б^л ж^мыстыц бастауыш сыныптарда кiрicпe даFдыларды алдын ала енлзуиз, нeгiзiнeн жоFарFы сыныптардан бастап жYргiзiлуi, оцушылармен зерттеу ж^мыстарын дайындау кeзiндeгi баяндамалар мен рефераттар жасаумен шектелетш формализм, зeрттeушiлiк цызметке деген уэждемелердщ жоцтыFы жэне оларды дамытуFа, сонымен цатар, даFдыларды дамытуFа деген жаFдайлардыц жаcалмаFандыFы. И.Д. Чeчильдiц пiкiрi бойынша, оцушыларды зeрттeушiлiк ж^мысты мецгеруге алдын ала, бiртe-бiртe дайындау керек, ал зерттеушшк ж^мыс «Fылыми iздecтiру стратегиясыныц алгоритмдeрiнe сай болуы тшс. И.Д.Чeчильдiц ^станымы бойынша, оцу зерттеулерш де эмпириялыц (тэжiрибeлeрмeн, бацылаулармен байланысты) жэне теориялыц (теориялыц жэне жалпылогикалыц эдicтeргe CYЙeнe отырып, нысанды жан-жацты зерттеуге нeгiздeлгeн) зерттеулер деп белш цараcтыруFа болады [12].
Кептеген психологтар оцу YДeрiciнe зeрттeушiлiк тапсырмаларды цосудыц орындылыFын нeгiздeйдi. Мысалы, Д.Н. Богоявленский былай деп жазады: «Кез келген мазм^н оцушы Yшiн оцу цызметше баFыт бeрeтiн жэне ынталандыратын белгш бiр мэселеге айналFанда Fана оцу мэнше ие болады». В.В. Давыдов болса, оцу цызметшщ ц¥рылымындаFы ерекшелштер мен зацдылыцтарды зерделеу цажeттiлiгiн атап керсетед^ ейткeнi олар ерекше тYрдe нацты зeрттeушiлiк жэне iздecтiрушiлiк эрeкeттeрдi езгеше бiр цырынан керceтeдi. Балалар зeрттeушiлiк ынтасын зерттеген А.Н. Поддьяков, оцушылардыц зерттеушшк цызметш жобалау туралы жазFан А.В. Леонтович, нэтижeлi ойлау цабшетш дамыту туралы зерттеген А.И. Савенков сияцты психологтардыц eцбeктeрi аса мацызды. Б^л авторлар балаларды, оныц iшiндe бастауыш сынып оцушыларын да дамытудыц мацызды ц^ралы рeтiндe оцушылардыц зерттеушшк цызметш ^йымдастырудыц тиiмдiлiгiн непздеп, дэлелдеген.
А.И. Савенковтьщ мектеп жасындагы дарынды балалармен ж^мыс жYргiзудiц 6ip формасы ретвде оку зерттеулерiн жYзеге асыру YДерiсiн эзiрлеуге арналган педагогикалыц ж^мыстары да кызыгушылык тудырады. Ол кiшкентай окушылармен оку зерттеулерiн жYргiзу практикасын дарынды балалармен сыныптан тыс жэне мектептен тыс ж^мыстардыц ерекше бiр багыты деп карастырады. Автор кыскамерзiмдi зерттеулер (экспресс-зерттеулер) мен ¥закмерзiмдi зерттеулердi жYрriзудщ эдiстемелерiн ^сынган. Экспресс-зерттеу балалардыц жаппай катысуына арналган, педагог ^сынган такырып бойынша жYргiзiледi жэне эдетте эмпириялык сипатта болады, бiрак теориялык жэне фантастикалык зерттеулердiц де болуы мYмкiн. Корытындылау сэтi симпозиумдар мен конференциялар тYрiнде кврсетiледi.
¥закмерзiмдi зерттеулер сабактан тыс кызмет шецберiнде жYргiзiледi. М^нда жобаныц ^зактыгы бiрнеше айды к¥райды. А.И. Савенков ж^мыстыц келесi кезецдерш атап втедi: проблеманы аныктау жэне алга кою; оны шешу жолдарын, н^скаларын iздеу; материалдар жинактау; корыту; жобаны дайындау; жобаны коргау. Зерттеушшк ж^мыстыц б^л тYрi нэтижелi ойлау кабшетш дамыту максатында аса кабшетп балаларга арналады. А.И. Савенков балалардыц зерттеу ж^мысыныц такырыбын тацдау тэртiбi туралы былай деп жазган: баланыц осы такырыпка казыгушылыгы; оны орындауга кабiлетiнiц жеткiлiктiлiгi; дарыны мен кабшеттерш ашу мYмкiндiгi; бiрегейлiлiк. Такырыптар туралы айта келш, зерттеушi автор оларды Yш топка бвледi: фантастикалык - шынайы вмiрде болмайтын нысандар мен к¥былыстарды эзiрлеуге багдарланган такырыптар; теориялык - эртYрлi дерекквздерден алынган материалдарды зерделеп корыту жвнiндегi ж^мыстарга багдарланган такырыптар; эмпириялык - взшдш, дербес эксперименттер жYргiзудi карастыратын такырыптар. Зерттеудi iске асыру максатында уэждемесi жогары балаларга максатка жеткiзетiн жолдарды iздеп табуга квмек кврсетiледi. Эксперимент аландарында
A.И.Савенков бiлiм беру мазм^нын байыту орталыктарын ашты, оларда келешектегi зерттеулер Yшiн кажеттiнiц барлыгы жинакталган [13].
К^рп уакыттагы бастауыш мектепке арналган багдарламаларга, оныц iшiнде дамыта окыту багдарламаларына жYргiзiлген талдау (Л.В. Занков, Д.Б. Эльконин - В.В. Давыдов, «Мектеп 2000 (2100...)»), осы курстардыц мазм^нында окушылардыц зерттеушшк дагдыларын калыптастыру мен дамытуга ыкпал ететiн матрерилдардыц бар екенiн кврсеттi. Л.В.Занков сабаккка койылатын талаптар туралы айта келш, мынадай эдiстемелiк максат кояды - сабактыц барысында окушылардыц танымдык взшдш кызметiнiнiц кврiнiс беруi Yшiн жагдайлар тудыру. Б^л максатка келесi жолдармен жетуге болады: м¥Fалiм проблемалык жагдайлар туындатып, пiкiр кактыгыстарын, кайшылыктар ^йымдастырады; окушыларды вз ойларын айтуга, кателесш кетемiн-ау, жауабым д^рыс болмайды-ау деп корыкпастан тапсырмаларды орындауда эралуан тэсiлдердi колдануга ынталандырады. Л.В.Занковтыц пiкiрi бойынша, эрбiр тапсырма ойлау эрекеттерiне, бакылау жYргiзуге, салыстыруга, зацдылыктарды айкындауга, корытындылар жасауга; ^жымдык жэне жеке зерттеулер журпзуге мYмкiндiк беретiндей дербестiлiк пен шыгармашылык танытуга итермелеуi тиiс. Д.Б.Эльконин -
B.В.Давыдовтыц дамытушы жYЙесiнде баланыц ^станымы - максатты т^жырымдау, жоспарлау, максатты iске асыру жэне нэтижеш талдау сиякты барлык кезендердi вз кYшiмен жYзеге асыра алатын, кызметтщ толыкканды мYшесiнiц ^станымы ретiнде карастырылады. Окушыны «зерттеуш^ жасап шыгарушы» дэрежесше кояды, оныц оку кызметi Yлкендердiц зерттеушiлiк кызметiмен бiрдей карастырылады (квази-зерттеушшк кызмет). М¥Fалiм окушыларга гылымныц жетютштерш хабарлап кана, жеткiзiп кана коймайды, сонымен катар, мYмкiндiгiнше, оларды сол жацалыкты ашу жолдарымен жYргiзiп втед^ оларды гылыми iздестiрудiц тiкелей катысушылары етедi.
«Мектеп 2000» багдарламасы жеке т^лгалык-кызметтшк тэсiлдеме т^жырымдамасыныц негiзiнде жасалган (А.А. Леонтьев). Негiзгi дидактикалык принциптердщ бiрi - кызмет принципi, ол балалар бiлiмдi дайын тYрiнде емес, зерттеушшщ кызметiн аткара отырып, вз кYштерiмен «ашып», тYсiнiп барып кабылдауы тиiс дегендi бiлдiредi. Олар алга максат коюды, туындаган киындыктарды шешудщ тэсiлдерiн ойластыруды, вз эрекеттерiне лайыкты бага берудi YЙренедi. М¥Fалiмнiц мшдет - балалардыц зерттеу ж^мысын сабакта туындаган шешушi проблеманыц жауабын вздерi «ойлап табатындай» етiп, свйтiп жаца жагдайларда калай эрекет етудi вздерi айтып бере алатындай етiп ^йымдастыру. Б^л принциптiц теориялык негiзiн В.В. Давыдовтыц ецбектерi к¥рады [14].
Л.В. Петерсон окытудагы кызметтiк эдiс туралы ой т^жырымдай отырып, оны сабак кезiнде iске асыру мYмкiндiктерi туралы былай деп жазады, ол Yшiн, ягни кызметтiк эдiстi сабак кезшде iске асыру Yшiн, оку YДерiсi жаца бiлiмдердi iздеу мен «жацалык ашу» кезецiн коса алганда, оку мэселесш алга кою, балалардыц «жаца бiлiмдi ашуы», бастапкы бекiту, ж^мысты сыныпта вз кYшiмен тексеру, б^рынгы вткен материалды кайталау жэне беюту сиякты зерттеудiц барлык кезендерiн кайталайтын болуы тиiс деп жазады. Алгашкы екi кезец проблемалык жагдай тудыратын
цацтыгыстарды цамтитын тапсырмалардьщ орындалуын квздейдi, б^л ретте жаца бiлiмдерге деген цажеттшк цалыптасады [15]. М^ндай тапсырмалар сабацтыц мацсатын аныц ц^растыруга, балаларды «жаца бiлiмдердi ашуга» жетелейтiн с^рацтар мен тапсырмалардыц жYЙесiн жасап шыгаруга квмектеседг
Осылайша, балалардыц зерттеушiлiк цызмет олардыц оцу цызметшщ ажырамас бвлiгi болып табылады, ол м¥Fалiмдердщ алдында да, оцушыныц алдында да орасан зор шыгармашылыц алацын ашады. Сабацца зерттеу элементтерiн енгiзе отырып, балаларды «жаца бшмдер ашу» жолдарымен жYргiзе отырып, м^гатм квптеген мэселелердi шешедi, соныц iшiнде - балалардыц цабiлеттерiн барынша тиiмдi дамыту мэселесi шешiледi.
Корыта келе, бастауыш сынып оцушыларыныц оцу зерттеушшк цызметiне мынадай аныцтама беруге болады: б^л оцушылардыц арнайы ^йымдастырылган танымдыц шыгармашылыц цызметi, взiнiц ц^рылымы жагынан мацсаттылыцпен, белсендiлiкпен, мэндiлiкпен, уэждшкпен жэне саналылыцпен сипатталатын гылыми цызметке сэйкес келедi. Оныц iске асырылуы барысында дербес белсендiлiктiц эрцилы дэрежелервде балалар Yшiн цолжетiмдi эдiстердiц цолданылуымен оцушылардыц белсендi iзденiсi мен субъективт т^ргыдан жаца бiлiмдердi ашу Yдерiсi жYзеге асырылады. Б^л цызметтiц нэтижес - танымдыц уэждемелер мен зерттеушшк дагдылардыц цалыптасуы, оцушылар Yшiн субъективт т^ргыдан жаца бiлiмдер мен цызмет тэсiлдерiнiц ашылуы болып табылады.
Зерттеушшк цызметтiц цаншалыцты табысты iске асырылып жатцанын, оныц зерттеушiлiк дагдылардыц цалыптасуы мен дамуына цандай ыцпал жасайтынын осы дагдылардыц цалыптасуына эсер ететш зерттеушiлiк дагдылар мен жагдайлардыц дэрежелерш сипаттайтын мэлiметтер арцылы бiле аламыз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Коменский Я. А. Великая дидактика. — М.: Изд. Дом Ш. Амонашвили,1996. — 224 с.
2 Лушников A.M. История педагогики. Уч.пособие для пед.высш. учебных заведений - Екатеринбург, Урал. гос. пед. ун-т, 2005. - 367 с.
3 История педагогики: Учебное пособие/ Константинов Н. А., Медынский Е. Н., Шабаева М. Ф. История педагогики. - М.: Просвещение, 1982.
4 Свадковский И.Ф. Сущность Дальтон-плана. / Исследовательская работа школьников //Научно-методический и информационно-публицистический журнал.- 2003 .-№1- с.34-46.
5 Хрестоматия по истории школы и педагогики в России: Учебные пособия для студентов пед. Вузов; Сост. И автор ввод. Очерков С.Ф. Егоров. - 2-е изд., перераб.. - М.: Просвещение, 1996. - 432 с.
6 Деттерер А.В. Введение в философию и историю образования. Уч. пособие.- Томск, ТГПУ-1998. - 270с
7 Казанцева Л. А. Дидактические основы применения исследовательского метода в условиях гуманизации образования: Дис.д-ра. пед. наук. - Казань, 1999. - 315 с.
8 Фомина Л.Ф. О некоторых тенденциях развития исследовательской деятельности школьников // Исследовательская работа школьников. - 2002. -№ 2. -С. 57-72.
9 Скаткин М.Н. Школа и всестороннее развитие детей: Кн. Для учителей и воспитателей. - М.: Просвещение, 1998. - 144 с.
10 Пидкасистый П.И. Самостоятельная познавательная деятельность школьников в обучении. - М.: Педагогика, 2000. - 240 с.
12 Исследовательская деятельность педагога и учащегося в современной школе/ Методическое пособие для ПК ППС педагогических вузов, под ред. И.Д. Чечиль. М.: Академия, 2003. - 48 с.
13 Савенков А.И. Маленький исследователь: коллективное творчество младших школьников-Ярославль: Академия развития, 2004.- 128 с.
14 Семёнова Н.А. Формирование исследовательских умений младших школьников: Дис. на соискание ученой степени к-та пед. наук. - Томск, 2007.
15 Петерсон Л.Г. Технология деятельностного метода как средство реализации современных целей образования. -М.: УМЦ «Школа 2000...», 2003.-16 с.
ЭВОЛЮЦИЯ ДИДАКТИЧЕСКИХ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ ОБ УЧЕБНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В ЗАРУБЕЖНОЙ ПЕДАГОГИКЕ
С.К. Абильдина1, А.М. Бейсенбаева2 'доктор педагогических наук, профессор 2докторант специальности 6Б010200-Педагогика и методика начального обучения '^Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова, Казахстан, г.Караганда, e-mail: beysenbaeva71@mail.ru
В статье дан экскурс эволюции представлений о исследовательской деятельности в психолого-педагогической литературе. Проведен обзор трудов зарубежных педагогов, где высказывается идеи побуждения ребенка к познанию мира через исследования и открытия.
Анализируется опыт изучения познавательной, исследовательской деятельности детей и организации исследовательской деятельности, показывающие возможность и необходимость формирования исследовательских умений в младшем школьном возрасте. Раскрываются проблемы, связанные с исследовательской работой.
Представлена характеристика современных образовательных программ для начальной школы («Школа 2000... (2100)»), которые предоставляют широкие возможности для организации учебного исследования в рамках изучения учебных дисциплин.
Ключевые слова: процесс исследования, исследовательская деятельность, творческая работа, исследовательские навыки, творческие навыки, поисковые навыки, исследовательский метод, этапы исследования.
THE EVOLUTION OF DIDACTIC IDEAS ABOUT TEACHING AND RESEARCH ACTIVITIES
S.K. Abildina 1, A.M. Beisenbayeva 2 1 Dr. Sci. (Pedagogy), Full Professor, 2 PhD student of specialty "Pedagogy and methodology of primary education" 1,2 Academician E.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan, Karaganda, email: beysenbaeva71@mail.ru
The article gives an insight into the evolution of ideas about research activities in psychological and pedagogical literature. A review of the works of foreign teachers, which expressed the idea of encouraging the child to explore the world through research and discovery.
The article analyzes the experience of studying the cognitive, research activities of children and the organization of research activities, showing the possibility and necessity of the formation of research skills in primary school age. The problems connected with research work are revealed.
The characteristic of modern educational programs for primary school ("School 2000... (2100)"), which provide ample opportunities for the organization of educational research in the study of academic disciplines.
Keywords: research process, research activity, creative work, research skills, creative skills, search skills, research method, research stages
Pega^uara 30.04.2019 Ka6bmgaHgbi.
