CC BY
2SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Т1ЛДЩ ИНТОНАЦИЯСЫ - КЭП ФУНКЦИЯЛЫ К^БЫЛЫС
Гаухар Жорабай кызы Ибадуллаева
Шыршык мeмлeкeттiк педагогика yнивepcитeтiнiц Казак тiлi жэне эдебиет
багытыныц 2-курс cтyдeнтi
Гылыми жвтвкш1: Гулжан Азизбековна Анарбекова
АННОТАЦИЯ
Кандай тш болмасын, оныц интонациялык жYЙесi белгiлi 6ip зацдылыкка CYЙенедi. Тшдщ интонациясы — кеп функциялы убылью.
Кiлттi сездер: Абстракт, семантика, диапозон, интенсив, тембр, эксперимент.
Кандай тш болмасын, оныц интонациялык жYЙесi белгш бiр зацдылыкка CYЙенедi. Тiлдiц интонациясы — кеп функциялы к^былыс. Элем лингвистикасындагы басты мэселелердщ бiрi интонацияныц сол тiлдегi ерекшелiгiн, басты белгшерш, мацыздылыгын аныктау болып табылады. Кандай сейлем болса да, оныц интонациясы, айтылу эуеш болады. Сондыктан да Н.С.Трубецкой интонацияныц фонемалардан ерекшелiгi, оныц езшдш белгiлерi болатындыгына назар аударган едi. Суперсегменттiк фонетика тiлдiц интонациялык жYЙесiн карастырады. Интонация сейлеу тшнде естiлуiмен катар жазба тiлде (мэтшде) де окылады. Интонациялык к^былыстар мен грамматикалык к^былыстардыц арасында тыгыз байланыс бар. Себебi мэтшнщ интонациясын езгертш окитын болсак, оныц стилистикалык рецю де, грамматикалык магынасы да езгеруi мYмкiн. Интонацияныц тiл жYЙесiнде алатын орны, ерекшелiктерi мен касиеттерiн аныктайтын саласы жалпы тiл бiлiмiнде интонология деп аталады. Интонологияныц суперсегменттiк белшектерш интонемалар деп атайды. Сейлемде интонеманыц аткаратын кызмеп, езiндiк орны болады. Сондыктан интонема эркашан синтагмада кершю табады. Интонацияныц негiзгi кызмет 1) сейлемнщ тYрлерiн аныктау; 2) жеке коммуникативтш типтерiн ажырату; 3) мазм^нныц езгешелiктерiн ажырату; 4) мэтiндегi ерекшелштерш керсету; 5) эр тYрлi эмоцияларда ажырату болып табылады. Интонацияныц басты кoмпoненттерi эуен, негiзгi тон жишп, интервалы, диапозон, ^зактылык, каркын, пауза, интенсивтшк, тембр тiлдегi просодикалык эсшдер ретiнде эр тiлдiц езiндiк интонациялык ерекшелтне байланысты колданыска тYседi. Интонация дыбыстан б^рын пайда болган деген кезкарас бар. Сонда да фонемага караганда интонеманы зерттеу кейiндеу колга алынды.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Казак тш бшмшде интонация мэселелерi алгаш рет Н.У. TYPK6eH6aeBTbiH, казак тiлiндегi сураулы жай сейлемдер интонациясы туралы, казак жэне орыс тiлдерi фонетикасын салгастыра зерттеген ецбегiнде
карастырылды. Галым интонациясыз сейлем болмайтынын, сондыктан интонацияныц сураулы жай сейлемдi танытатын белгiлерiн керсетедi. Э.Н. Нурмаханованыц казак, езбек, каракалпак тщдерщдеп жай сейлемге байланысты ецбегiнде интонация мэселесше ерекше назар аударылды . Ол интонация к¥рамындагы болатын физикалык элементтердi (эуен, ыргак, каркын, iркiлiс) керсетiп,тYрлi жай сейлемдерiц езiне тэн интонациясы болатынын айтады. F алым интонацияныц непзп бiрлiктерi
мен компоненттер^ интонацияныц сейлемдегi кызметi туралы мэселелердi жа й сейлемдер грамматикалык ерекшелiктерiмен байланыста карастырган. Ж.М. Утесбаев казак мэтшшщ
интонациялык курылымдарын керкем шыгарма желiсi бойынша зерттеп, мэт н лингвистикасындагы интонацияныц мацызын керсетедi. Казак тшнде интонация мэселелерi женiндегi алгашкы пiкiрлер ушкыны
А.Байтурсынов, КЖ^банов, С.Аманжолов, 1.Кецесбаев,
Н.Сауранбаев ецбектерiнде де кездесед^ А.Байтурсынов
«Ектн буыны бiрыцFaй келетш тiлдер жэне екпiн буыны бiрыцFaй келмейтi н» деп, интoнaцияFa катысы бар мэселе ретiнде орыс, француз, казак тш ерекшелiктерiн екпiнмен байланыста сез етсе, К. Жубанов
интонацияны «дауыс сазы» деген атаумен атап, эр сездщ энi болатынын ай ткан ед^
Интонация мэселелерi кaзiргi казак тiлiнiц синтaксисiне катысты зерттеулер де М. Балакаев, Т. Кордабаев, К. Есенов, Р.Эмiрoв т.б. Faлымдaр ецбектерiнде де сез болады. Fanbrn Р.
Сыздыкова казак тiлiндегi сездердщ айтылуына ерекше мэн беру кажетлгш айта келiп:
«казак тiлiнде сейлем шшдеп сездер дауыс ырFaFы жaFынaн эркайсы бел ек- белек айтала бермейдi, кебiнесе, екi- екiден немесе екь уштен бiр ырFaкты топ курап, бiр екпiнмен, бiр деммен ундесш, Yйлесiп айтылды», — дейд^
Казак тiл бiлiмiнде интонацияны зерттеу iсiн жoFaры децгейге кетерiп, езшщ мектебiн калыптастырып, шэкiрттерiмен
бiрге осы саланыц берiк калыптасуына ерекше ыкпал етiп жYрген Faлым З.М. Базарбаева деп бiлемiз.
Интонация мэселелерi Fanbrn З.М. Базарбаева тарапынан жан-жакты карастырылып, осы сaлaдaFы зерттеулерге оц ыкпал етл.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Соныц нэтижесшде тiлiмiздi зерттеу аясы кецейе тYсiп, шешiмiн кYткен кейбiр мэселелердi тар шецберде Fara карастырмай, бiр саланы екiншi саламен уштастыра зерттеуге мYмкiндiк болды. Faлым казак тiлi интонациялык жYЙесiн жан- жакты, жYЙелi
зерттеуi нэтижесшде осы бaFыттaFы Fылыми зерттеулердiц каркынды жYргiзiл уiне оц ыкпалын типздь Интонация теориясыныц негiзгi мэселелерi ретшде оныц бiрлiктерi, басты кoмпoненттерi, интонацияныц кызметi туралы баяндап, олардыц езщдш ерекшелiктерi мен iшкi зацдылыктарын керсетш, тiлiмiздегi интонацияныц тaбиFaты мен колданылу сипаты женiнде жYЙелi зерттеу жYргiзген. Интонацияныц езiне Faнa тэн непзп бiрлiгi (единицасы) «интонема» деп керсетш, «Сейлемнщ кай-кайсысы болса да, интонемасыз сомдала алмайды, олардыц эркайсыныц езше тэн интонациясы бар. Сейлемдердiц кай тYрiнiц болса да, сомдалып, аякталып, кoммуникaтивтiк функцияFa ие болып туруында интонацияныц мэнi ерекше»,- дейдi. Интонема мен фонема ерекшелiктерi туралы кезшде Н.С.Трубецкой «интонеманыц фонемадан ерекшелiгi сол, фонема Yшiн ештеце бiлдiрмейтiн тыныс белгiсiнiц мэнi жок, ал интонема Yшiн мaFынa бiлдiретiн арнайы белгшер кажет» деген едi. З.М.Базарбаева казак тшндеп интонация мэселелерi женiнде айтыга^ан пiкiрлерге сын кезiмен карай отырып, зерттеушiлер интонацияныц бiрлiктерiн белгiлеуде оныц сейлемдеп кызметш негiзге алатынын, екшннщ кай жерде туратынды^ын, пауза аркылы белiнетiн ерекшелiгiн aлFa тaртaтындыFын айтады. Интонацияныц кoмпoненттерi (эуен, пауза, интенсивтшп, узактылык, каркын, тембр) туралы талдау жасай келiп, езге зертеушiлер «казак тшндеп ец мацызды просодикалык компоненттер деп узактылыкпен катар эуендi де атайды»,- дейдi. «Интонацияныц кoмпoненттерi тшдщ бэрiнде колданылатын универсалды просодикалык тэсш болып табылады. Олар эуен, узактылы^ы, интенсивтiлiк»,- дейдi. Faлым ритмикалык топтар арасымен олардыц iшiндегi пауза туралы айтыга^ан пiкiрлерге назар аударады. Интенсивтшкке эсер етушi факторлардыц бiрi дауысты дыбыстардыц синтaксистiк сегменттегi орны дейд^ Тембр сейлемнiц сезiмдiк (эмoтивтiк) мазмунын беруге катысады, ал акустикалык децгейде спектрге сэйкес деп бшед^ Интонацияныц басты функциясы сейлемнiц жалпы мaFынaсы мен тYрлерi, жеке кoммуникaтивтi дифференциялау (тема жэне рема), семантикалык дифференциялау, эмоциялык дифференциялау деп керсетедi. Зерттеушi казак тiлi сейлемдерiнiц жэне поэзия тшндеп интонацияныц сипатын жан-жакты талдап керсеттi.
Жалпы тiл бiлiмiндегi кYPделi проблемаларыдц бiрi - тiлдiц бiр керiнiсi ретiндегi интонацияныц тiл жYЙесiндегi алатын орнын аныктау боылп табылады. «Интонация» деген уFымныц эр тYрлi тYсiндiрiлуi, OFaн Faлымдaрыдц эр кырынан
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
карауына байланысты болса керек. Баска сезбен айтканда, зерттеушшщ кeцiлi не оныц сырткы формалык жагына, не мазм^нына, не функциясын гана тYCкенiнен болу керек. Б^лай болу себебi, интонацияныц ете кYPделi де к^былымалы болуына байланысты. Баска фонетикалык к¥ралдармен салыстырганда интонация жалпы мазм^нмен ете тыгыз байланысты да, сондай-ак баска синтаксистiк теракты к¥былыстарга караганда ол нактысыз абстракт сиякты кeрiнедi.
Интонация туралы жарык керген барлык ецбектердi шолганда, оны ею дэуiрге белуге боалды. Бiрiншi дэуiрi Х1Х гасырыдц соцы мен ХХ гасырыдц 40-шы жылдарына дешнп уакытты камтиды. Б^л дэуiрдеri окымыстылар зерттеу oбъектiсiн iздеп, аныктаумен катар, оныц зерттеу эдютемесш, тэсшн iздейдi. Екiншi дэуiрi ХХ гасырыдц 40-шы жылдарынан казiргi кYндерге дейiнгi уакытты камтиды. Б^л дэуiрде интонацияны зерттеу бiршама дамыды. Б^ны лингвистикалык теорияныц жэне инструментальды фонетиканыц пайда болып, дамуымен байланыстыруга болады.
Кай халыктыц болса да, оныц сейлеу тшнщ eзiне тэн интонациясы бар екеш анык. Ол интонацияныц eзiнiц шю сипаты мен ерекшелiктерi бар. Ол ерекшелжтер мынадай тeмендегi компонентерден тирады: эуеш (мелодикасы), каркыны (темпы), ^зактылыгы (длительность), паузасы, интенсивтiлiгi, тембрi. Интонацияныц компоненттерш кейде просодикалык тэсшдер (просодические средства) деп атайды. Сейлеу тшнде интонацияныц аталган кoмпoненттерi бiрiмен-бiрi тыгыз байланысты болатыны сeзсiз. Бiрак олар сейлемнщ барлык тYрлерiнде эр уакытта бэрi бiрдей орын алады жэне бэрi бiрдей тыцдаушыга анык естiледi деп айту киын. Себебi олар езара тYрлi карым-катынаска тYсiп, сейлемнщ эр алуан тYрлерiн тYзуде, оларды бiрiнен-бiрiн ажыратуда кызмет аткарады.
Барлык тшдердеп интонацияныц ец басты да универсалды кoмпoнентi эуен (мелодика) деп есептеуге болады. Себебi кай тшдщ болса да баска тiлдерден айырмашылыгын бiлдiруде сол тiлдiц eзiне гана тэн эуеш Yлкен роль аткарады да, ол тшдщ бiрден-бiр езгешелш белгiсi бола алады. Жалпы эуеннщ сeйлемдегi аткаратын кызметi эр алуан. Бiрiншiден, сейлеу тiлiнiц агысын неше тYрлi белшектерге мYшелеп жiктейтiн де, олардыц басын косатын да эуен жэне онымен коса пауза. Екшшщен, сeйлемдердiц кoммуникативтiк тYрлерiн аныктауда, ягни олардыц айтылу максатына карай (хабарлы, с^раулы, б^йрыкты, лептi) бeлiнуiнде Yлкен кызмет аткарады. Yшiншiден, грамматикалык жэне лексикалык тэсiлдермен косылып сeйлемдердiц жалпы магынасын беруге, оныц нюанстарын аныктауга катысады. Тeртiншiден, оныц сез тебектершщ синтагмалык акценттелуiмен косылып, сeйлемнiц логикалык жэне эмоциялык мазм^нын жеткiзуде Yлкен орын алады.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 3 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Тшдщ эуеш кейде сейлеу тшдершщ индивидуалды сейлеу ерекшелштерше карай кубылуы мYмкiн. Бiрaк та мундай жaFдaйдa о л кубылу сол тшдщ эуеншщ негiзгi формаларынан тыс езгеше ауытки алмайды. Эйткенi ондай кезде сейлемнщ негiзгi мазмуны езгерш, тыцдаушы тYсiнбей калуы мYмкiн.
Сонымен сейлемдердiц немесе кандай да бiр синтaксистiк сегменттердiц интонациясыныц динамикалык контуры сол синтаксистж конструкциялардыц семантикалык сaлмaFы женiнде де хабар бере алатыны анык. Мысалы, сейлемдегi кыстырма конструкцияларыдц динамикалык децгейi темендеу жэне бiрсыдырFы болуы сол конструкцияныц семантикалык сaлмaFыныц негiзгi мaFынaFa косымша болуынан Farn екенiн бiлдiредi.
ПайдаланылFан здебиеттер Ti3iMi:
1. Трубецкой Н.С. Основы фонологии. - Москва: Иностр. лит., 1960. — 372 с.
2. Туркбенбаев Н.У. Сравнитьельная фонетика современного русского иказахских языков. - Алма-Ата: Мектеп, 1978. - 104 с.
3. НурмахановаА.Н. Типы простого предложения в тюрских языках (грамматические и
интонационные особенности на материале узбекского, каракалпакского и ка захского языков). — Ташкент, 1965.
4. Сыздыкова Р. Сез сазы. (Сездi дурыс сейлеу нормалары). - А.: Санат, 1995. — 120 б.
5. Базарбаева З.М. Интонационная система казахского языка. АДД. - Алматы, 1997. - 53 с.
6. ФазылжановаА.М.
Казак тшндеп коскурамды курмалас сейлем интонациясы. КДА. — Алматы, 2000. — 28 б.
7. КеншинбайТ.И. Фонетические характеристики и пунктуационное оформление стыка фонетико-синтаксических единиц (экспериментально- фонетическое исследование) АКД. — Алматы, 2002. — 28 с.
8. Бержболова Э.Ж. Казак тш функционалды стиль мэтшдершдеп просодикалык тэсшдердщ кершю^эксперименттш-фонетикалык зерттеу) КДА. — Алматы, 2008. — 24 б.
