CC BY
15ГРНТИ 16.21.45
ЖЕКЕ АТАУ РЕТ1НДЕ ЦАЛЫПТАСЦАН ^РДЕЛ1 СвЗДЕР ТАБИГАТЫ
Ж.К. СYйiнжанова
Кожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак ^YP^ университетi, TYpKiCTaH, Казахстан
zhanar.suinzhanova@ayu.edu.kz
Магыналык тутастык аркылы шыгып, 63iHAiK ерекшелжтерш орныктырган кaзipri тiлiмiздегi кYPделi сездердщ тiлдiк табигатын, негiзгi сипатты белгiлеpiн, гылымдагы орнын белгiлеудiн мацызы зор. Ешншшк магына иеленiп, синтaксистiк пркестен геpi туынды кYPделi сезге айналган бул лексикаланган тipкестеpдiн сезжасамда зеpттелуi элi де болса теpенipек карастыруды кажет етедi. Зеpттеудiн максаты - сез пркестершщ лексикаланып, атау ретшде калыптасу жолын пайымдап, онын атау репндеп калыптасу жолын зеpттеушiлеpдiн пiкipлеpi аркылы дэлелдеу. КYPделi атаулардын калыптасу ерекшелшн саралау. КYPделi сездеpдiн тутас 6ip угымды бiлдipетiндiгiн, курамындагы сыцарлары Yнемi магыналык тутастыкта жумсалатынын, Yшiншiден, сынарлары курастырушы кызмет аткаратын белгiлеpi галымдардын накты зеpттеулеpi аркылы дэлелдерш нактылау. Сез тipкесiнiн грамматикалык мэнш аныктай отырып, сез тipкестеpi аркылы жасалынган кYPделi атаулардын еpекшелiгiн саралау.
Туйт свздер: щрдел1 свздер, лексикалану Ydepici, сез т1ркес1, магыналъщ тутастыц, уэждтж.
Болмысымызда болган эpтYpлi езгерютерге байланысты енген сан алуан гылыми, мэдени, техникалык т.б. жаналыктарга сэйкес пайда болган кубылыстар мен заттардын атаулары бар екенi белгiлi. Жана колданыстар, жана гылыми терминдер мен терминдш атаулар санатына косылган атаулар шшде еpкiн сез тipкесiнiн курамынан шыгып, жеке атау болып калыптаскан кYpделi тулгаларды да кептеп кездестipемiз. Жеке атау pетiнде калыптаскан кYpделi сездеpдiн тiлдiк табигатын аныктап, олардын грамматикалык, кызметтiк жэне семантикалык мэнш айкындаудын гылыми манызы зор.
Тшш^галымдар лингвистикалык зеpттеулеpiнде сез тipкестеpiнiн эволюциясы мен магыналык дамуы жайында бipкaтap пiкip калыптастырган. Faлым Н.Т.Сауранбаев «Изафетпк тipкесте iлiк жалгауы бipде жалганып, бipде жалганбайды. Мунын себебi шк септiктiн иелiк магынасынын айкындалып я кемескшенш айтылуынан... Жалгау тYсipiлмей айтылганда, iлiк септiктегi сездiн ие, субстантив, жетекшi сез екендiгi айкындалады. Ягни таза синтaксистiк тipкес болып табылады. Ал iлiк жалгауы тYсipiлiп айтылганда, алдыщгы сездiн иелiк, субстантив мэш сезiлмейдi, кемескiленедi де екеуi бip сез магынасында айтылады, ягни атауга айналады. Сондыктан изaфеттiн iлiк жалгаусыз тYpi сейлемде бip гана мYше болады», деп онын сез тудыру жYЙесiне айналган тэсiл екенiн, изафеттщ бул тYpi кaзipде тутас, бip атау (лексема) болып угынылатынын сез етедь Гималай тауы, Шу взет, Москва цаласы, цазац халцы, драма театры, Киров шахтасы, Партия ушты, Оцу миниcтpлiгi, Алматы станциясы, министрлер Совeтi сиякты кYPделi атауларды жасау кен ерю алганын келтipедi [1; 86].
Профессор К. Аханов кYPделi сездеpдi карастырып, олардын еpкiн сез пркест^ мен фразеологизмдермен салыстыру барысында осы аталган екi топты айырудын жолдарын кеpсетiп, кэpi жшк, ащы шек, тощ шек, асыщ жiлiк т.б. кYPделi сездер номинативт немесе атаушы кызмет аткарады, эркайсысы бip-бip атау pетiнде колданылады дейдi. Сонымен бipге, мундай сездеpдiн термин сездерге жакындыгын, олардын бipте-бipте теpминдiк сипатты иеленетшдшн де сез етедi [2; 76]. Орыс галымы В.Сухотин сез пркестершщ дамуы туралы: «Эр тYpлi сез тipкестеpiнiн магыналык тутастыгы жэне жт колданылуы тiл жYЙесiнде жана сападагы курылымдардын пайда болуына апарады, сейтiп тiлдiн лексика-фразеологиялык, грамматикалык коры толыгады, онда сан кырлы фразеологизмдер мен идиоматикалык оралымдар жэне аналитикалык конструкторлар пайда болады» деген пшр айтады [3].
КYPделi сездеpдiн табигатын тану Yшiн, бipiншiден, тутас бip угымды бiлдipетiндiгiн, екiншiден, курамындагы сынарлары Yнемi магыналык тутастыкта жумсалатын, кызмет жагынан белшектенбейтiн, Yшiншiден, сынарлары курастырушы кызмет аткаратын, бipудaй бipлiкте болатын негiзгi белгiлеpiн галымдар атап керсеткен.
Бул туралы галым С.Исаев орыс тiлiндегi кейбiр терминдiк лексика казак тiлiне пркеспен аударылып жYргендiгiн айта келе, ашъщ хат, улт мэселеа, kyh тэрт!б!, Орталъщ Комитет, т.б.синтаксистт свз т1ркестертен де, фразеологиялыщ ^ркестерден де айырмашылыгы бар деп, бул оралымдарды атаулыщ тгркестер деп атайды. Жэне «Теракты фразеологиялыщ тiркестердегiдей атаулык (лексиколизованные) иркестердщ грамматикалык байланысы теракты, квбiнесе жеке сездщ эквивалентi сиякты бiр сездщ орнына колданылады. К^ала бердi атаулык ^ркестердщ орын тэртiбi де теракты болады. Бундай лексикалык орамдардыц к¥рылысы да, к¥рамы да бiршама туракталган болып келедi.Олар бiр-бiрiмен тыгыз байланысты, белгiлi бiр тэртiппен куралган сездерден тирады. Курамындагы сездер калай болса солай ауыса бермейдi. Мысалы: ецбек ащы, жер шары, атщару комитетi, ецбек ктапшасы, т.б. деген сез орамдарыныц еркш сез пркестершен айырмашылыгы бар екеш байкалады» дейдi [4; 68].
Н.Э. Ильясованыц "Kазiргi казак тiлiндегi атаулык тiркестер: калыптасуы мен даму урдiсi" атты кандидаттык диссертациясында кептеген гылыми мэселелердi аныктап, атаулык тiркестерге жалпы сипаттама беред^ атаулык тiркеске уйткы болатын ешм сездер екенiн кврсетiп, олардыц езге пркестерден айырмашылыгын талдайды. Автор керсетшген жумысында атаулык ^ркестердщ калыптасу жэне даму урдюше ерекше кецш беледк "Атаулык ^ркестердщ тарихи тегi, жасалу жолы бiркелкi емес. Сондыктан олардыц даму багыттары да эртYрлi арналарды камтиды. Айталык атаулык тiркестер сез пркесшщ грамматикалык байланысу Yлгiсi непзшде дамыса, атаулык ^ркестердщ негiзiнде жаца лексикалык бiрлiктер мен кYPделi сездер пайда болады. КYрделi свздердщ шшде бiрiккен свздердщ шыгу тегi атаулык ^ркестердщ тарихымен тыгыз байланыста карастырылады" - деп жазады [5; 18].
Заттар мен кубылыстардыц атауына айналган мундай номинативтi тiркестер , - бiр жагынан, еркiн тiркестер, ягни сез тiркестерi мен, екiншi жагынан бiрiккен, кiрiккен, сондай-ак кYPделi сездер аралыгындагы тiркестер, баскаша айтканда, туракталган атаулар, сондыктан да булар сез пркесшщ катарына жатпайды.Бул тэрiздi пркестер гасырлар бойы колданудыц барысында синтаксист^ катынасы солгындап, бiр заттыц (угымныц) атауы ретiнде туракталган. Мундай лркестер (Арал тецiзi, Сырдария езет, Балщаш квлi) номинативтiлiк касиет еркш сез лркестерше тэн емес, сездерге, кYрделi сездерге, кала бердi, заттыц (угымныц) атауына айналган атауыштык иркестерге тэн екендiгiн кврсетедi [6; 6].
Профессор Ж.Манкеева тшдщ дамуы дегенде, эдетте, оныц жаца сездер мен сез тiркестерi аркылы толыгуы, баюы туралы сез болады. Алайда, ана тiлiмiздiц басып еткен узын сонар жолыныц тарихи сiлемдерi мен кат-кабаттарындагы сырыныц квбi - сол жаца свздердщ жасалуына негiз болган квне де байыргы тYбiр свздердiц бойында екендiгiн айта келе, свзжасамга катысты эдетте тек свз тудырушы морфемалар жеке карастырылады да, тYбiр морфемага дурыс квцiл бвлiнбейдi, екi морфеманыц бiрлiгi жете сабактастырылмайды деген пшр айтады [7; 42].
Мундай атаулар баска да тшдерде кездеседi. Турш тiл бiлiмiнде заттар мен кубылыстарды атауда колданылатын курделi атаулар термит туралы кептеген зерттеу ецбектерi бар екеш жэне оларды атауда эртYрлi терминдер жэне бiрiнiц орнына бiрi колданылатыны мына макалада айтылады да мынадай тужырым жасайды. «Birle§ik isim terimi daha 50k §ekil bilgisini, dolayli olarak da söz dizimini ilgilendiren bir terimdir. Bu terim, §ekil bilgisi kaynaklarinda birle§ik isim, birle§ik ad; söz dizimi kaynaklarinda ise genellikle birle§ik isim, birle§ik isim grubu/öbegi §eklinde yer almaktadir. "Bir kavrama bir kelime" ilkesi geregince bir terimin birden fazla kavrami kar§ilamamasi gerekir. Bir terim bir kavrami kar§ilayabilir, birden fazla kavrami kar§ilayamaz. Bu sebeple eins isimlerinin bir araya gelmesiyle olu§an örneklerle özel isimlerin bir araya gelmesiyle olu§an örnekler ayni terimle kar§ilanamaz. "Hanimeli" ile "Re§at Nuri Güntekin" yapilari i^in farkli alanlarda ayni terimin kullanilmasi dogru degildir. Birle§ik isim terimi daha 50k §ekil bilgisini ilgilendiren bir terimdir. Birle§ik isim, birden fazla eins isminin degi§ik kelime grubu kaliplariyla kalipla§masi, yani eins isimlerinin birle§mesiyle olu§ur. Bir kavrama bir kelime ilkesinden hareketle "hanimeli, aslanagzi, cumartesi" gibi eins isimlerinden olu§an yapilar birle§ik isim, "Mustafa Kemal Atatürk, Mehmet Akif Ersoy, Peyami Safa, Re§atNuri Güntekin" gibi yapilar ise özel isim grubu olarak adlandirilmalidir. Özel isim grubu özel isimlerden olu§ur» [8; 1-11].
С.Н.Муратов езшщ «Устойчивые словосочетания в тюркских языках» деп аталатын зерттеу ецбегшде сез т1ркеи курылымдарыныц лексикалануы туралы пiкiр айтады. Мундай тiркестердi галым «лексикаланган туракты тiркестер» деп атайды. Свйтiп свз тiркестерi аркылы лексикаланган тiркестердi «бейнелеу типiнiц кYрделi лексикалык бiрлiктерi» ре^нде карастырады [9; 24].
Семантикалык даму сез лркестершщ туынды сезге айналуында мацызды рел аткарады. Бул процесс гылымда лексикалану процесi деп аталады. Сез ^ркесшщ атауыштык дэрежеге жетуi -лексикалану процесшщ нэтижесi. Сез тркестершщ лексикаланып, термин ретiнде калыптасу жолын пайымдау Yшiн, оныц атау ретшдеп калыптасу жолы мен жYЙесiн ономосиологиялык багытта саралау орынды. Сез ^ркест^ аркылы жасалып, жаца угымды белгшеуде жумсалатын туынды сездердщ жасалуы, сейтiп олардыц лексикалану YДерiсi, тYптеп келгенде, ойлаудагы езгерiстер мен танымда пайда болган жаца заттар мен кубылыстарды белгiлеу Yшiн кажет деп багаланады.
Профессор Анар Салкынбай кYPделi сездердегi сезжасамдык магына туынды сездщ семантикалык курылымын кураушы тулгалардыц магыналары нэтижесiнде пайда болатын ерекше магына деп таниды. Fалымныц пайымдауынша, жацадан аталатын зат пен кубылысты тацбалауда, кYрделi сездер сыцарларыныц денотаттык жэне сигнификаттык магынасы номинативтiк белгiлер аркылы керiнiс табады. Ал бул номинативтш белгiлер туынды сездщ курамындагы барлык сыцарлардыц магынасы негiзiнде туындайды [10; 15]. Осындай туракты тiл бiрлiктердiц пайда болуы лексикалану Yдерiсiмен байланыстырылады. Сондай-ак, ондай бiрлiктер грамматикалык езгерюке ушыраганда сездщ жаца грамматикалык формасын жасай алатындыгы да сез болады. Келе-келе мундай мэселелер сезжасамдык теория тургысынан карастырылып, кейiнгi сезжасам саласыныц теориялык дамуына негiз болады.
КYPделi атаулардыц кец тараган бiр тYрi заттыц кYрделi атауларын сезжасам жYЙесiнде кешендi турде арнайы зерттеген профессор Б. Касым мынадай ой айткан болатын: «Казак тiлiндегi кYPделi сездер - бiрiншiден, тутас бiр угымды бiлдiредi, екiншiден, курамындагы сыцарлар Yнемi магыналык бiрлiкте болады, Yшiншiден, сыцарлар езара ыцгайласа куралып, тутастыкта жумсалып, бiр угымныц кYPделi аталымын калыптастырады" деген ойы бiздiц жумысымыздыц максаты Y™rn де аса мацызды деп есептеймiз [11; 66].
Осымен байланысты профессор Б. Момынова кYрделi атаулар туралы: «Кейде угымды атаудыц кажеттшп арткан кезде сез деп, сез ^ркес деп тандап жатудыц езше уакыт кала бермейдi. Себебi, когам мен саясатка катысты сездер аса жш колданылатын тiлдiк бiрлiктер, езгеру Yдерiсi аса кYштi, сондыктан да оларга деген сураныс кYн сайын артпаса, кемiмейдi жэне бул когамныц даму зацдылыгынан, емiр талабынан туындайды. Мысалы, саяси байкот, саяси куйзелю,цогамдъщ niKip, жаhандану Ydepid, злемдгк арена, т.б. Эрине бул калькалаудыц нэтижелер^ олардыц тYпнускаларыныц езi сез пркесшен туруы бiздiц пiкiрiмiздi дэлелдей тYседi, ейткенi олар бiр сезбен магынасын жеткiзу мYмкiн болмагандыктан, тiркес ^шнде алынып отырган атаулар» екендiгiн келиредь [12; 85].
Тулганыц даму нэтижесшде атаулардыц жасалуы мен олардыц туынды сез жасау мYмкiндiгi сараланып, тулгалардыц грамматикалануы мен лексикалануына Yлкен мэн бершедь Лексикалану Yдерiсi сез тркестершщ магыналык дамуыныц децгейiн айкындайды. Сез тркесшщ атауыштык дэрежеге жетуi лексикалану Yдерiсiнiц тiкелей жемiсi ретiнде танылады. Сез тiркесiнiц лексикалану Yдерiсiн сезжасамда аналитикалык сезжасамдык тэсiл деп карастырылады. Лексикалану Yдерiсiндегi туынды сездiц пайда болуымен олардыц магыналык дамуын айкындауга болады. Сезжасамдык тэсiл аркылы жасалган лексикаланган тулгалар ажыратылмайды, бiр 6y™ кYЙiнде жумсалады, мYшеленбейдi, ягни эр тулга жеке сейлем мYшесi болмайды. Канша сезден турса да лексикаланган атау бiр гана сейлем мYшесi кызметiн аткарып, бiр гана суракка жауап бередi.
Сез тiркесiнiц лексикалануы туралы профессор Р.Эмiр: «Сез тудыру, сездiц грамматикалык магынасын кубылту Y™rn пайда болган тiркестер сез тркес катарына жатпайды: кызыл балык, ак боз, ак баттауык, кек ала. Мысал ретiнде келтiрiлген сездер - кYPделi сездер. Булардыц компоненттерi бастапкыда синтаксиске тэн тэсiлдер аркылы косылганымен, казiр бiр угымды атайтын сез калпына енген. Кеп жагдайда осылай куралган тiркестер жYре келе бiрiгiп, бiрiккен сездерге айналып кетедi» [13; 11]. Сез тркестершщ магыналык дамуы аркылы жаца магынага ие болып, кYPделi сез ретiнде таныла алатынын керсетедi.
Бул туралы М. Сэрсембаеваныц "Матаса байланыскан сез тiркесiнiц лексикалануы непзшде жасалган туынды сездер семантикасы" атты кандидаттык диссертациясыныц негiзгi зерттеу нысаны ретiнде изафеттiк тiркестер аркылы жасалган атаулар мен олардыц магынасы алынган. Автор "тшдеп ете мацызды кубылыстыц бiрi - жаца атаудыц жасалу жолы мен оныц калыптасуын аныктау, оныц табигаттагы заттар мен кубылыстармен жакындыгын, ондагы тацбаланудыц
еpекшелiктеpiн rapœTy болып тaбылaды" [14; 3], - деп пaйымдaйды. Maтaсa байланыс^ан тез тipкестеpi aprçылы жaсaлFaн туынды сeздеpдi aBTop былaйшa топтaстыpaды:
1. Ауызею лебiз aprçылы ^алыптас^ан aтayлap;
2. Жaзбa тiл негiзiнде теpмин болып ^алыптас^ан aтayлap;
3. Жеp-сy aтayлapы;
4. ЭpтYpлi мекеме aтayлapы;
5. Гaзет, жypнaл aтayлapы [14; 29].
Каза^ тiл гылымыныц бaсты мarçсaттapыныц 6ipi - сeз Yлriсiнiц дaмy желiсi мен жYЙесiн бaFaмдay, oндaFы тapихи YPДiс пен тезжасамдьщ дэст^д^ генетикальщ тектiлiктi сактай oтыpып жaсaлFaн жацальщты ащындап, тездщ лебiздегi пpaгмaтикaльщ-кoммyникaтивтiк ^ызмет мен семантикальщ rçypылымдaFы eзгешелiктеpдi сapaлay, сол aprçылы тiл дaмyын бaFaлay бoлсa кеpек. Каза^ тшнщ лебiздiк жэне тiлдiк дамуыныц eзiндiк тapихи жолы мен бaFыт-бaFдapы, тapихи yэждiлiк пен жYЙелiлiкке негiзделген кешендi rçaFидaлapы 6ap. Тiл мен лебiз дамуыныц бaсты кepiнiсi мен непзп фaктopы - aTay жэне оныц ^олданыстагы магынальщ мазмуныныц мoлдыFы.
Fылыми зеpттеyлеpде сeз ^ке^н^ ^амматикальщ семaнтикaсыньщ мынaдaй негiзгi тYpлеpi aжыpaтылaды:
1. ATp^yraBT« ^ararnaCTap (аньщтауыштьщ ^атынас) -3aTTap мен oлapдыц белгiлеpi aprçылы ащындалады;
2. Обьектiлiк ^атынас - ю^екет жэне эpекет ^олданылатын 3aTTap aprçылы кepiнiс тaбaды;
3.Пысьщтауыш rçaтынaс-эpекет жэне эpекеттi аньщтаушы жaFдaйлapды аньщтайды;
4.Нoминaтивтi (тольщтауыш) ^aram^a'Trap мен oлapдыц сaнын кepсетедi.
Осындaй ^атынаста тypaтын тез ^тесш^ сыцapлapы, эдетте, сeйлемmц 6ip мушесшщ ^ызметш aщapaды.
Ce3 ^ке^н^ ^амматикальщ семaнтикaсы oлapдыц сыцapлapыныц кaтеropияльщ мэнiне жэне сeз тipкесi кypaмынa енетiн сeздеpдiц лексикальщ семaнтикaсынa непзделедь Кaтеropияльщ мэндеp ец opTarç мэн pетiнде сeз тaптapынa тэн, ал лексикальщ магына-накты сeздеpге тэн. Айтальщ, ашыщ mYC, ащ квйлек, квк me^i3, m.6. сиякты сeз тipкестеpiнiц лексикальщ мaFынaсы эpтYpлi. Бiparç осы тез тipкестеpiн ^ypaKrarn сын ешм мен 3aT ешмнщ кaтеropияльщ мэнше сэйкес келетiн opTarç гpaммaтикaльщ мэн 3aT пен оныц белгiсiне ие бoлaды. Алaйдa, ^амматикальщ семaнтикaны бapльщ уа^ытта бipдей сeз тipкесi сыцapлapыныц кaтеropияльщ мэндеpiнiц ^осындысы aprçылы шыFapып aлa беpyге бoлмaйды. Ce3 ^кесшде элементтеp eздеpiнiц мэнiн apaлapындa ^алыптас^ан ^атынас эсеpiнен eзгеpтyi мYмкiн.
Ce3 ^кесшц гpaммaтикaльщ мэнiн аньщтай отьфып, 6i3 сeз тipкестеpi aprçылы жaсaлынFaн кYpделi aтayлapдыц еpекшелiгiн де сapaлaй aлaмыз. ЯFни туынды сeздеp бас^а дa кYPделi тyлFaлap сиякты тезжасамдьщ зaцдыльщтapFa негiзделедi. Аналитикальщ тезжасамдьщ тэсш aprçылы жасалгандьщтан, мyндaй тyлFaлap 6ip бYтiн aTay pетiнде жумсалгандьщтан, гpaммaтикaльщ семантикальщ ^атынастан еpекше сипаща ие бoлaды. Олapдыц тYpленy жYЙесi де еpекше, деpбестiк негiзде бoлaды.
Жеке aTay еpекше мaFынa иеленiп, туынды тез pетiнде ^олданыс тaбaды. Тшдщ синтaксистiк жYЙесiнiц дaмyы бapысынды зат есiмдi тipкестеp кypaмындa белгiлi дэpежеде магынальщ eзгеpiстеp бoлaды. Жеке тездщ тipкес rçypay ^абшетшщ тapылyы нэтижесшде бypын ^олданылып келген сeз Tip^d тiл кypaмынaн шыFып молоды, не болмаса сиpек ^олданыла бастайды. Ал кей сeздеpдiц тipкес rçypay ^абшетшщ кецеюшен бypын бip-бipiмен байланысы болмайтын сeздеp eзapa тipкес rçypay мYмкiншiлiгiне ие болады, сeздiк rçypaмдa жаца aтayлap тацбаланады. Бул, ец алдымен, жoFapыдa аталып кepсетiлгендей, тiлдегi непзп даму зaцдыльщтapыныц аясында opындaлып жатады. Ягни сeз мaFынaлapыныц абстакциялануы aprçылы да opындaлaды, муныц нэтижесiнде жаца туынды сeздеp жасалады: aдвокammaр щaуъшдaсmыгы, биржа одагы, биржа айналымы, 6aHKmiK дагдарыс, щаржы дагдарысы, жанаша салыщ, ddHdi дащылдар, m.б.
Сeз ^тесш^ лексикалык семантикасы бул оныц сыцapлapыныц лексикалык мэндеpiнiц ^aparamm ^осындысы емес, сeз тipкесi - сыцapлapдыц магынасы тольщтьфылып тypaтын ^атынас aprçылы ^алыптасатын лексикa-гpaммaтикaльщ бipлiк. Ал лексикаланган тyлFaлap-туынды ^з болгандьщтан тек лексикалык бipлiк болады. ^аза^ тiл бшмшдеп кYPделi aтayлapдыц жасалуыныц ец мацызды белгiсi - семантикальщ дамуы мен магынальщ rçypылымындaFы нoминaтивтiк белгiнiц толыгуы деп есептеледi. Номинацияныц пайда болу жолыныц ^apammm жэне кYPделi сатысы
болады. Номинацияныц карапайым сатысы болмыстыц негiзгi белпс мен касиетiн багамдаудыц нэтижесiнде пайда болатын угымныц атауы. Ягни атау - болмыска тэн негiзгi белгiлердi тацбалау аркылы туындайды. Осыныц нэтижешнде алгашкы зат есiм мен етюткп сездер, олардыц предикативтiлiк катынасы, локативтк катынастары орнайды [15; 116].
Номинацияныц екiншi кYPделi сатысы - тшдеп бар тацбалардыц негiзiнде жасалатын транспозиция нэтижесшде аныкталады. Ягни эуелгi тацбаныц магыналык жэне тулгалык дамуы нэтижешнде туынды атаулардыц жасалуы, алгашкы магыналык курылымыныц жаца тацба ретiнде тYрлене езгеруi, транспозициялануы деп танимыз. Номинацияныц екiншi кYPделi сатысында болмыстыц бурын кезге тYCпеген, байкалмаган касиеттерi мен белгiлерi айкындалады. Осы жаца ерекше белгiлер туынды сездiц негiзгi ерекше номинативтiк белгiсiне айналады. Жаца угымды жаца атаумен, езгеше тацбамен атау Y™rn, бурынгы тацбаныц транспозицияланган жаца сипаты пайда болады. Алгашкы танылган белгiге жакындыгы, уксастыгы, алыстыгы, карама-карсылыгы аркылы пайда болган жаца угым бурынгы тацбаныц негiзiнде жаца мэн ала отырып, тулгалык жэне магыналык езгерюке тYсiп, туынды атау жасайды [10; 117]. Осы гылыми тужырымга CYЙенер болсак, онда кYPделi атаулар аркылы белгшенетш заттар мен кубылыстардыц атауы номинацияныц екiншi кYPделi сатысында пайда болатын лексикалану кубылысы аркылы жасалады деуге толык негiз бар.
Ка^рп кезде тiлiмiзде калыптасып, магыналык жагынан дамып, атауыштык мэнге жеткен тркестер кебiнесе:
- матаса байланыскан тiркестер аркылы: кадет корпусы, кадет партиясы, казначей билеттеpi, капуста бтеа, капуста щоцыр квбелегi, капуста шыбыны, картвел тiлдеpi, катод сэулеа, кварц сэулеа т.б.
- кабыса байланыскан тркестер аркылы: атомдыщ салмащ, атом сагат, атпа тамыр, атпа зыгыр, ау тощуыш машина, ауа Ypлегiш машина, ауа CYзгi, ауан су, аусар ой, ауыз бвлме, ауыл шаруашылыщ, ауыспалы егiс, аффрикат дыбыстар т.б.
- мецгерше байланыскан тркестер аркылы: кзмелетке келу,атщамiнеp, кезецге шыгу (белгт жасща келу магынасында), щолдан сурыптау т.б. жасалады.
Казак тшшщ байлыгы мен даму тургысы лексикалык бiрлiктердiц сандык сипатымен гана емес, сонымен бiрге магыналык дамуымен де, магыналык жштелюке, сездщ сапалык дэрежесше де ткелей байланысты екенi белгш. Сондыктан да тiлiмiзде соцгы гылым мен мэдениеттiц дамуына байланысты, когамдагы алуан тYрлi езгерiстер мен жацалыктарга сай жасалып жаткан тiркестер аркылы бершетш угымдар мол. Когамныц дамуы мен еркениеттщ тугызган гылыми-техникалык жацалыктары мен кубылыстары сез магынасын кецейтш, дамытып, сездердi тiркестiрiп жаца, туынды магынада колданыска енгiзетiндiгi тiлдiк деректерден айкын керiнедi. Еркiн тiркестiц магынасы мен оныц даму жолдарын, ондагы магынаныц кейде ауыспалы жагдайда колданылуын карастыру гылыми тургыдан кYPделi мэселелердщ сонымен бiрге езектi жумыстардыц 6îpî саналады. Сейлеу барысында угымды дэл аныктап, тацбалау максатында сездер мен сез тiркестерi магыналык сипатын эртYрлi децгейде езгертiп, ецделiп, атаулык куралга айналып отырады. Бул жагдайды мынадай мысалдарды келтiрiп дэлелдеуге болады: жеке шаруа, жеке басты, жеке квлiк, жеке меншiк, жел дшрмен, жел щайыщ т.б.
Бiрiккен сездердщ де, тркесп кYрделi сездердщ де тYп негiзi - сез тiркестерi деген кагида гылымда эбден орныккан. Казiргi тiлiмiздегi бiрiккен сездердiц курамындагы сыцарлардыц езара карым-катынасынан олардыц алгашкы синтаксиста байланысы анык байкалады. Казак тшнде зат немесе кубылыстыц атын тркестрш атау жиi ушырайды. Бул сездер - аталым (номинация) дэрежесiне жеткен сездер. Егер сез тркес лексикалык тутастыкка айналып, аталым дэрежесiне ие болганда, сез тiркесi кызметiн токтатады. Ондагы басты касиет, зандылык - угымныц атауы дэрежесше жетуь Бул атауларга тэн басты белгiлер: калыптаскан даяр бiрлiктер ретiнде колданылуы, орны туракты, магыналык тутастык, номинативтi немесе аталым кызметш аткаруы, белек жазылуы. КYPделi сездердiц жасалуы Yшiн 6îp сезжасамдык тулга емес, екi сезжасамдык тулга катынасады. Кептеген тiлдерде сездердщ магыналык бiрiгуi аркылы жэне сез тркесшщ атаулык мэнге ие болуы непзвде жасалган лексикалык бiрлiктердiц саны элдекайда мол деп есептеледi. Эрине кез келген сез тркесшен атау жасала бермейтiнi тYсiнiктi.
Тацбаныц магынасын тYрлi сездердiц магыналары аркылы шамалау керек болса, уэж шындык болмыстагы зат пен кубылыстыц касиеттерi мен белпс аркылы белгiленедi. Сездiц шю
формасы - атаудыц езш курайтын сыцарлармен тулгалык жэне магыналык жагынан жакындыгы, байланысы ретiнде карастырылады. Бул таза тшдш бiрлiктердщ бiр-бiрiн негiздеуi тYрiнде танылады. Ал уэждеме атау мен зат арасындагы байланыс пен бiрлiктен туындаса керек.
Сез тркестершщ сейлеу процешнде бiртiндеп лексикалык единицага айналуы (номинативтену^ казак тiлiндегi сез жасаудыц ец бiр енiмдi тэсiлдерiнiц жэне оныц шшде кене тэсiлдерiнiц бiрi болып саналады. Кшз, цол сезi аркылы жасалган мынадай сездер казiрri кезде сездште реестр ретiнде берiлiп жYргенiн байкауга болады. Бул атаулардыц жасалуында киiз сезi "кшзден жасалган" деген пркестщ магынасын бiлдiрiп, жаца мэнге ауысуына негiз болып, атаудыц шю магыналык курылымын уэждейдi:
Kui3 байпац Kui3 цалпац Kui3 сырмац
кшзютап Kui3 6epiK Kui3 етт KUi3 уй
цол ецбегi цол ине
цол цою парагы цол бала цол байлау цол дшрмен цол добы цол дорба цол ет цол KepiK цол орац цол кшем т.б.
Бул атаулар сез ^ркесшщ лексикалануы аркылы жасалып, туынды сезге айналган. Булардыц iшiнде метафоралык мэнге айналганы - кшз ютап, цол бала, цол байлау, цол кшем калган атаулар ездершщ сыцарларыныц толык магыналарын сактап, жаца мэнге - яки атауыштык мэнге ие болган сездер. Метафора ерекше танымдык касиеттi таныта алатын кубылыс ретшде багаланады. Ол тек керкем эдебиетте гана емес, сейлеу тiлiнде де, фольклорлык шыгармаларда да, мифологиялык шыгармаларда да, кейде гылыми зерттеулерде де, публицистикалык туындыларда да ушырасады. Тiлiмiзде эуелгi колданган тiлдiк метафоралар казiргi танда образдык мэнi солгындап, трафаретке айнала бастаган. Бул сездердiц тулгалык жэне магыналык жагынан тутасуы лексикаланудыц жемiсi деп тYсiндiру керек. Магыналык тутасу кебшесе зат есiм мен зат еимшц байланысуы аркылы болганын ацгаруга болады. Мысалы:
цозы царын цой жылы
цозы ЖYн цой цора
цозы кеш жер цой кез
цозыошаган цой кене
цозылы цой цой торы
цой тiс цой мойын цой тас т.б.
Кой жэне цозы сезi аркылы жасалган лексикаланган атаулардыц мол болуыныц непзп себебi халыктык таныммен байланысты болуы. Терт тYлiк малдыц касиетш терец таныган казак халкы Yшiн олардыц эр алуан белгiлерi аркылы атау жасау мацызды. Мундай жагдай осы туралы маглуматтыц молдыгын да керсетсе керек. Бул жайында казiргi когнитология гылымында кептеген мэселелер зерттелген. Булардыц кай-кайсысы болса да, лексикаланудыц нэтижес деп таныла алады.
Казак тшндеп этномэдени атаулар кYрделi атаулардыц жаксы бiр Yлгiсi - бел цуда, беак цуда, цуда аударган, цалыц мал,CYP ет, бас бэйге сездер^ Бул келиршген атаулардыц магыналары улттык дYниетанымнан акпарат беретiн кYPделi атаулар. Будан шыгатын корытынды, сез пркестершщ лексикалануы аркылы жасалган тiлiмiздегi мундай кYPделi сездер тiл дамуыныц барлык кезецiнде болган. Олардыц кейбiрi тiлде казiргi кYнге дейiн белсецщ колданылып жYрсе, кейбiрi уакыт iшiндегi саяси жэне мэдени езгерiстерге сай тшдш коданыстан тYсiп калган. Казац оцыгандары, кецес Yкiметi, кецес дзуipi, Колчак заманы, коммунисты партия т.б. сиякты атаулар осыныц кершю ретшде танылады.
Зерттеушi галымдар тш дамыган сайын сездердiц эртYрлi магынада жумсалуы таным децгейiне орай терецдей тYседi деп жазады. TYrnra келгенде, бул кубылыс адамныц абстрактш ойлау децгейiмен байланысты болып, бпе кайнасып, астасып жататыны да тYсiнiктi болса керек. Эйткенi тiлдегi кез келген номинативпк процесс ойлау мен таным дамуыныц жемiсi екенi кептеген галымдардыц зерттеулерiнде дэлелденген болатын. Бул плдщ философиялык жагдайын аныктауга байланысты айтылатын кYPделi теориялык мэселе болып табылады.
КYPделi сездер де ерекше танымдык касиеттi танытатын, белгiлi 6îp зат не кубылыс турасында езвдш акпарат бере алатын кубылыс репнде багаланады. Олар тек кана керкем эдебиетте колданылып кана коймайды, белгш 6îp акпараттык мэн иеленгендiктен, сейлеу тшнде де, фольклорлык шыгармаларда да, мифологиялык шыгармаларда да, гылыми зерттеулерде де, публицистикалык туындыларда да молынан ушыраса бередi. Tiлiмiзде эуелi еркш тiркес ретiнде колданыла келiп, кешн лексикаланган тiркестер казiргi тацда еркш колданыстык мэнi солгындап, трафаретке айнала бастаган. Яки дайын калпында жеке сез, жеке атау репнде танылады. Олардыц кешендi калыптасу жолы мен жYЙесi бар. Ендiгi негiзгi мэселе - олардыц сез пркесшен атау репнде калыптасуыныц негiзгi зацдылыгын аныктау.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Сауранбаев Н. (1953) Казак тш. Педучилищелерге арналган. Алматы.
2. Аханов К. (1996) Грамматика теориясыныц непздерг Алматы.
3. Сухотин В. (1950) Вопросы синтаксиса современного русского языка. Москва.
4. Исаев С. (1973) Казак эдеби тшнщ совет дэу1ршде дамуы. Алматы.
5. Калиев F. (2002) Казак тшндеп сезжасам мэселелерг Алматы: Еылым. -190 б.
6. Аблаков Э., Исаев С., Агманов Е. (1997) Казак тшндеп сез пркесшщ дамуы мен лексикалану процеа. Алматы.
7. Манкеева Ж. (2014) Казак тш бшмшщ мэселелерг Алматы.
8. Özkan Abdurrahman (2018) BiR SÖZ DÎZÎMÎ TERiMi: ÖZEL iSiM GRUBU. SUTAD. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalan Dergisi, http://www dergipark.org.tr> tr/pub/sutad/issue/38506/446814
9. Муратов С.Н. (1961) Устойчивые словосочетания в тюркских языках. Москва.
10. Салкынбай А.Б. (2003) Казак тш сезжасамы: Оку куралы. Алматы.
11. Касым Б.К. (2001) Казак тшндеп курдел1 сездер: уэждеме жэне аталым.Алматы. - 183 б.
12. Момынова Б. (2005) Казак тшндеп когамдык-саяси лексика: элеуметпк-багалауыштык сезжасам. Алматы.
13. Эм1р Р., Эм1рова Ж. (1998) Жай сейлем синтаксисг Алматы.
14. Сарсембаева М. (2004) Матаса байланыскан сез пркесшщ лексикалануы непз1нде жасалган туынды сездер семантикасы: филол. гыл. канд.... автореф.:10.02.02. Алматы.
15. Сыздыкова Р. (2014) Т1лд1к норма жэне он^1ц калыптануы (кодификациясы). Кептомдык шыгармалар жинагы. Алматы: «Ел-шеж1ре».
Природа сложных слов, сформировавшихся как самостоятельное название
Ж.К. Суинжанова
Международный казахско-турецкий университет имени Ходжа Ахмеда Ясави, г. Туркестан, Казахстан, /Иапаг. suinzhanova@ayu.edu.kz
В настоящее время существует словообразование однозначных слов, которые формируют структурно-сложную лексику, образующие номинативные слова. Словосочетания претерпевают различные изменения и со временем используются как обозначения определенного предмета или понятия. Цель данного исследования - осмыслить пути формирования словосочетаний как лексикативного, так и именного, аргументировать пути его формирования как названия с помощью мнения исследователей. Дается анализ особенностей формирования сложных названий с определением грамматического значения словосочетания. Используемые в виде одного слова, они могут отдалиться от основного значения и приобретать новое значение. В данной статье рассматривается проблема формировании словосочетаний/слов, формирующих образование номинативных слов.
Ключевые слова: сложные слова, процесс лексизации, словосочетание, смысловая целостность, мотивация.
The nature of complex words formed as an independent name Zh. K. Suinzhanova
International Kazakh-Turkish University named after Khoja Ahmed Yasavi, Turkestan, Kazakhstan
zhanar. suinzhanova@ayu.edu.kz
Currently, there is a word formation of unambiguous words that form a structurally complex vocabulary that forms the nominative case. The word combination in the Kazakh language undergoes various changes and over time is used as a designation of a certain subject or concept. The purpose of this research is to understand the ways of forming phrases both lexicative and nominal, to argue the ways of its formation as a name using the opinion of researchers. The article analyzes the features of forming complex names with the definition of the grammatical meaning of the phrase. Used as a single word, they can move away from the main meaning and acquire a new meaning. This article deals with the problem of forming phrases / words that form the formation of nominative words.
Keywords: complex words, the process of lexical, collocation, semantic integrity, motivation.
Pega^uara 12.12.2019 tyctL
