CC BY
39FTAXP 14.25.07
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНЬЩ СвЙЛЕУ ЭРЕКЕТ1Н ДЕРЕККвЗДЕРМЕН Ж¥МЫС АРЦЫЛЫ БЕЛСЕНД1 ЕТУДЩ ПСИХОЛОГИЯЛЫК; - ПЕДАГОГИКАЛЫЩ НЕГ1З1
А.Т. Туралбаева 1, А.Н. Умирбекова2
:PhD, бас^ару жэне бiлiм сапасы кафедрасыньщ мецгерушю 2 PhD, Бастауышта о^ыту педагогикасы мен эдiстемесi кафедрасыныц ага о^ытушысы, 1 «Эрлеу» Бiлiктiлiктi Арттыру Улттыщ Орталыгы» АК филиалы Алматы облысы бойынша педагог ^ызметкерлердщ бшкгшгш арттыру институты, Алматы, Казахстан, email: turalbaeva_a@mail.ru 2 Абай атындагы Каза^ улттыщ педагогикалыщ университетi, Алматы, Казахстан
Макалада жацартылган бiлiм беру жагдайындагы бастауыш сынып окушыларыныц сейлеу эрекетшщ мэселелерi карастырылган. Бастауыш сынып окушыларыныц сейлеу эрекетi жайында, осы жас ерекшелшндеп сейлеу дагдысыныц даму ерекшелiктерi туралы айтылады. Сонымен катар дурыс дереккездер мен жумыс куралдары керсеплген. Дереккездер мен жумыс эдiстерiне токталып, олардын бастауыш сынып окушыларыныц сейлеу эрекетш белсендi етуiне психологиялык-педагогикалык талдау жасалынган. Бастауыш сынып окушыларыныц жас ерекшелш мумшнджгерше сэйкес, сейлеу эрекетшщ белсендшп керсетiлген. Дереккездермен жумыс аркылы сейлеу эрекетiн дамытуда дидактикалык устанымдар манызды орын алатындыктан, бiз ез зерттеу жумысыныц талабы мен езшдш ерекшелiктерiне сэйкес дидактикалык устанымдар жуйесш бере алдык.
ТYйiн свздер: сейлеу, тгл дамыту, бастауыш сынып оцушылары, сейлеу белсендiлiгi, дерекквз, эрекет
Сейлеу эрекет^ ец алдымен, карым-катынас куралы болып табылады. А.Н.Леонтьевтщ аныктамасы бойынша: «сейлеу эрекет дегешм1з - бул адамныц т1лд1 карым-катынас куралы ретшде колдануы» [1]. Оныц непзп рел1 - коммуникация. Психологияда сейлеу эрекетш элеуметпк багытка ие эрекет тур1 жэне ойларды материалдандыру удерю1 (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев) ретшде карастырады. М.Я.Басова, П.П.Блонский, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев жэне баска психолог галымдардыц зерттеулершде эрекет угымы эрекетпк тугырга непзделген психикалык процестерд1 дамыту мэселелерше жаца эдюнамалык кезкарас ретшде карастырылады.
Бастауыш сынып окушыларыныц оку-таным эрекет1ндеп бшм кез1 мен езш-ез1 дамыту куралы болатын дереккездермен жумыста олардыц сейлеу эрекетш белсендецщрудщ психологиялык аспектшерш ашуда психика мен эрекеттщ б1рл1г1 устанымын карастырамыз. Оныц непзп идеясы - адам психикасы эрекет барысында дамиды.
А.Н.Леонтьев былай деп жазды: «Эрекеттщ дамуы, б1ршшщен, адамныц сана-сез1мш калыптасуымен штей байланысты жэне екшшщен, осы б1рл1кте эр жасты жэне олардыц езара байланысын ете терец сипаттауга мумюндш беретш аукымды касиеттерге ие. Эрекетп дамыту критерий букш адамзат ем1ршщ кезецдерше катысты колданылуы мумкш, б1рак каз1рп уакытта ол езшщ непздемесш балалык шакты зерттеу кез1нде жасады» [2].
Сейлеу эрекетшщ курылымы «тш», «сейлеу» жэне «эрекет» непзп психологиялык угымдарды камтиды. Жас ерекшелш психологиясы «юш1 мектеп жасы» угымын жас кезендер1 тургысынан карастырады. Эрб1р жас санаты танымдык процестерд1 калыптастыруда белгш б1р ерекшелштерге ие (кабылдау, зешн, есте сактау, ойлау жэне т.б.).
Сейлеу эрекет де - зешн, есте сактау, ойлау, киял жэне жеке тулганыц эмоционалды-ер1кпк саласы бойынша барлык психикалык процестердщ калыптасуына байланысты дамитын курдел1 процесс. Сондыктан юш1 мектеп жасындагы окушыныц сейлеу эрекетш дамыту процес жуйел1, б1р1зд1 жэне узд1кс1з оку жумысын талап етедь Бул жерде Л.С.Выготскийдщ окыту мен бала дамуыныц катынасы туралы шм ете мацызды. Бастауыш мектеп жасында сензетивт кезещ
теориялыщ жэне дерекшз бiлiмдi игеру, сондай-а^ алынган а^паратпен ж^мыс iстеу бiлiгi болып табылады.
A.Н.Леонтьевтщ мектебi баланыц психикалыщ функциялары мен ^абшеттершщ негiзгi дамуы орын алатын эрбiр жас кезещндеп жетекшi эрекеттщ т^жырымдамасын ^сынды. Кiшi мектеп жасындагы о^ушыныц негiзгi эрекет - б^л о^у эрекетi. О^у эрекетiнде кiшi мектеп жасындагы о^ушылардыц психикалыщ дамуы жэне ец алдымен, объектiлер мен к¥былыстардыц даму зацдылыщтарын ашуга багытталган ойлаудыц дамуы аныщталады. О^у эрекетi «бiлiмдi мецгеру, бшк, дагдыларды игеру жэне эртYрлi мэселелердi шешуге оларды ^олдануды ^амтамасыз ететш эрекеттер жYЙесi (а^ыл-ой жэне практикалыщ)» ретiнде аныщталады [3]. А.Н.Леонтьев айщандай, жетекшi эрекет - баланыц белгш бiр даму кезещнде оныц психологиялыщ ерекшелiктерiнде басты взгерiстердi тудыратын эрекет. Оган мынадай белгiлер тэн: 1) осы жастагы баланыц негiзгi психологиялыщ взгерiстерi соган байланысты; 2) одан взге де жаца эрекеттер туындайды жэне сараланады; 3) жеке психикалыщ процестер туындайды, одан эрi ^алыптасады жэне ^айта ^рылады [2].
О^у эрекетiнiц негiзi - о^ушы десек, тYпкi ма^саты о^ушыныц ой-санасын взгерту, дамыту екенi белгiлi. О^у эрекетi психологтардыц айтуы бойынша о^ушыныц взiн-взi тануы, взгертуi. Белгiлi психолог М.М^анов: «Бастауыш мектеп жасындагылар мектеп табалдырыгын аттап о^уга келгеннен кешн баланыц психикалыщ дамуы iрi взгерюке ^шырайды. Эзгерiске ^шырауыныц себебi ойынга Караганда о^у талабыныц бала Yшiн ^иындыгында»,-деп сипаттайды [4]. Бала тшнщ дамып ^алыптасуы жогаргы жYЙке жYЙесiне байланысты. Мектепке алгаш рет келген баланыц психо-физиологиялыщ дамуы да (денесшщ жэне психикасыныц дамуы) тYрлiше болады. Бала «арыщтаудан» жэне «бойы всуден», «толысуга» ая^ басады, ягни баланыц бойыныц всуi уа^ытша то^талып, салмагы артатын болады. Сонымен баланыц б^лшыщ етiнiц де кYшi вседi. Б^дан баланыц ^за^, белсендi ж^мыс ютеуге деген бейiмдiлiгi элде^айда арта тYсетiнiн бай^аймыз.
B.В.Давыдов о^у эрекетiнiц мазм^нын аша отырып, «кiшi мектеп жасындагы о^ушыларда (сосын жогары сынып о^ушыларында) толывданды о^у эрекетi ^алыптасу Yшiн олар о^у мiндеттерiн жYЙелi орындап отыру керек», - деп атап кврсетедi [5].
Д.Б.Эльконин о^у эрекетшщ к¥рылымы туралы айта келе, о^у мiндетi о^у эрекетiнiц «непзп бiрлiгi» екендiгiн жазады. Ол: «Кез-келген бас^а мiндеттерден о^у мiндетiнiц басты ерекшелш - оныц ма^саты мен нэтижес субьект эрекет ететiн нэрседегi взгерютен емес, белгiлi эрекет тэсiлдерiн мецгерушен кврiнетiн эрекет етушi субьектiнiц взгерюшен тирады», - деп атап кврсетод [6].
О^у мiндетi о^у эрекет жYЙесi ар^ылы шешiледi. Дидактардыц зерп^ о^ушылардыц ^ол жеткiзiлген децгейiне (репродуктивТ, шыгармашылыщ жэне зияткерлiк Yдерiстердiц ^алыптасу децгейi) тиiстi сэйкестiкте жYргiзiлетiн дерекквздермен (о^у-аныщтамалыщ эдебиеттермен) ж^мыста гана танымдыщ дербестiк пайда болатынын кврсетедi [3]. О^у эрекетi о^ытудыц мацызды К¥рамдас бвлiгi болып табылады, вйткенi оларсыз таным iске аспайды.
Бала психикасыныц дамуындагы сензитивтi кезендi ескере отырып, жеке даралыщ взгешелiктердiц жан-жакты дамуына тYрткi - о^у эрекетiн тиiмдi ^йымдастыру. Болмыстагы нэрселер мен ^былыстарды тануга деген баланыц б^л кездеп ынтасы теракты бола бастайды. Бшуге деген к¥марлыгы мен бай^ауга, зерттеуге деген талабы молаяды. Бiрак баланыц нэрселер мен ^былыстарды талдауга, оныц ^са^^йектерш бай^ауга, негiзгiлерiн ерекшелеп ала бшу ^абшет элi де дамымаган болады. Бастауыш о^ыту кезецiнде о^ушылардыц о^у материалдарын мецгеру мYмкiндiктерi мен а^ыл-ой ^абшет вте жогары дамитындыгы о^уды д^рыс ^йымдастырган жагдайда барлыщ психикалыщ YДерiстерiнiц едэуiр жаца взгерю-жетютштерге жететiндiгiн бай^ауга болады. Бала дамудыц ^ай сатысына втсе де, ол эрекеттщ барлыщ тYрiн ^амтиды. Бiрак олардыц бiреуi взгелерiнен басымыра^ тYрде дамитындыгын бай^аймыз.
Б^л кезецде баланыц игерген свзшщ саны эртYрлi болады. Олай болу тэрбиенщ кYЙiне байланысты. Бала тш ^алай болса солай дамымайды, ол свз бен ^атынастыц, сырт^ы эсерлердiц нэтижесiнде дамиды. Балалардыц танымдыщ ^ажетсiнулерi олардыц бiлiмдi сщруге деген ^ызыгушылыщтарын оятады.
Мектепке алгаш келген бала свйлеу дагдысын одан эрi дамытады, ол тiлдi жYЙелi, гылыми ^гымдарды мецгеруге дайын болады, оныц жеткшкп свздiк ^оры бар, свйлемдi д^рыс ^растыра алады, сондай-а^ ^оршаган ортага ^атысты свздер ар^ылы контексте берiлген свздердiц
магынасын тусшуге жэне сездщ магыналы белштерш кабылдауга кабшетп, осылайша ол езшщ дербес тэжрибесше жэне баска да адамдардыц (ата-анасы, достары жэне т.б.) тэж1рибес1не суйенед1 [7]. Олар мектепте эдеби тшмен сейлеу талаптарымен жэне тшдщ лексикалык, грамматикалык нормаларымен танысады. Жылдан-жылга олардыц сейлеу т1лдер1 байып жетше береди Б1рак сонда да олардыц сейлеу тшш дамыту женшде камкорлыкты мугал1ммен б1рге ата-ана да токтатпауы керек.
Окуга уйренген кезде б1р1нш1 сыныптыц окушысы ушш сездщ мэнш тус1ну1 кеп жагадайда дэл болмайды: кей кезде бул магына тарылып, кейде тым кецешп кетедь
С.Н.Жуйков арнайы зерттеу журпзе отырып: «окушылар оку техникасын мецгермей турып, сез магынасын анык угынбайды, ал мектепте т1лд1 оку барысында гана сезд1 анык угына бастайды»- деп атап керсетедь Бул жаста балалар эдетте «Неге?», «Бул к\м?», «Бул не?» деген сиякты кептеген сураулар беруге эуес келед^ сейтш, жас балаларга тэн танымдык сураулардыц саны да кебейедь Алайда баланыц танымдык сурауларына тек жауап берш кою жеткшказ. Эр заттыц ем1рден алатын орны мен релш керсеткен дурыс. Баланыц угымына эл1 киын кубылысты тус1нд1ргенде, оныц жецш турш 1здест1ру керек, мумк1нд1г1нше, кернек1л1кпен соган жакын оцайырагымен салыстыра отырып тус1нд1рген жен. Мэл1меттерд1 эртурл1 дереккездерден тауып, окыту эр1 карай туындаган эртурл1 сурактардыц жауабын езбет1нше 1здену1не багыт беред1. Нэтижес1нде балалар акыл-ой эрекеттер1 (салыстыру, талдау, жинактау) мен танымдык эрекеттер жуйес1н орындайды. Алган мэл1меттерд1 ендеп, пайдаланганда баланы жи1 сейлетш, олардыц ой-ер1с1н жетiлцiрiп отыру кажет, сейлеу эрекет1н дамытатын тапсырмалармен уштастыру алган акпараттыц тез шцуш камтамасыз етед1.
Балалар кYнделiктi турмыста колданып журген ана тiлiндегi кептеген сездердi бiлгенiмен де, олардыц сездш коры элi де болса аз, кайткен кунде де мектептегi бшм беру Yдерiсiнде алган жаца угымдар мен тYсiнiктердi белгiлеу Yшiн жеткшкшз. Эдiскер М.Р. Львовтыц пiкiрiнше, «сездш кордыц кедейлiгi» тYсiнiгiнде белгiлi бiр мазмун бар: ягни окушыныц сейлеу эрекепндеп бiр сездiц Yнемi кайталануы; синоним сездердiц колданылмауы; мэтiндi курганда лексиканыц iрiктелуiн стильдiк дефференциалай алмауы; жеке сездердi накты немесе дурыс магынада колданылмауы [8].
Ал бастауыш мектептеп сездiк кордыц дамуына кептеген жагдай эсер етедi: бiрiншiден, тшдщ фонетика, лексика, грамматика салаларын мецгеру аркылы тш ерекшелiгiн саналы тYрде тYсiне бiлу кабiлетi дамиды. Екшшщен, баланыц баска адамдармен карым-катынасыныц непзвде, ягни кYнделiктi есту, айту сиякты практикалык кызметтермен тыгыз байланыста ез ойын жYЙелi тYрде жеткiзу дагдысы калыптасады. Yшiншiден, балаларды мектепте окыту барысында тYрлi сездiктермен жумыс жургiзiлуi. Нэтижесiнде баланыц сездiк корындагы сездер бурын белгiсiз сездер есебiнен дамиды. Тертшшщен, балалар мектепте кiтаппен, баска да дереккездерiмен жумыс iстеудi YЙренедi. Сол аркылы баланыц сездiк корындагы сездер тек ^вдел^Т емiрде колданылган сездер эсерiнен молаяды. Ягни, балада «жетiлген сез бен тiлдi орнында колдана бiлу» касиетi калыптасады
В.В.Давыдов окытудыц негiзгi мiндетi эрбiр жас ерекшелтн ескере отырып, психологиялык дамуды жеделдету емес, оны байыту, осы жас ерекшелштершщ барлык мYмкiндiктерiн тани отырып, болашагына кызмет ететiндей ^вде дамыту керектiгiне назар аудартады [9].
Л.С.Выготский баланыц психологиялык дамуын когам мен табигаттыц iштей дамуымен дурыс салыстырады. Ол жеке адамныц дамуы олардыц дагдарыстары мен белiнетiн кезецдерi аркылы журетiнiне токтала отырып: «осы кезецнен бастап, сейлеу - танымдыщ, ал ойлау - сейлеу эрекетше айналады»-деп керсетедь
В.Штерн баскалардан бурын баланыц психикалык дамуында осы мацызды жайларды жаксы сипаттап бердi. Ол балада тшдщ мэнш кемескi угынудан жэне оны мецгеруге ыркыныц калай оянатынын керсеттi. Штерннiц айтуынша, бала емiрдiц дагдарыс кезецiнде аса Yлкен жацалыктар жасайды. Ол «эр заттыц езше тэн атауы бар екендтн» ашады.
Бул - сейлеу - интеллекты, ал ойлау - сез тYрiнде болатын етпелi кезец, сейлеудщ дамуында бул езгерiстiц болган немесе болмаганын жэне калыптан ауыткыган немесе тежелш даму жагдайын, калыпты баланыц даму жагдайымен салыстырганда, бул кезецнщ уакыт бойынша
каншалыкты ыгысканын сенiмдi тYрде талдауга KeMeKTeceTiH дэлме-дэл жэне объективтi ею бeлгiлeрмeн сипатталады. Осы ею кезец 6ip-6ipiMeH тыгыз байланысты.
Бiрiншi кезец бала басынан еткен eзгeрiстiц аркасында эр жаца зат туралы, оныц калай аталатынын с^рап, eзiнiц сeздiк корын белсецщ тYPдe толыктыра бастауынан кeрiнeдi. Екiншi кезец баланыц бeлсeццi сeздiк корыныц молаюыныц eтe тез эрi сeкiрмeлi тYрдe байи тYсуiнeн тирады [10].
Тшде eкi Yдeрiс баяу жYрiп eтeдi: жаца сeздeрдiц пайда болуы жэне жекелеген сeздeр мен бeйнeлi сeздeрдiц колданыстан шыгуы. Осыган байланысты сeздi eкi топка - актив жэне пассив тездерге бeлугe болады.
М.Балакаев балалардыц актив сeздiгiнe юретш сeздeрдi тeмeндeгiдeй бeлeдi: «актив тездш катарына адамзат кызметшщ барлык салаларында Yнeмi колданылатын сeздeр кiрeдi. Ал пассив тездш ^орды ею Yлкeн топка бeлугe болады.
1. Сeз ^^рамынан шыккан сeздeр (кeнeргeн ^здер: архаизм, тарихи сeздeр);
2. Тшге енген, бiрак кYндeлiктi колданыста кещнен колданылап Yлгeрмeгeн, Yйрeншiктi болмаган тездер (неологизмдер) [11].
Осы газкараска CYЙeнсeк, актив сeздiккe тек тYсiнумeн катар кещнен колданылатын сeздeр жатады, бiрак актив жэне пассив сeздiктiц арасында шартты eрeкшeлiк бар. Окытудыц белгш б1р сатысында пассив болатын ^здш кор окытудыц жогаргы сатысында жаксы мецгер1лед1 жэне актив сeздiгiнe айналады. Осыган байланысты б1зд1ц м1ндет1м1з пассив ^здштен актив сeздiккe кeшiрудiц оцтайлы шарттарын калыптастыру. Б^л магынада «пассив тездш eзiнiц eлeулi бiр бeлiгiндe актив сeздiк к¥руга арналган корга айналады», -деп жазды Харисов [12].
Н.Н.Подъяков eзiнiц «Баланыц психикалык даму зацдылыктары» атты монографиясында: «Тш аркылы жалпылама ой калыптасады, ^гымдармен бeлшeктeу YДeрiсi басталады», - деп жазады. Алайда б^л т^ста ойлаудыц ец айрыкша бeлгiсi жалпылаушы (обобщенный) кызметше назар аудару керек.
¥гым тшде ^з аркылы айтылады, сeз магынасында тiркeлeдi, бeкiтiлeдi. Сeз eзi атайтын зат емес, сол зат туралы ^гымныц санадагы сэулeсi. Сeздiц табигатын бiлу Yшiн оныц жалпылауыш кызметше назар аудару керек. Мысалы: агаш дегенде бiр тектес жалпылауыш ^гым аламыз. Казак тiлiндe агаштардыц тал, терек, царагаш, шетен т.б. тYрлeрi бар. Немесе хайуан тезш естюек те жалпы ^гым аламыз. Хайуанныц кай тYрi eкeнiн тек жолбарыс, арыстан, цасцыр, аю, сиыр, туйе т.б. деген ^здер аркылы гана ажыратамыз. Ойдыц сeйлeудe бeрiлуi, ой мен Тлдщ ажырамас бiрлiгi жалпылама жэне саналы сипатка ие болады. Л.Н.Толстой айткандай, эркашан сeздiц eзi тYсiнiксiз емес, тYсiнiксiз болатын тезбен бeрiлeтiн ^гым. ТYсiнiк (^гым) дайын болса, сeз де эркашан дайын болады [11].
Сeз iрiктeу механизмш карастыра отырып, Н.И.Жинкин былай деп жазды: «тез кeлeмiн сан жагынан iрiктeу туралы мэсeлeсiн карастыру керек». Дегенмен сeздeрдi iрiктeу мeхaнизмiн тек сандык кана емес, сапалык газкарас т^ргысынан да карастыру керек сиякты. Б^ган коса оны ец алдымен сапалык жагынан карастырган жeн, ягни сапалык даму Л.С.Выготскийдщ пiкiрi бойынша - «вте улкен» циындыц желетт свздердщ магынасын дамыту. Сондыктан да казак тш сабактарында лингвистикалык дерек^здермен жYргiзiлeтiн ж^мыс баланыц сeздiк корыныц кeлeмiн ^лгайтуды гана емес, баланыц ^гынуына киындык кeлтiрeтiн сeздi ^йлеу эрeкeтiндe бeлсeндi пайдалануына багытталып жYргiзiлгeнi д^рыс.
Бiлiм беру YДeрiсiн сапалы децгейге кeтeру Yшiн оныц Yш мацызды к¥рамына назар бeлу кажетпгш айтып eткeн. Ягни, олар бшм беру багдарламасы, оку мен окытудагы жаца тэсiлдeмeлeр, багалау жYЙeсiнiц критериалды дeцгeйi[13]. Соныц iшiндe бiз бастауыш сынып окулыктарыныц мацызды т^старына токталып eтсeк.
Бiлiм бeрудiц жацартылган YДeрiсiнe орай казак тiлi пэнiнiц бершу жагдайы бYгiндe eзгe. Аталган багдарлама кiшi мектеп окушысыныц тeрт багыттагы тiлдiк дагдысын: тыцдалым, айтылым, окылым, жазылым жeтiлдiругe багытталган. «Казак тш» пэнi бойынша окылым тYрлi дерек^здерден керек акпаратты алу бeлiмiнe сэйкес «иллюстрациялык материалдар, аныктамалыктар, сeздiк, энциклопедиялардан бершген с^ракка жауап болатын акпаратты табу» эр сынып децгешне сэйкес кYрдeлi нeгiздe бeрiлiп отырады [14].
Сонымен катар дамыта окыту технологиясына нeгiздeлгeн «Казак тiлi» окулыгындагы тапсырмалар кeп жагдайда окушы ^гымына киындык келТретш сeздeр мен сeз тiркeстeрi бар.
Авторлардьщ ескертпелерше сэйкес, о^ульщтагы ту^цщрме свздiкке енпзген жэне де окушылардын вз бетшше дерекквздерден тауып, бiлiп алуына тапсырма кещнен орын алган [15, 16].
0з зерттеуiнде Л.М.Садика сынды Албан елшщ галымы тындалым, айтылым, окылым жэне жазылым тiл менгерудегi маныздылыгын кврсеткен. Тiлдiн шынына квтерiлу Yшiн осы тврт тiлдiк дагдыны жетш игеру аса кунды. Ягни, бала тшш дамыту Yшiн мyFалiм осы шынды толык негiзде баFындырFан болуы шарт. Ол вз кезегiнде балалардын коммуникативтiк кузыреттшгш дамытуFа вз Yлесiн косады. Тындалым жэне айтылым - накты вмiрлiк жаFдайларда бiр-бiрiмен тыиыз байланысты жэне 6ip уакытта жумыс ютейтш екi даFды. ИнтеграцияланFан тындалым мен айтылым даFдылары ауызша карым-катынасты дамытуFа баFытталFан. Жазу заманауи iзденiс болуы себептi, окылым мен жазылым тиiмдi жазбаша карым-катынастын манызды куралы болып табылады [17].
Квптеген психолог Fалымдардын пайымдауынша адамдардын карым-катынас непзвде акпарат алмасуы, яFни свйлесу Yшiн, ой елегiнен акпаратты вндеп, белгш денгейде сактап жэне интерпретациялаушы кYрделi процесс - ес болуы кажет. Ес тiкелей ойлау процесiмен байланыста жYредi. П.П.Блонский айтуымен есте сактау - ойлау Yдерiсiне вту квпiрi [18].
Дерекквздермен жумыс аркылы свйлеу эрекетш дамытуда дидактикалык устанымдар манызды орын алады.
Зерттеу жумысынын талабы мен взiндiк ерекшелiктерi дидактикалык устанымдар жYЙесiн твмендегiдей етiп алуды кажет етп:
Оцытудыц вм!рмен байланыстылыгы устанымы бастауыш сынып окушыларынын дерекквздерден aлFaн бiлiмдерiн таным элеуетiнiн ашылуында жэне свйлеу белсендшпнде тиiмдi колдана алуларын квздейдi.
Окытудын вмiрмен бaйлaныстыFы устанымы кaзiргi бiлiм беру сaлaсындaFы педагогикалык жана парадигмамен кабысып жатыр. Онда окушыны вз эрекетiнiн иесi, оны вздтнен орындаушы, кез келген жaFдaяттaрдa шешiм кабылдаушы деп санай отырып, барлык бiлiмдi оныц взi игеруше кaжеттi мYмкiндiктердi кен колдaнуFa басымдылык берiледi. ОсыFaн сэйкес жана мaзмyндaFы «Казак тш» окулыктарында окушылардын iзденушiлiгiн тудыратын, бшмнщ взi Yшiн мэнш сезiндiретiн, окуFa белсендi эрi саналы катынасын калыптастыратын практикалык манызы бар тапсырма тYрлерi iрiктелiп aлынFaн.
Оцу материалыныц гылымилыц устанымы бойынша дерекквздерден лексикалык бiрлiктер туралы дэл, Fылыми-сенiмдi акпаратты алу мYмкiндiгi карастырылды. ОкушылaрFa дерекквз ретiнде Fылыми баспалардан мукият тексерiлiп шыккан аныктамалыктар, эртYрлi свздштер, энциклопедиялар усынылды.
Оцушылардыц танымдыц мотивациясын цалыптастыру устанымы окушылардын жана yFымды игеруi аркылы жYзеге асады. Бул устанымды басшылыкка алу окушылардын танымдык жэне шыиармашылык белсендiлiгiн дамытады. Окушыиа кажет, пайдалы материалдын пэн мазмунына негiзделуi танымдык мотивация устанымына CYЙенедi. Окушылардын танымдык мотивациясын калыптастыру рефлексия мен жалпы максаттарды yFынып юке асыру аркылы шешiледi. Сабак барысында тшдш катынас мyFaлiм-окушы, окушы-окушы, окушы-мyFaлiм формасы аркылы жYзеге асады. Окушылардын танымдык мотивациясын калыптастыру Yшiн проблемалык жaFдaяттaрды колдaнFaн утымды. Мэселен, тусшшшз свз, yFым немесе бiр мэлiмет кажет болFaн жaFдaйдa, осы проблеманы шешудiн жолын iздестiру аркылы окушыларды зерттеушiлiк эрекетке бейiмдеймiз.
Окушы киындыктан шыFудын жолын вздiгiнен тaбуFa умтылса, корытынды пiкiр aйтуFa дaFдылaнсa, сабакта белсендi ой эрекетiне косылса, тапсырмалардын нэтижесiнде свйлеу эрекетiнiн белсендiлiгi жоFaры болады. Нэтиже болу Yшiн мyFaлiм менгерiлетiн такырып мэселесiне сэйкес кажеттшкп тудыру керек. Мотивация осы кажеттшктщ негiзiнде пайда болып, дамиды. Окушылардын танымдык мотивациясын калыптастыру окып жаткан мaтериaлFa деген олардын кызыFушылыFын арттыру кажеттшктщ себебiн бiлуге, онын шешiмiн тaбуFa жетелейдi.
Оцытудыц ЖYйелiлiк пен бгргздшт устанымы. Дерекквздермен жумыс ютеу эдютемешнде жYЙелiлiк устанымымен катар окытудын бiрiздiлiгi устанымы да катар аталады. Ол дерекквздермен жумысты уйымдастыру барысында тусшшаз материалдын орналасуына карай туындайды.
М¥Faлiм жYЙeлiлiк пен бiрiздiлiк ^станымын жаттыгу мэтiндeрiндe кeздeсeтiн тYсiнiксiз сeздeрдi тYсiндiру барысында сактамаган жагдайда сeйлeу дагдысыныц одан эрi мeцгeрiлуiнiц киындап кeтeтiндiгiн жт тYсiнeдi.
ЖYЙeлi жYргiзiлгeн ж^мыстыц нэтижешнде окушылар бeрiлгeн сeздiц магынасын толык тYсiнeдi эрi оныц мэнiнeн Yлгi алып, тYЙiн тYЙeдi. ЖYЙeлiлiк пен бiрiздiлiктi сактау аркылы балалардыц дерек^здермен ж^мыс iстeу бiлiгi калыптасады: акпаратты iздeп табу, алган акпаратты eцдeп, eз ойын накты эрi айкын жeткiзудe сeйлeу эрeкeттeрiнiц бeлсeндiлiгi, сондай-ак баяндау шeбeрлiгi де артады.
Ощушыныц саналылыщпен, белсендткпен бтм алу устанымы
Дерек^здермен ж^мысты саналы жYргiзудe тeмeндeгi окыту eрeжeлeрi басшылыкка алынды:
- окушы алдында т^рган максат пен мiндeттeрдi анык тYсiнуi саналы окытудыц шарты боларын назарга алу;
- окушылардыц оку материалын жаттап алмай, олардыц мэн-магынасын терец тYсiнуiн камтамасыз ету;
- кажет мэлiмeттeрдi дерек^здерден iздeу кeрeктiгiн сeзiнiп, оларды пайдалануына мYмкiндiк тугызу;
- окушылардыц бшм алуга деген ынтасын, бeлсeндiлiгiн арттыратындай тиiмдi эдiстeрдi Yнeмi колдану, eмiр бойы бiлiм алу кагидасын ^мытпау;
- тiлдiк бiрлiктeрдi саналы тYрдe мецгерту Yшiн оны сeз Тркеш, сeйлeм iшiндe колданып, сeйлeу эрекетвде пайдалана бiлуiн назарда ^стау;
- eз бeтiмeн акпаратты табуды YЙрeту, таным эрeкeтiнiц тиiмдi эдiстeрiмeн таныстыру;
- эрбiр окушы т^лгасына камкорлык жасау, оны оку пэнiн игеретш субъект рeтiндe калыптастыру;
- окушы бшмш тэжiрибeдe колдануына кeмeктeсу.
М¥Faлiмнiц д^рыс койган талаптары мен тапсырманы орындату aлгоритмдeрiнiц бiрiздi тэртiптeлгeн жYЙeсi окушыны саналылыкпен бiлiм алуга дагдыландырады.
Ощушыныц жас, дара ерекшелгггн ескеру устанымы.
Дерек^здермен ж^мыс бойынша бeрiлeтiн тапсырмалар окушылардыц кабылдау, есте сактау, окуга бeйiмдiлiгi мен олардыц жеке т^лгалык кaбiлeттeрiн ескере отырып жасалды. Эрбiр сабак барысында сыныптагы окушылардыц жеке жэне жас ерекшелштерш ескере отырып, косымша ж^мыстар жYргiзiлдi. Сонымен катар сыныптагы балалардыц тeмпeрaмeнттeрi мен мiнeздeрi eскeрiлдi. Окушылардыц арасында сынып алдында eз ойын толык жeткiзe алмайтын, байланыстырып сeйлeй алмайтындары кeздeсeдi. Б^ларды болдырмау Yшiн бастауыш саты окушыларыныц сeйлeу дагдысын калыптастыру максатында акпаратты баскаларга жeткiзу ойын тYрiндe ^йымдастырылды. Ол окушылардыц зeйiнiц eзiнe аударумен, дeрeккeздeрдi пайдалануга кызыгушылыктарын арттырумен ерекшеленедь Осы ойын тYрiндeгi пiкiр алмасулар барысында окушылар eз ойларын жасканбай айтуга, толык жэне дэлeлдi, эсeрлi жeткiзугe дагдыланады.
Свйлеу зрекетгтц неггзгг турлергшц взара тыгыз байланыстылыгы устанымы: Дерек^здермен ж^мыс бойынша тапсырмалар эзiрлeнгeндe сeйлeу эрeкeтiнiц нeгiзгi тYрлeрiнiц eзaрa тыгыз байланыстылыгы eскeрiлeдi. Дeрeккeздeрдe бершген акпаратты окып, оны корыту, тYЙгeн пiкiрдi ортага салу немесе ж^ппен талкылау, бiр-бiрiн тыцдап, пiкiр алмасу, алган бiлiмдi жазба ж^мыстарында пайдалану - бiр-бiрiмeн байланысты iскe асатын YДeрiс. Окылым, айтылым, тындалым, жазылым бойынша тапсырмалардыц eзaрa YЙлeсiмдiлiкпeн бeрiлуi аркылы окушыныц сeйлeу эрeкeтiнiц белсендшгшщ артуына мYмкiндiк туады.
Ощытудыц ощушыны тзрбиелеу устанымы. М^нда мына кагидаларды бeлiп карауга болады: бастауыш сыныптарда элeмдi диaлeктикaлык-мaтeриaлистiк т^ргыдан тYсiну элементтер^ баланыц когамдык мэнiнiц моралдык сапаларын жэне мiнeзiнiц eрiктiк бeлгiлeрiн тэрбиелеу.
Осы ^станымдар нeгiзiндe казак тш сабактарында окушылардыц сeйлeу эрeкeтiн дерек^здермен ж^мыс аркылы бeлсeндi eтудiц мазм^ны, оны жYргiзудiц эдiс-тэсiлдeрi, к¥ралдары мен формалары аныкталды.
ЭртYрлi дeрeккeздeрiмeн ж^мыс ютеу оку YДeрiсiнiц мацызды бeлiгi болып табылады. Оку Yдeрiсi сэйкeсiншe ^йымдастырылмаса окушыларда дeрeккeздeр ^клеу эрeкeтiнiц к¥ралы да бола алмайды.
Оку эрeкeтi эртYрлi формада бершетш акпаратпен ж^мыссыз мYмкiн емес. Оку YДeрiсiндe мeцгeрiлeтiн бiлiм - iздeп тауып, сыгымдап, eцдeп, тYсiндiрiп, сактап, пайдаланатын акпарат. Осылайша, акпараттык кызмет эмбебап акпараттык оку эрeкeтi тYрiндe накты пэндiк саланы окушыныц мeцгeруi аркылы жYзeгe асырылады.
Бiз eз ж^мысымызда бастауыш сынып окушысы мeцгeруi тиiс дeрeккeздeрмeн ж^мыс кeшeнiн аныктауда, Т.Н.Соколованыц тiл дамыту мeктeбi атты eцбeгiндe кeрсeткeн акпараттык эрекет к¥рылымын нeгiзгe алдык.
Оку тапсырмасын кабылдау кeзeцi Yшiн акпараттык с^ранысты тYсiну, окшаулау, нактылау, акпарат кeзiн тацдап, оныц накты акпараттык с^раныска жарамдылыгын багалау.
Акпаратты iздeу кeзeцiндe окушы кез-келген колжeтiмдi дeрeккeздeрiмeн тиiмдi ж^мыс iстeй бiлуi керек: бакылауды бiрiздi жэне д^рыс жYргiзу, тиiмдi эдютер аркылы iздeу аукымын тарылта отырып мэТнщ акпаратпен ж^мыс iстeу. Б^л жерде тыцдалым немесе окылым юке асады.
Акпаратты eцдeу кeзeцiндe ец непзгшерш бeлiп алу, оку тапсырмалары бойынша кeлeмiн eзгeртiп, к¥растыру бiлiктeрi колданылады.
Акпаратты сактау кeзeцiндe кыска немесе ^зак мeрзiмгe арналган акпаратты кодтау эдюш тацдаганда, окушы eзiнiц есте сактау eрeкшeлiгiн саналы жэне д^рыс пайдалануы тиiс. Ендi окылымнан баска айтылым мен жазылым да юке косылады.
Зeрттeушi акпаратты тасымалдаушыдан осындай арнайы бiлiктeрдi колдануды талап етедь
Окушыда дeрeккeздeрмeн ж^мыс ютеу Yшiн, алдымен олардыц дeрeккeздeр (энциклопедиялар, аныктамалык эдебиеттер, лингвистикалык сeздiктeр), олардыц тYрлeрi мен кaжeттiлiгi, к¥рылымы, акпараттыц бeрiлу eрeкшeлiгi туралы бiлiмi болуы шарт. Дeрeккeздeрдiц эртYPлiлiгiн багдарлай отырып, кажеттюш аныктау, одан керек акпаратты табу, лингвистикалык акпараттардыц бeрiлу жолдары мен к¥ралдарыныц лексикографиялык басылымдардагы ерекшелштерш кабылдай бiлуi керек.
Дeрeккeздeрмeн ж^мыс бастауыш сыныптыц барлык пэндeрiндe жYргiзiлeдi, сeбeбi эр пэнде бeрiлeтiн жаца акпараттармен катар жацартылган бiлiм мазм^нында окушылардыц тiлдiк к^зыреттшпне басымдык бершп, оку жоспарында барлык пэннiц тшдш максаттары, пэнге катысты лексика мен терминологиясы айкындалган. Окушылардыц дeрeккeздeрмeн ж^мыс iстeуi бастауыш сыныптан кYтiлeтiн окыту нэтижeлeрiндeгi жаца талап деп те айта алмаймыз. Сeбeбi, б^рынгы багдарламаларда арнайы карастырылмаганмен, орфографиялык, тYсiндiрмe ^здштермен ж^мыс тiлдi окытудыц бастауыш сатысында жYргiзiлiп кeлeдi.
Алайда окушыларды дерек^здермен eз бeтiншe ж^мыс iстeугe YЙрeту тиiмдiлiгi тeмeн болып отыр, б^ган мектеп тYлeктeрiнiц, тiптi жогары оку орнына келген кeпшiлiк студeнттeрдiц лексикографиялык дерек^здерге жYгiнeтiн тапсырмаларды eзбeтiншe орындауга кaбiлeтсiздiгi дэлел болады.
Казак тш сабактарында дeрeккeздeрдi пайдалану мYмкiндiгi окушыларга тiл туралы eз бiлiмдeрiн толыктыруга, карым-катынаста лексикалык киындыктарды ецсеруге мYмкiндiк бeрeдi. Окушыныц кажет жагдайда дерек^здерге жYгiну кaжeттiлiгi мен оны пайдалану бшп бастауыш сатыдан калыптасады. Ол окушыныц eздiгiнeн бiлiм алуыныц бастауы. Окушыныц eзiндiк бiлiмiн кецейтуге деген алгашкы кадамы eз iс-эрeкeтiнe басшылык жасай бiлуiнeн байкалады. Оган мектеп табалдырыгын аттаган сэттен бастап, окушы ретшде eзiндiк iс-эрeкeтiн ^йымдастыруга жагдай жасау аркылы кол жeткiзугe болады. Ол - м¥Faлiм тарапынан жогары бшктшкп талап eтeдi.
Корыта келгенде, ^рнеки педагог-психолог галымдардыц бастауыш сынып окушыларыныц сeйлeу эрeкeтiн дeрeккeздeрмeн ж^мыс аркылы дамытудагы eрeкшeлiктeрi мен зацдылыктарды зерттеу мэсeлeсiнe арналган eцбeктeрiндe баланыц ^здш коры мен сeйлeу тшн дамыту, оныц психикалык процeстeрiн ^Y^i^, кабылдау, елестету, ойлау т.б.) жeтiлдiругe тiкeлeй эсер eтeтiнi дэлелденген. Бастауыш сынып окушыларыныц белсенд эрeкeтi - оку эрекетш тиiмдi игеру мен элеуметпк дагдылардыц дамуына багытталган эсерлер, ю-эрекеттердщ теракты жYЙeсiндe кeрiнeтiн, мотивациялык, когнитивтiк, баFалаушылык-тэртiптiк, психомоторлык компоненттерден т^ратын психологиялык жYЙeлi бiлiм. Бастауыш мектеп жасындагы белсенд
эрекетшщ калыптасуы тшмдшгш арттыруFа сол Yдерiстiн уйымдастырушылык жэне мазмундык ерекшелiктерiн камтитын шарттарды ескеру ыкпал етедi. Уйымдастырушылык ерекшелштер белсендi эрекеттiн калыптасу YДерiсiнiн ерекше кyрылFысын болжайды. Ол катысушылар мен олардын ынтымактастыFынын баFдарламасы, взара эрекеттеспп мен артыкшылыFына психологиялык жэне эстетикалык баFыттарын жYзеге асыруды камтиды. Бастауыш мектеп жасындаFы белсендi эрекеттiн калыптасу YДерiсiнiн мазмундык ерекшелiктерi тyлFалык дамуFа -взiн-взi баFалауFа, жетiстiкке моивациялануFа, iс-кимылын бакылауFа, шыFармашылык кабiлеттiн дамуына ыкпал ететiн жумыстар жYргiзу мен коммуникативтш - презентативтiк, интеллектуалдык, уйымдастырушылык-техникалык белсендiлiктi орнатуда жатыр.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Леонтьев A.A. Язык. Речь. Речевая деятельность. Москва: Просвещение, 1969. - 214 с.
2. Леонтьев A.A. Основы теории речевой деятельности. - М.: Изд-во «Наука», 1974. - 368 с.
3. Омарова Г.Ж. Бастауыш сынып окушыларынын дерекквздермен жумыс ютеу бшгш калыптастыру -жана багат. // <^здакс1з педагогикалык бшм беру мэселелерг дэстур жэне инновациялар»: Еуразиялык педагогикалык университеттер кауымдастырынын Халыкаралык форумынын материалдары. Ек1 томдары. -Бiрiншi том. -Aлмaты: Aбaй атындага КазУПУ, 2018. 182 - 187 бб.
4. Муканов М. Жас жэне педагогикалык психология. - Arn^a™: 1982. - 248 б.
5. Давыдов В.В. Состояние и проблемы исследований учебной деятельности / В кн. Деятельностный подход в психологии: проблемы и перспективы. Сб. Научных трудов. - М., Педагогика, 1986. - 239 с.
6. Эльконин Д. Б. Психическое развитие в детских возрастах / Под ред. Д.И.Фельдштейна. 2-е изд. - М., 1997.-416 б.
7. Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы: оку куралы / С. Б. Бабаев. - Ллматы: Зад эдебиеп, 2007. - 415 б.
8. Львов М.Р. Методика преподавания русского языка в начальных классах: учеб. пособие для студ.высш. пед. уч. заведений. 3-изд., стер. - М.: Изд. центр «Aкaдемия», 2007. - 464 с.
9. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. Опыт теоритического и экспериментального психологического исследования. Москва, 1986, с.231.
10. Психология: Ддамзат акыл-ойынын казынасы. 10-томдык. 1-том. Л.С.Выготский: Мэдени-тарихи тужырымдама. /жетек: -акад Э.Н. Нысанбаев.- A: «Таймас» баспа уш, 2005. - 446 б.
11. Балакаев М., Сергалиев М. Казак тшнщ мэдениетi. Aлмaты: 2ИЯТ PRESS, 2006 - 140 б.
12. Харисов Ф.Ф. Лингвистические и психолого-педагогические основы начального обучения татарскому языку в школах с русским языком обучения : Дисс...док. пед. наук ./Ф.Ф. Харисов. - Казань, 2000. - 538с.
13. Сейдазым Б.0. ЖанартылЕан бшм беру жаЕдай^хнда математика сабатында топтык жумыстарды уйымдастыру ерекшелштер^ Казак мемлекеттiк кыздар педагогикалык университетшщ хабаршысы №1 (77), 2019, б. 91-96.
14. Бастауыш бшм беру денгешнщ 2-4 сыныптарына aрнaлFaн «Казак тш» пэнiнен Yлгiлiк бaFдaрлaмaсы (окыту казак тшнде) - Aстaнa, 2018. http: // adilet.zan.kz / kaz /docs / v1800016989
15. Казак тш. Жалпы бiлiм беретiн мектептщ 2-сыныбына aрнaлFaн окулык. 2 бвлiмдi / Жумабаева Э.Е., Уайсова Г.И., Сэдуакас Г.Т. - Ллмaты, «^т^ура^ 2017. - 128 б.
16. Казак тш. Жалпы бiлiм беретш мектептiн 3-сыныбына aрнaлFaн окулык. 2 бвлiмдi./ Жумабаева Э.Е., Уайсова Г.И., Сэдуакас Г.Т. -Amwara, «Aтaмyрa», 2018. - 126 б.
17. Sadiku L.M. The Importance of Four Skills Reading, Speaking, Writing, Listening in a Lesson Hour. European Journal of Language and Literature Studies. Vol.1, Nr.1. 2015. p. 29-31.
18. Блонский П.П. Психология и педагогика. Избранные труды. -2-е изд., стер. М.: Изд-во Юрайт, 2016. -166 с.
ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ АКТИВАЦИИ РЕЧЕВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧЕНИКОВ НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЫ ЧЕРЕЗ ИСТОЧНИКИ
А.Т. Туралбаева1, А.Н. Умирбекова 2
1 PhD, заведующая кафедрой управления и качества образования,
Филиал АО «НЦПК «ЭРЛЕУ» Институт повышения квалификации педагогических работников по Алматинской области Алматы, Казакстан, email: turalbaeva a@mail.ru 2 PhD, ст. преподаватель кафедры педагогики и методики начального обучения, КазНПУ имени Абая, Алматы, Казакстан, email: akerkesha 85@mail.ru
В статье излагается содержание обновленной программы образования, рассматриваются проблемы речи младших школьников. Даётся определение речевой деятельности учеников младших классов, раскрываются особенности развития речевой деятельности в этом возрасте. Показаны средства работы с источниками. Останавливаясь на методах работы с источниками, авторы акцентируют внимание на психолого-педагогическом анализе активации речевой деятельности учеников начальных классов. Работа по активизации речевой деятельности должна идти в соответствии с возрастными возможностями детей. Авторы, учитывая особенности и требования к работе, дают примерную систему дидактических принципов по указанному направлению.
Ключевые слова: речь, развитие речи, ученики начальной школы, речевая активность, источники, деятельность
PSYCHOLOGY AND PEDAGOGICAL BASES OF ACTIVATION OF SPEECH ACTIVITY OF CHILDREN OF PRIMARY SCHOOL THROUGH SOURCES
A.T.Turalbayeva7, A.N.Umirbekova2
1 PhD, Branch of JSC "NCPD "Orleu" Institute for professional development of Almaty region", Almaty, Kazakstan, email: turalbaeva a@mail.ru
2 PhD, Senior Teacher of KazNPU named after Abay
Almaty, Kazakstan, email: akerkesha 85@mail.ru
This article describes the content of the updated education programme and addresses the speech problems of younger school children. We give definition to speech activity of children of primary grades, and the peculiarities of the development of speech activity at this age are also revealed. We show in the article the means of working with sources. During the article on methods of working with sources, we focus on psycho-pedagogical analysis of activation of speech activity of pupils of primary classes. It also shows the activity of speech activity according to the age capabilities of primary school pupils. All know during the work with sources for development of the speech the didactic principles occupy an important role, we considering features and requirements of the work could give the approximate system of the didactic principles.
Key words: speech, speech development, primary school pupils, speech activity, sources, activities
Редакцияга 02.05.2019 XYOxi.
