CC BY
21FТАХР 14.29.09
Б1Л1М АЛУЫНДА ЕРЕКШЕ ЦАЖЕТТ1Л1Г1 БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙ1НГ1 БАЛАЛАРГА МОНТЕССОРИ ЭД1С1 БОЙЫНША Б1Л1М БЕРУ ТЭЖ1РИБЕС1
Ж.Б. Аханова
педагог-дефектолог, ТYзеу педагогикасыньщ улттык гылыми-практикалык орталыгы, Алматы к;., Казакстан, axanova bota@mail.ru
Бул макалада Тузеу педагогикасыныц улттык гылыми-практикалык орталыгында бiлiм алуында ерекше кажеттшп бар балаларга Монтессори эдiсi бойынша бшм берудегi тэж1рибе жайлы айтылады. Тэжрибе керсеткендей, Монтессори эдiсiнiн бiлiм алуында ерекше кажеттшп бар балардын дамуына косар Yлесi жэне мацыздылыгы жогары екенiне толыктай кез жеткiздiк. Монтессори эдганщ балалардын дамуына косар Yлесi ете зор. Сол себептен де, осы эдюп дамыту, эр мектеп жасына дейiнгi орталыктарга енгiзуге аса мэн берiлсе, к¥ба-к¥п болар ед^ Балалармен жумыс жасай отырып, белмеге катысу ережелерiн, олардын ю-эрекетш бакылау кYнделiгiн, сонымен катар, жаттыгуларды ез беттерiмен тацдауын белгiлейтiн сызбаны макалада кесте ретiнде керсеттiк.
ТYйiн свздер: бшм алуында ерекше цажеттШгг бар балалар, Монтессори педагогикасы, Монтессори-терапиясы, арнайы даярланган орта, алгашцы кврсетШм, бацылау
Ка^рп жаhандану кезещнде бшм беру саласына кептеген езгерютер ешпзшп, жан-жакты зерттелш, зерделенш, алуан тYрлi эдю-тэсшдер жарык керуде. Соныц швде, мектеп жасына дешнп балаларга да бшм беру мен тэрбиелеуде талкыланып жаткан тэсшдер де жок емес. Осы уакытка дешн каншама педагогтер, каншама багдарламалар ойлап шыгарып, тэжiрибеден етюзд^ эл1 де жацалыктар, жаца багдарламалар, заманауи куралдар шыгарылуы толастар емес. Барлык эдю-тэсшдердщ максаты б1р, ол - келешек урпакка жYЙелi, сапалы бшм беру. Десек те, ересектердщ ез жоспарын жYзеге асыруда жарысуы, балалардыц дамуыныц езшдш талаптары мен жылдамдыгыныц ерекшелштерш ескеруд1 умытып кеткендей. Баланы алдыга CYЙреймiз деп, дамуына, жеке тулга болып калыптасуына зиянымызды типзш алып жатканымызды да елемейм1з. Б1р сэтке токтап, баланыц жан-дYниесiне Yцiлш, оныц талабы мен калауын тыцдау, байкау керекпгш б1зге ХХ гасырдыц педагогтарыныц б1р1 Мария Монтессори айтып еткен ед1. Десек те, осы касиеттен аттап кетш, ез айтканымызды ютетуге асыгамыз. Мария Монтессори: «Баланыц дамуына ешкандай жацашылдыктыц, ештеце ойлап шыгарудыц керекп жок, баланыц дамуына тек арнайы даярланган орта керек» - деп айтып кеткен. Ол ез тэжрибес1нде ез кагидасын колданып, айткан сезш дэлелдеп кеткен. М.Монтессори езшщ педагогикалык жYЙесiн былай атады - арнайы даярланган ортада баланыц ез1н-ез1 дамыту жYЙесi. Бул жYЙенi ол баланыц табиги жэне заттык ортада жасаган шынайы эрекеттерш бакылау аркылы курды [1; 26].
Баланыц дамуыныц мацызы оныц езшдш белсендшп мен ез ерюмен эрекеттену1 болып табылады. Даярланган орта - бул баланыц белсендшпн арттыруга мумк1нд1к беретш жэне мугатмнщ белсендшпн бэсецдететш орта. Ересек адам ортаныц б1р белшеп ретшде калыптасады жэне оныц максаты, коршаган ортаныц максатындай баланыц дамуына кемек керсету. Даярланган орта баланыц ез безмен, сонымен катар, ересектермен жэне езге балалармен эрекеттенуше тYрткi бола бшу1 кажет. Даярланган ортаныц максаты - баланы барынша ересек адамдардан тэуелаз болуга YЙрету. Даярланган ортасыз белсендшктщ муFалiмнен балага етуi мYмкiн емес. МуFалiм орта мен балаларды байланыстыратын буын кызметiн аткарады. МуFалiм ортаныц непзп аткаратын кызметiн, сонымен катар, эр дидактикалык куралдардыц мэнiсi мен кажеттшпн, баланыц жас ерекшелiгiн, курал усынуда ескере бiлуi, балага эр куралмен жумыс жасау Yлгiсiн дурыс керсетуi, баланыц белсендiлiгi мен ез безмен жасаган эрекетiн колдай бiлуi керек [2; 157].
M¥Faлiм бaлaлapмен 6ipre 3anbirç оpтaныц тaзaлыFы мен pеттiлiгiн сa^тaп, оныц бYлiнбеyiн rçaдaFaлay rçaжет. Эp rç^pan e3 оpнындa rçpy кеpек. Тaзaльщ дaяpлaнFaн оpтaньщ негiзгi еpекшелiлiгi болуы кеpек.
Ka3ipri кезде, Mapия Mонтессоpидiц ^aF^^^rn rçолдaнып жaтrçaн мaмaндap a3 емес. Дегенмен де, мемлекетпк т¥pFыдa еш^цдай гацш бeлiнбейдi. Mонтессоpи эдiсi бойыншa оrçытyдa мемлекеттiк мектеп, бaлa-бarçшaлap жокгыц ^сы. Жекеменшiк мекемелеp eзбеттеpiнше ж¥мыстapын aтrçapып жaтыp. Бiparç, кейiнгi жылдapы, aprnmi мемлекеттiк мекемелеpде Mонтессоpи бeлмелеpi aшылып, бiлiм aлyындa еpекше кзжетплш 6ap бaлaлapды Mонтессоpи эдiсi бойыншa бiлмi беpy мен тэpбиелеy rçолFa aлынyдa. Сол мекемелеpдiц 6ipi - ТYзеy педaroгикaсыныц ^лтты^ Fылыми-пpaктикaльщ оpтaлыFы. 2014 жылы <^apa» rçоpыныц rçолдayымен оpтaльщтa «Mонтессоpи-теpaпиясы» бeлмесi aшылды.
Бeлме Mонтессоpи педaroгикaсыныц тaлaптapынa сaй жaбдьщтaлды. Бес дaмытy бeлiмдеpiне бeлiндi: кYнделiктi eмip жaттыFyлapынa apнaлFaн бeлiм, сенсоpльщ дaмытy жaттыFyлap бeлiмi, тaнымдьщ бeлiм, тш дaмытy бeлiмi, мaтемaтикaльщ тYсiнiктеpiн дaмытy бeлiмi [3; 93]. Бeлмеге дaмyындa эpтYpлi б¥зылыстapы 6ap бaлaлap ^a^març^. Бaлaлapдыц бойындa осындaй кемшiлiктеpдiц бapын ескеpе отыpa, олapдыц iс-эpекетiн отыpып,
бapльщ бaлaFa бipдей rçaтынaсyдыц rçaншaльщты кзжеттшп бapын сapaлaп, тeмендегi aлгоpитмдi ^сындьщ.
Mонтессоpи-теpaпия бeлмесiнде педaгог-дефектолог бaлaмен жеке сaбarç (aнaсыныц кзтысуымен), ж^ппен жэне шaFын топпен, топпен eткiзедi. Эp aтaлFaн сaбarç тYpi белгiлi 6ip мarçсaтты кeздейдi, ол тeменде кepсетiлген. MYмкiндiгiнше, бaлaны топтьщ сaбa^тapFa rçосyFa тыpысy кеpек, осы сaбaкrapды eткiзy бaлaFa 6a^a бaлaлapмен rçapым-rçaтынaсrça тYсyге мYмкiндiк беpедi, 6a^a бaлaныц эpекетiн 6a^rnayFa Yйpенедi, e3 кезегiн кYтyге, e3 кещстт мен e3rern4 ж^мысын сыйлayFa, топтьщ ж^мысга e3 ^ызметш aжыpaтyFa Yйpенедi.
Дaмyындa ayытrçyы 6ap бaлaныц бapлыFы деpлiк apнaйы дaяpлaнFaн Mонтессоpи-бeлмесiнен гайда кepе беpмейдi.
Ca6arç мектепке дешнп жaстaFы, зaттьщ-rçимылдьщ жэне rç¥Paлдьщ эpекеттеpдiц белсендi К^ылымы кезещн мецгеpiп жaтrçaн, елiктеy икемдiлiгi 6ap жэне rçоpшaFaн оpтaFa кызыЕушылык; бiлдipетiн, Yлкендеpмен эpекетке тYсе aлaтын бaлaлapFa тиiмдi болaды. Аpнaйы дaяpлaнFaн оpтaдaFы сaбa^тap rçимыл-rçозFaлысыныц кYPделi бузылысы 6ap, тынымсыз жэне aгpессивтi тэpтiбi 6ap бaлaлapFa ¥сынылмaйды. ОpтaдaFы кeп мeлшеpдегi тiтipгендipгiштеp бaлaньщ ^иын тэpтiбiн ушьщтьфып жiбеpyi мYмкiн. Ягни, бaлaны дaяpлaнFaн оpтaFa rapri3y Yшiн, оныц aньщтaлFaн дaйындыFы болFaны rçaжет. Бaлaны жYЙелi топтьщ сaбa^тapFa кipiктipy aлгоpитiмi бipнеше бeлiмдеpден т¥paды:
1 кезец - жеке сaбa^тap, ^a^ib^i 30-35 минут. Б^л кезецде педaгог мынa мiндеттердi a^apy кеpек:
- бaлaмен сенiмдi кдтышс ^¥Py, сaбaвдa деген жэне дидaктикaльщ к¥Paлдapмен эpекет оpындayFa
деген ^ызыFyшылыFын apribipy;
- кзушиздш еpежесiн жэне дaяpлaнFaн зaттьщ оpтaдa ж^мыс iстеy тэpтiбiн сa^тayFa YЙpетy [1кесте];
- дидaктикaльщ к¥Paлдapмен ж^мыс iстеy эдiсiн тaныстыpy;
- eзiне тaныс дидaктикaльщ к¥Paлдapмен e3 бетiмен ж^мыс iстеyге, ^жет жaFдaйдa кeмек C¥payFa YЙpетy;
- бaлaныц тэpтiбiн, белсендiлiгiн, бaлaныц eзектi дaмy децгей мен жarçын apaдaFы дaмy aймaFын
ami^ray Yшiн, бaлaныц к¥Paлдapмен жaсaFaн эpекетiн 6a^rnay, ол жеке дaмy бaFдapлaмaсын rç^Py жэне дaяpлaнFaн оpтaнFa кзжетп к¥Paлдapды ami^ray Yшiн кджет. АлFa rçойылFaн мiндеттеp 5-7 жекелей eткiзiлген сaбa^тa шешiмiн тaбyы мYмкiн, дегенмен де, сaбarç сaны бaлaныц дaмy децгей мен мYмкiншiлiгiне бaйлaнысты.
2 кезец - сaбarç ж^ппен немесе кiшi топпен (3-4 бaлaмен) eткiзiледi, сaбarç ^a^ib^i 35-45 минут. Бaлaныц ж^пты немесе кiшi топтa ж^мыс жaсaй бшу rçaFидaлapы: дaяpлaнFaн оpтaдa еpежелеp мен ж^мыс тэpтiбiн устану, e3 безмен немесе м¥Faлiмнiц бaFыттayшы кeмегiмен K¥paлдapмен, eзiне тaныс жaттыFyлapмен ж^мыс жaсaй бiлy. Екiншi кезец мiндеттеpi:
- ap^rrep мeн дидaктикaльщ к¥PaлдapFa дeгeн кызыгушылыгын, бaлaньщ eз бeтiншe ж¥мыс
жaсay мeн тaндayын, дaяpлaнFaн оpтaныц epeжeсiн сaктayын колдay [1 кeстe];
- дидaктикaльщ к¥paлдapмeн жумыс жaсay эдюш тaныстыpy;
- eзгe бaлaлapмeн жaксы кapым-кaтынaстa болyFa YЙpeтy;
- 6a^a бaлaлapдaн, м¥Faлiмнeн кeмeк с¥payFa жэж eзгeгe кeмeк кepсeтe бiлyгe YЙpeтy.
3 кезец - шaFын топшн (6 бaлa) жэнe топпeн (6 бaлaдaн кeп, eкiншi пeдaгог болуы кepeк) eткiзiлeтiн, ¥зaктыFы 60 жэж одaн дa кeп минут. Бaлaньщ шaFын топпeн жэнe топпeн ж^мыс жaсaй бiлy кaFидaсы: дaяpлaнFaн оpтaдaFы epeжeлepмeн ж^мыс жaсay тэpтiбiн оpындay, м¥Faлiмнiц кepсeткeн жaттыFyлapымeн eз бeтiмeн ж^мыс жaсaй бiлy, ж^мыс жaсay Yшiн, eз бeтiмeн жaттыFyды тaндaй бiлy, кeмeк с¥paй бiлy, eзгeгe кeмeгiн ¥сынa бiлy.
Yшiншi кезецнщ мiндеттерi:
- дидaктикaльщ к¥paлдapмeн эpкeт жaсayFa дeгeн кызыFyшылыFын, eз бeтiмeн жaттыFyды тaцдay
мeн дaяpлaнFaн оpтaныц тэpтiбiн сaктayын, eзгe бaлaлapFa дeгeн жaксы кapым-кaтынaсын колдay;
- дидaктикaльщ к¥Paлдapмeн ж^мыс жaсay эдiсiн тaныстыpy. Б¥л кeзeцдe кeй кeздepдe кeйбip
бaлaлapFa жeкe сaбaк пeн топтыщ сaбaктapды кeзeктeстipy кaжeттiлiгi тyындaйды. Жeкe сaбaктapдa epeжeлep мeн оpтaдa ж^мыс жaсay тэpтiбi, жaцa жaттыFyлapмeн ж^мыс жaсay эдiсiн кepсeтy шapaлapы eткiзiлeдi.
№1 кeстe. (Бiлiм aлyындa epeкшe кaжeттiлiгi 6ap бaлaлapды дaмытy ж^мысы бapысындa кYндeлiктi eмip жaттыFyлapын колдaнy, эдiстeмeлiк K¥Paл, И.Г. Елисeeвa, Ж.Б. Axa^Ba, 2017ж [6; 11])
*ApHa^i даярланFан ортадаFы жумыс жасау ережелерг
- сaбaкгa бiз мiндeттi тYpдe ж^мыс жaсaймыз, эpeкeтсiз отыpyFa болмaйды.
- К¥Paлдapмeн ж^мыс жaсay кepсeтiлiмiн м¥кият бaкылaймыз.
- К¥Paлды юм бipiншi aлсa, сол ж^мысты оpындaйды.
- Taныс к¥Paлды тaцдaп, оны сepeдeн eз бeтщмeн aлyFa болaды.
- Бiз ж^мыс оpнын eзiмiз тaндaймыз: Yстeл Yстiндe мe, элдe кiлeмшeдe мe?
- К¥Paлдapмeн ж^мысты ¥кыпты жaсaймыз: лaкгыpмaймыз, бYлдipмeймiз
- Ж^мыс соцындa к¥Paлдapды оpнынa, œpere aпapaмыз, кiлeмшeнi оpaп, оpнынa сaлaмыз.
- Ca6a^ra бiз жYгipмeймiз, сeкipмeймiз, 6a^a бaлaлapFa кeдepгi жaсaмaймыз, erep 6a^a бaлaлap кeлiссe, бipгe ж^мыс жaсayFa болaды
- Ca6a^ra aЙFaйлaмaймыз, 6a^a бaлaлapды aлaцдaтпay Yшiн aкыpын сeйлeймiз
3p сaбaктыц (жeкe жэж топтык;) к¥pылымы кipiспe, нeгiзгi (эpeкeттiк) жэнe коpытынды бeлiмдepдeн т¥paды.
Kipicne бeлiмi эдеттепдей сэлемдесу, жеке ^атынас пен сабавда деген жа^сы ^щл туындату Yшiн eткiзiлeдi. Kipicпe бeлiмiндe, ^ажет болса, арнайы даярланган бeлмeдeгi непзш ережелер еске тYcipiлeдi.
Сабакгыц непзп бeлiмi баланыц (балалардыц) эpeкeтiнe арналган. Ол баланыц (балалардыц) e3 безмен тацдалган эpeкeттepiнeн немесе м¥Fалiмнiц ^сынган жаттыгуларынан тирады.
Сабакгыц ^орытынды 6eniM^e балага (балаларга) мiндeттi тYpдe белп бepiлeдi, ^ралдар мен бeлмe реттелш, жинастырлады, балаларга шагын гана топтьщ ж^мыс немесе ойын ^сынылады, содан соц, ^оштасу жаттыгуы орындалады. Технологиялыщ картаныц Yлгici эдicтeмeлiк ^ралда ^р^т^ен (Бiлiм алуында ерекше ^ажеттшп бар балаларды дамыту ж^мысы барысында ^нделшт eмip жаттыгуларын ^олдану, эдicтeмeлiк к^рал, И.Г. Елисеева, Ж.Б. Аханова, 2017ж [6; 10]).
Бeлмe iшiн барлыщ ^агидаларды ескере отырып жабдыщтадыщ. Эр ^рал бipтYCтi таба^тарга орналастырылды. Сумен жасалатын жаттыгулар бip cepeдe орналастырылды. Салу жаттыгуларыныц бipнeшe тYpi ойластырылып ^ойылды, ягни, ^асыщпен салу, ^ала^шамен салу, ыдыстан ыдыс^а аударып салу, ш^цгыма ар^ылы салу [3; 45]. Сенсорлы б^рыш^а с^рыптау жаттыгуыныц тYp-тYpiнeн ^ойылды, кecпeлepдi с^рыптау, тастар мен ракушканы с^рыптау, асыщтарды кeлeмiнe, тYciнe ^арай с^рыптау. Матадан тYCтepiнe ^арай гYлдepiн cэйкecтeндipугe ^алталар тiгiлдi. Бeлмeнi бip ^алып^а кeлтipгeннeн кeйiн бiз балаларды бeлмeгe кipгiзe бастадыщ. Бeлмeгe кeлeтiн балалардыц ацгарымдары эpтYpлi. Алгаш^ы саба^тар эр баламен жеке жYpгiзiлдi. Kipicпe, таныстыру саба^тары жYpгiзiлдi. Балаларды жаца бeлмeмeн, жаца ^ралдармен таныстырдыщ. Ец алгаш сумен жасалатын жаттыгулардан бастап, алгаш^ы кepceтiлiмдep кepceтiлдi. Кол жуу, судан шаpиктepдi CYзу, айна жуу, ^уыршакгы шомылдыру жаттыгулары ^р^^дь Бipтiндeп салу жаттыгуларына кeштiк: жармаларды, каштанды ыдыстан ыдыс^а аударып салу, ^асыщпен салу, ^ала^пен салу, ш^цгыма ар^ылы салу. Жастары 6-7 жастагы балаларга сенсорлы б^рыштардан жаттыгулар ^рсе^л^. Цилиндpлepдiц эpтYpi, ^ызгылт м^нара, ^оцыр баспалда^, штангалармен алгаш^ы кepceтiлiмдep ^рсет^^ Ортаны ^олдан жасалган К¥ралдармен толыщтырып отырдыщ (жина^тау ыдысы-капилка, дэндi ыдыс тeтiгiнe салу, тepт тYCтi ^алта, ^^растырмалы пирамида, YЙ, гYл ^растыруга матадан пiшiндep, ^лттыщ к^рал асыщтар ^ойылды) [7,14]. Алгаш^ы кездерде жаттыгуды м¥Fалiм тандап, балага ^сынып жYpдi. Бipтe-бipтe балалар eздepi тацдауга гашть Десек те, балаларга жаттыгуды тандау ^иындыщ тудырады. Алган жаттыгулары даму децгешне сай болмай жатады. Бip балалар мYлдeм тацдамай, м¥Fалiмнiц гамепн кYтiп т^рып алады. Б^л кездерде Андрющенко Н.В. айтып eткeндeй, кезектесу эрекетш жасадыщ. Ягни, бip жаттыгуды м¥Fалiм, бip жаттыгуды бала тацдайды. Осылай балалар e3 бeттepiмeн тацдауга ^ше бастады. Б^л жерде бай^алган жагдай, кей балалар ойды талап eтeтiн жаттыгулардан ^аш^а^тап, жeцiл жаттыгуларды тацдайды. Монтессори эдiciнiц тагы бip басты ^агидасы - ба^ылау. Ба^ылау баланыц болмысын, eзiн ^стау, реттеу, eзiнe деген, eзгeгe деген ^арымщатынасын айна-к;атеиз кepceтeдi. Ба^ылай бiлу де - erap. Ба^ылау ар^ылы баланыц даму децгешн таза кepугe болады. Баланыц e3i ба^ылаушыга ^ажеттшгш, даму сатысын кepceтeдi [4; 56]. Мше, осыны кepe бiлгeн адам нагыз дана десе болады. Эйткeнi, гап жагдайда баламен eшкiм санаспайды. «Мен айттым, осыны жасайсыц» - деп, ересек адамдар e3 ^алауын жасат^ысы кeлeдi. Ал, бала не депс кeлiп т^р, ол нeнi ^алайды? Оны ойлап жат^ан eшкiм жо^. Монтессори бeлмeciндe б^ган мYмкiндiк бар. Баланы epкiндiккe ^оя бepiп, e3 ^алауын icтeугe мYмкiндiк бepiп ба^ылаймыз. Ба^ылай отырып, оныц зeйiнiнiц шогырлануын, ^ызыгушылыгыныц ^аншалыщты eкeнiн, жYpiciн, т^рысын, затты ^стау epeкшeлiгiн, тасымалдауын, ж^мыс icтeу ^за^тыгын, шыдамдылыгын, ^ыптылыгын айта берсец, гап нэрсе кepугe болады. Мше, осыдан шыгып, eзiц шeшiм шыгарып, баланыц арыщарайгы дамуына eз Yлeciцдi досуга белсене ^атысуга болады. Ягни, баланыц дамуына еш кедерп кел^рместен, одан ештеце талап етпестен, оган epкiн дамуына мYмкiндiк беру. Ол Yшiн дайындалган ортаны к^ралдармен толыщтырып отыру керек. Иэ, барлыщ м¥Fалiмдepдe (дефектолог, арнайы педагогтер) мынадай с^ра^ туындайды: «Ол бала eзiн бас^ара алмайды гой. Ол бeлмeнiц аcтан-кecтeцiн шыгармай ма!? Оныц мYмкiндiгi шeктeулi емес пе!?». Ж^мыс бастамас б^рын бiздi де, осындай с^ра^тар мазалайтын. Дегенмен де, «^з - ^ор^а^, ^ол -батыр» деп, ж^мысты бастап кeттiк. Каншалыщты еркшдш болганмен де, б^л ортаныц eз шeктeулepi бар. Ягни, бeлмeдe жYгipугe болмайды, заттарды тарс-т^рс ^оюга болмайды,
лактыруга болмайды, тебелесш, жанжал шыгаруга болмайды. Белмеде ете тыныш атмосфера болу керек. Аяктыц ушымен жYрiп, заттарды укыпты алып-кою, есiктi дыбыссыз ашып-жабу керек. Орындыкка дейiн тасымалдау, жылжытып кою эдiс-тэсiлдерi YЙретiледi.
Жумыс барысында, балаларга бiр керсетiлген алгашкы керсетiлiм бiрнеше рет кайталануы мYмкiн. Эйткенi, бала ережеш сактамай, бузыктык жасап, езш реттей алмай, тежей алмай жатады. Топта бiр бала, бузыктык жасаса, екшшю де, Yшiншiсi де, елштеп кетiп жататындары да бар. Ондай кезде, ерiнбей ереженi бiрнеше рет кайталап, естерiне салып отыруга тура келедь Кaзiргi тацда балалар шагын топта жумыс iстеуге YЙрендi. Белме ережесш мецгерiп, сабактыц реттiлiгiн бшедь Ягни, бiр бала есiктi баяу ашканнан соц балалар белмеге юрш, шецберге тура калады. Шецберге турып, сэлемдесу жаттыгулары жасалады. Содан соц, муFaлiм аттарын атап, есiмдерi жазылган тактайшаны таратады. Тактайшаларына ие болган балалар, ез орындарын тандап, жайгасады. Содан соц жаттыгуларын тацдап, жумыстарына кiрiседi. МуFaлiм, кезек-кезек ауысып отырып, кемек керек болса, кемегiн усынып, алгашка керсетiлiм керсету керек болса, керсетш отырады. Сабактыц бiр белш, топтык жумыска белiнедi. Топтык жумыс эркилы етедi. Кейде ас дайындау жумыстары жасалады. Айта кететiн болсак, балалар кекенiс немесе жемiстi жуып, тазалап, одан салат жасайды. Эрине, бул жумысты муFaлiм толыктай ез бакылауына алады. Эркiмге жумыс белш береди Бiреуi жуады, екiншiсi шайкайды. Келесiсi CYртедi, тертiншiсi турайды. Соцында, дастархан жасалып, барлыгы отырып тамактанады немесе шецберде эртYрлi ойындар ойнатылады. Сабак соцында коцырау шалынып, балалар белмеш реттеп, жинайды. Тактайшаларын орнына апарады. Коштасу жаттыгуын жасап, белмеден шыгып кетедi. Мiне, осылай Монтессори белмешндеп жумыс кецiлдi етедi. Балалардыц эрекетiн бакылау жYргiзу аркылы керсетш отырамыз. КYнделiктi бакылау еркiн багытта, жеке дэптерге толтырылады. Сол жазбаларды жинактап, кестеге салып, бiр айдагы езгерiстерiн керсетудемiз. Кестенiц Yлгiсi теменде керсетiлген.
№2 кесте (Бiлiм алуында ерекше кажеттшп бар балаларды дамыту жумысы барысында кYнделiктi емiр жаттыгуларын колдану, эдiстемелiк курал, И.Г. Елисеева, Ж.Б. Аханова, 2017ж [6,7]).
Арнайы заттык дамыту ортасында баланыц эрекетш бакылау жэне сипаттау картасы.
Бала:
Жасы:
Ацгарымы:
Белмеге келген уакыты:_
Даму сызыгы
Баланы бакылау елшемi_
Жазылу уакыты: 10.10.2015
1.Эмоционалды жагдайы жэне сабактагы жумысбастылыгы
Сабактагы эмоционалды кYЙi:
Сабак барысында кецiл-кYЙiнiц кубылуы:
0з жумысына, езге балалардыц, муFaлiмнiц эрекетше эмоционалды эсерi (жетiстiк/сэтсiздiк): Эрекетке кызыгышулыгы: Киындыкты жецуi:
Сабактагы, сабактыц жекелеген кезендервдеп белсендiлiгi:
Жумыска кaбiлеттiлiгi (канша минутты еселi ецбегi), шаршауы:_
2. E^Fa^i^i, aprnmi дaяpлaнFaн эaтты оpтaдa бaFдapлayы
Бeлмe iшiндe бaлa кaншaлыкты ¥кыпты жэнe сeнiмдi козFaлaды, зaтты aлyы, тaсымaлдayы, коюы, жылжытуы, зaттapды колдaнyы:
- зaттapдьщ оpнын бiлe мe (кiлeмшeнiц, aлжaпкыштьщ, кыстыpFыштapдьщ, кipжaЙFыштьщ т.с.с);
- Бeлмeдe оpнaFaн тэpтiптi сaктayFa тaлпынa мa? (eз бeтiмeн/м¥Faлiмнiц eскepтyiмeн).
- Шeцбepдe кимылFa apнaлFaн жaттыFyлapды оpындay epeкшeлiгi.
3. Эpeкeтi (зaтты-тэжipiбиeлiк, тaнымдык):
- ж^мысты eз бeтiмeн/ eз бeтiмeн eмeс тaцдayы;
- 6ara кaндaй нaкты жaттыFyлapды тaндaйды/¥сынaды;
- кaндaй жaттыFyлapды ¥нaтaды;
- aлFaшкы кepсeтiлiмдi кaлaй кaбылдaйды (м¥Faлiмнщ эpeкeтiнe шыдaмды/шыдaмсыз бaкылaйды, aлaндaйды, м¥Faлiмдi токтaтып, aяFынa дeйiн кapaмaйды, кepсeтiлiмгe кapaмaйды):
- aлFaшкы кepсeтiлiмнeн ^шн eз бeтiмeн ж^мыс жaсaй мa, элдe м¥Faлiмнiц кaсындa болуы нeмeсe кeмeгiн кaжeт eтeдi мe (м¥Faлiмнiц iскe косылу дeцгeйi кaлaй, ^^гай кeмeк тYpлepiн кaжeт eтeдi:
- бipлeсiп iстey, кepсeтy, Yлгi, ^здш щс^у, бaFыттay, ынтaлaндыpy кeмeгi, тeк жaнындa болу). Ж^мыс бapысындa зeйiн коюы (кaншa минут). Бaлa жaттыFyды кaйтaлaй мa жэнe кaншa per
- eз бeтiмeн ж^мысты aяктaй aлa мa, жок м¥Faлiмнiц кeмeгiн кepeк eтeдi мe?
- К¥Paлды оpнынa eз бeтiмeн / eскepтyмeн / кeмeкпeн aпapaды.
- К¥Paлдыц оpнын сepeдeн тaбa aлa мa?
- Ж^мыс бapысындa нeгe aлaндaйды. AлaцдaFaннaн кeйiн ж¥мысын жaлFaстыpa ara мa?
- Бaскa бaлarapдыц ape^rreprn бaкылayFa K¥мapтaды мa?
- Ж^мысты оpындayдьщ кaндaй epeкшeлiгi бaйкaлaды, ол жш бaйкaтaды?
4. Кapым-кaтынaсы жэж сeздiк эpeкeтi
- M¥Faлiммeн, сepiктeстepiмeн кapым-кaтынaскa тYсyгe тaлпынyы. M¥Faлiммeн жэж бaлaлapмeн кaндaй кaтынaс кepсeтeдi: a) жaFымды э) бipкaлыпты б)коpкaктaйды в) жaFымсыз г) aшyлы.
Эз эpeкeтiндe, м¥Faлiмнiц aлFaшкы кepсeтiлiмдi кepсeтy кeзiндe, бaскa бaлaлapды бaкылayдaFы сeздiк бeлсeндiлiгi:
- кaндaй сeздiк жэнe сeзсiз к¥paлдapды KOлдaнaды: дыбыстap жиынтыFы, сeздep, сeйлeм, ым, мимикa?
- Кeмeгiн ¥сынa жэнe кepсeтe, с¥paй aлa мa?
5. Баланыц кажеттшп.
- Арнайы дайындалган ортадагы ерюндшн арттыру Yшiн, кандай эрекеттщ тYpi (бeлмeдeгi жаттыгу тYpлepi, мYмкiн косымша), кeмeк тYpлepi кажет?
6. Ата-аналарга ¥сыныс:
Ж^мыс барысында балаларды топтастырып, 6-7 балага дeйiн бipiктipiп сабак eткiзiп кepдiк. Ондагы максатымыз - Монтессори бeлмeciнiц максатына сай, балалардыц бip-бipiмнeн карым-катынаска тYcу, бip-бipiнe карап YЙpeну, бip-бipiнe кeмeк ^рсете бiлу дагдыларын дамыту болатын. Балалар ондай топта ж^мыс icтeугe дайын болмай шыкты. Эpкiм eз бшгенш icтeп, алган жаттыгуды аяктамай, тeгiп-шашып, орнына апарып коймай тастап кетш жатты. Бipeулep бip жаттыгуга таласып, бipeулep кepiciншe ацтарылып, жан-жагына караумен отырды. Олардыц эркайсысына жеке-жеке кeцiл бeлу керек болды. Сол себептен, топтагы балалар санын 2-3 балага кыскарттык. Осылайша, ж^мыс бip ыцгайга икемделе бастады. Балалар eздepiн ^стауга, ережеге багынуга, м¥Fалiмдi тыцдауга, кезек ^туге, бip-бipiн тыцдауга YЙpeндi. Алган жаттыгуларын аягына дeйiн орындауга, орнына апарып коюга YЙpeндi. Бip жыл уакыт аралыгында ж^мыс нэтижeciн балалардыц эрекетшен жэне толтырылган бакылаудыц аркасында байкадык. Баланыц жeтicтiгi кepceтiлгeн кестеде де eзгepicтep байкалады. К¥жаттар бойынша, баланыц алгашкы кeздeгi жагдайы толтырылды. Ай сайынгы бакылау кecтeci жинакталды жэне кезец соцындагы даму жагдайы толтырылды. Алгашкы ж¥мыс нэтижeci бiздi куантады. Балалардыц epкiндiккe бeйiмдeлуi, бeлмeгe бар ынтасымен кeлуi, ж¥мыска деген кызыгушылыгы бет жYЗдepiнeн кepiнeдi. K^ipri тацда, кiшi топтагы балалар саны 5-8-ге дeйiн жeттi.
Осылайша, к^рп тацда «Монтессори-терапия» бeлмeci eз ж¥мысын толык канды аткарып жатыр. 2014 жылдан бepi б¥л бeлмeгe жYЗдeн аса бала катысты. Олардыц шшде орталыктагы кYндiзгi катынау тобыныц балалары жэне жеке сабакка катысатын балалар да юредь Монтессори терапиясы бeлмeciнeн YЙpeншiктi дагдыларын балалар YЙ жагдайында колданатынын ата-аналардыц айтуларынан, алгыстарынан бiлiп жатамыз. Мектеп алды даярлык тобыныц балалары санау, эpiп тану, жазу дагдыларыныц бастапкы кeзeндepiн игерш, бала-бакшамен коштасып жатады. Б¥л жерде айтып eтeтiн жайт, балалар Монтессори эдюшщ к¥ралдары аркылы заттыц санын, к¥рылымын, бipлiктep, ондыктар, жYЗдiктepдi еш киындыксыз мeцгepiп алады. Эйткeнi, бала колмен ¥стап, кeзбeн кepiп, юпен жасап кepeдi. Б¥л бeлмeнiц ерекшелт осында - к¥ргак ceзбeн тYciндipудeн гepi, ¥cтап-кepу аркылы мецгерту. Осы к¥ралдарды жалпы мектепте колданатын болса, балалардыц пэндepдi кабылдауы элдекайда жецш болатыны кYмэн тудырмайды.
Барлык балалардыц жас ерекшелштерш, дамуындагы б¥зылыстарыныц эртурлшшн ескере отырып, бeлмeдeгi ic-эpeкeттepiн, кабшеттерш, кабылдау epeкшeлiктepiн бакылай отырып, мынадай корытынды жасадык. Бiлiм алуында ерекше кажеттшп бар балаларга Монтессори-терпиясы бeлмeciндe жеке сабак жYЙeciн бipнeшe рет кайталау керек. Ягни, балага жеке сабак аркылы барлык ережелерд^ ж¥мыс жасау Yлгiciн, алгашкы кepceтiлiмдi кepceтудi бipнeшe рет кайталап, естерше салып отырган жeн. Бала кiшi топка катыстырылганнан кeйiн де бакыланады. Егер бала кiшi топка катынап жYpiп, epeжeлepдi б¥затын болса, келес жолы ол баланы жеке алып, кайта ережелер eciнe тYcipiлeдi. Егер бала бip жаттыгуды эрдайым кайталай берсе, жаттыгуды тацдауды м¥Fалiм кезекке салады. Ягни, алдымен м¥Fалiм тацдап беред^ содан соц бала тацдайды. Осылайша, баланыц тацдай бiлу дагдысы дами тYceдi, балада eзiнe-eзi сешмдшк каcиeтi пайда болады. Егер, топта бipнeшe балада eзiн-eзi реттеу, eзiн-eзi багындыру, бip орында отырып ж¥мыс icтeу дагдылары дамымаган болса, онда топтыц тэpбиeшici м¥Fалiмгe кeмeккe шакырылады. Егер, бала алгашкы кepceтiлмeгeн жаттыгуды алатын болса, м¥Fалiм бipдeн алгашкы кepceтiлiмдi кepceтeдi немесе кeлeci жолы ^р^тет^т ecкepтeдi. Алгашкы кepceтiлiм ^р^^метен жаттыгуды баланыц алуына жол бершмейдь Эйткeнi, бала оны д¥рыс орындамай, жаттыгудыц мэнiciн тYciнбeй калуы мYмкiн. Эрдайым балаларга айгайлауга, ceкipiп, жYгipугe, бip-бipiнe кeдepгi жасамау, таласпау керектшн ecтepiнe салып отырады.
Бaлaлapдьщ жaттыFyды тaндay бapысы бaкылaнып, кeлeсi кepсeткiштep aлынды. Бip жыл боЙFы тaцдaлFaн жaттыFyлapдьщ оpтaшa eсeппeн сaны aлынып, кeстeгe сaлынды [З тесте]. Кeстeгe З топтьщ бaлaлapы eндi. Олap - оpтaншы топ, яFни 4-5 жaстaFы бaлaлap, дaяpлык топ, 5-6 жaс apaлыFындaFы, Ceräey тiлдepiндe б¥зылыстapы 6ap, психикaлык дaмyындa тeжeлiстepi 6ap, ayтистiк ayыткyлapы 6ap бaлaлap. Кeстeгe З- топ бaлaлapы тYсipiлдi. З- топ бaлaлapы - 4-6 жaс apaлыFындaFы бaлaлap. Б¥л бaлaлapдыц бaсым бeлiгi - жaлпы сeйлey тшшщ дaмyы жэнe психикaлык дaмyы тeжeлгeн бaлaлap. 4- топ бaлaлapы - 5-6 жaс apaлыFындaFы бaлaлap, мeктeп aлды дaяpлык тобы. Б¥л топтa дa жоFapыдa aтaлFaн б¥зылыстapы 6ap жэнe ayтистiк бeлгiлepi 6ap бaлaлap кaтысaды. 6- топ бaлaлapы, 4-6 жaс apaлыFындaFы бaлaлap, б¥л топкa зepдe б¥зылыстapы бap бaлaлap кaтысaды.
№З кeстe (тестет aвтоp к¥Paстыpды)
3ooo 25oo 2ooo 15oo îooo 5oo o
3 топ (44 топ (5(5 топ (4-б жас) б жас) б жас)
□ ке
Ж
□ СЖ
КЭЖ - кYндeлiктi eмip жaтттыFyлapы
СЖ - сeнсоpлык жaттыFyлap
ТЖ - тaным жaттыFyлapы
СТДЖ - сeйлey тшн Aa^ny жaттыFyлapы
MЖ - мaтeмaтикaлык тYсiнiктepiн дaмытy жaттыFyлapы
К^ыта кeлe, бшм aлyындa epeкшe кaжeттiлiгi бap бaлaлap Mонтeссpи-тepaпиясы бeлмeсiндe eздepiн epкiн ¥^ayFa, eз бeттepiмeн к¥paлдapды тaцдayFa, жaттыFyды оpындayFa (мYмкiншiлiктepiнe кapaй), epeжeлepдi кaбылдayFa кaбiлeттepi толыктaй жeтeдi. Осы бeлмeдe YЙpeнгeн дaFдылapын бaскa дa оpтaдa, YЙдe, бaлa-бaкшaдa eмiн-epкiн оpындaй aлaды. ЖоFapыдaFы кeстeгe [З- кeстe] кapaйтын болсaк, бaлaлapдыц жaстapынa, дaмyындaFы ayыткyынa кapaмaстaн бapлыFы кeбiнe кYндeлiктi eмip жaттыFyлapын тaцдaйтыны aныктaлды. ОFaн сeбeп - YЙ жaFдaйындa aтa-aнaлapдыц бaлaлapды кYндeлiктi т¥pмыстaFы ж¥мыстapFa apaлaстыpмayы. Бaлa arn^i^iR эpeкeттepiн бaкылaп, оны кaйтaлaFысы кeлeдi. Бipaк, кeбiнe aтa-aнaлap бaлaныц колынa бepсe ыдыс-aякты сындыpып, су, жapмaлapды тeгiп-шaшып aлaды дeгeн коpкьIныштapын aлFa тapтaды. Бipaк, бaлaлap тез-телген к¥Paлмeн ж^мыс жaсay тэpтiбiн ^pm^^rn aлсa болFaны, олap eтe ¥кыпты оpындayFa кaбiлeттi. Екiншi оpындa сeнсоpлык жэнe тaнымдык жaттыFyлap. Бaлaлap eскeн сaйын бiлyгe к¥мap болaды. Бaлaлap дaмy epeкшeлiктepiнe кapaмaстaн, кeз-кeлгeн к¥былысты, зaтты кepiп бiлyгe к¥мap. Олap зaттьщ тYсiн, пiшiнiн, кeлeмiн ¥стaп кepyгe, сaлып кepyгe, койып ^pyre к¥мap. Эсipeсe, зaттapдыц тYCтepi кызыктыpaды. Зaттapды тYCтepi бойыншa C¥pыптaFaнды, сэйкeстeндipгeндi, сыцapын тaпкaнды ¥нaтaды. КоpшaFaн зaттapды, жaнyapлapды тaнып-бiлyгe к¥мap. Aл мaтeмaтикaлык жэнe тiл дaмытy жaттыFyлapы со^ы оpындapды aлyдa. ОFaн сeбeп - бaлaлapдыц зepдeлiк дaмyлapы жaстapынaн тештеу дaмyындa. Бaлaлapдыц бaсым бeлiгiндe Ceräey тшнщ дaмyындa ayыткyлap бap. Сол сeбeптeн дe б¥л жaттыFyлapды каб^ м¥Faлiм ¥сынaды. Бaлaлap бeлмeгe телгенщ жaксы кepeдi. Бap ынтaлapымeн жaттыFyды бapыншa
укыпты орындайды. Ережелердi бiрнеше рет кергеннен кешн, оны булжытпай орындауга тырысады. Монтессори-тарепиясыньщ балаларга берген KeMeri зор десем, артык етпес. Мария Монтессори эдюш мен педагогиканыц бала дамуына ыкпалын тигiзeр эдютершщ бiрeгeйi дер eдiм жэне осы эдютщ бiздщ елде одан эрi дамуына, кебейе тYсуiнe тiлeктeспiн.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Лоре Андерлик. Путь для всех. Пер. с нем. Нефёдовой Н.Е.
2. Maria Montessori. Her life and work. 1957.
3. Мария Монтессори. Помоги мне это сделать самому. Москва. 2007
4. Мария Монтессори. Впитывающий разум ребенка. Моска. 2011
5. Андрющенко Н.В. Монтессори-педагогика и Монтессори-терапия. Санкт-Петербург. 2010
6. Елисеева И.Г., Аханова Ж.Б. Бшм алуында ерекше кажеттшп бар балаларды дамыту ж^мысында кунделжп ем1р жаттыгуларын колдану. Эдютемелж курал. Алматы, 2017
7. Елисеева И.Г., Аханова Ж.Б. Бшм алуында ерекше кажеттшп бар балалармен жумыс журпзуде сенсорлык жаттыгуларды колдану. Эд1стемел1к курал. Алматы, 2018
8. Аханова Ж.Б. Бшм алуында ерекше кажеттшп бар мектеп жасына дешнп балаларга Монтессори эд1а бойынша бшм беру тэшрибесг Тузеу педагогикасынын улттык гылыми-практикалык орталыгы, Алматы.
ОПЫТ РАБОТЫ ПО ОБУЧЕНИЮ И ВОСПИТАНИЮ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА С ОСОБЫМИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМИ ПОТРЕБНОСТЯМИ ПО МЕТОДУ МОНТЕССОРИ
Ж.Б. Аханова
педагог-дефектолог, Национальный научно-практический центр коррекционной педагогики, Алматы, Казахстан, axanova bota@mail.ru В статье описывается опыт обучения детей с особенными образовательными потребностями по методу Монтессори, которые посещают Национальный научно-практический цетр коррекционной педагогики. Как показала практика, метод Монтессори педагогики полностью полезен и важен для развития детей с особыми образовательными потребностями. Этот метод способствует развитию детей. Поэтому, внедрение данной методики в каждое специальное дошкольное учреждение принесло бы положительные результаты в развитии детей. Работая с детьми, мы показали в статье правила участия в кабинете, дневник выбора упражнений, а также диаграмму по самостоятельному выбору упражнений.
Ключевые слова: дети с особыми образовательными потребностями, Монтессори педагогика, Монтессори-терапия, специальная подготовленная среда, презентация, наблюдение
EXPERIENCE IN TEACHING AND EDUCATING PRESCHOOL CHILDREN WITH SPECIAL EDUCATIONAL NEEDS BY THE MONTESSORI METHOD
Zh.B. Akhanova
teacher-defectologist, National scientific and practical center of correctional pedagogy, Almaty, Kazakhstan, axanova_bota@mail.ru This article describes the experience of teaching children with special educational needs by the method of Montessori pedagogy, who attend the national scientific and practical center of correctional pedagogy. As practice has shown, the method of Montessori pedagogy is completely useful and important for the development of children with special educational needs. The Montessori method promotes the development of children. Therefore, the introduction of this technique in each special preschool institution would be useful. Working with children, we showed in the article the rules of participation in the study, the diary of the choice of exercises, as well as a diagram for self-selection of exercises.
Key words: children with special educational needs, Montessori education, Montessori-therapy, a specially prepared environment, presentations, observation
Редакцияга 04.11.2019 XYOxi.
