CC BY
0ЭОЖ: 811.581.11
ЦЫТАЙ ТЫЩДЕГ1 ЗАТ ЕС1МДЕРДЩ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ МЕН СИНТАКСИСТ1К
ЦЫЗМЕТ1
ЦАЛИБЕК¥ЛЫ Т.
Филология гылымдарыныц кандидаты, Абылай хан атындагы ^азХ^ жэне ЭТУ Шетел филологиясы теориясы кафедрасыныц профессоры, Алматы, ^азакстан
САБИРОВА М.Т.
Абылай хан атындагы ^азХ^ жэне ЭТУ докторанты Алматы, ^азакстан
Аннотация. Ты-тыде свздерЫ топтастыру мынадай 3 принципке CYuenedi: свздердщ магыналарына, грамматикалыц белгш жэне свйлемдегi синтаксисты цызметiне (синтаксисты белгi) царай топтастырылады. Нацтырац айтцанда, олар: семантикалыц принцип, морфологиялыц принцип, синтаксисты принцип. Семантикалыц принцип свздi лексикалыц магынасына царай жытесе, морфологиялыц принцип свздщ тYрлендiру жуйеЫне царай жiктейдi, ал синтаксисты принцип свздщ свйлем ц^рамындагы синтаксисты цызметте царай топтастырады. Цытай тшнде грамматикалыц магыналарды бiлдiретiн свз тYрлендiрушi формалар тапшы болгандыцтан, свздердi синтаксисты цызметiне царай жытейди Цытай тшнде зат еЫмдер тYрленбейдi, ягни зат еЫмнщ септы, тэуелды, жыты жэне квпты жалгаулары болмайды. Мацалада цытай тiлiндегi зат еЫмдердщ жасалу жолдары, тYрлерi жэне синтаксисты цызметтерi свз болады.
ЮлттЫ свздер: цытай тш, синтаксис, синтаксисты цызмет, свз табы, зат еЫм, мвлшер свз, предлог.
ПУТИ ОБРАЗОВАНИЯ И СИНТАКСИЧНАЯ ФУНКЦИЯ СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ В
КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ
КАЛИБЕКУЛЫ Т.
Кандидат филологических наук, профессор кафедры теории иностранной филологии,
КазУМОиМЯ имени Абылай хана Алматы, Казахстан
САБИРОВА М.Т.
Докторант КазУМОиМЯ имени Абылай хана Алматы, Казахстан
Аннотация. Группировка слов в разных языках основана на следующих 3 принципах: слова группируются по их значению, грамматическому признаку и синтаксической функции в предложении (синтаксическому признаку). А именно семантический принцип, морфологический принцип, синтаксический принцип. Семантический принцип классифицирует слово по его лексическому значению, морфологический принцип классифицирует слово по системе преобразований, а синтаксический принцип группирует слово по его синтаксической функции в предложении. В китайском языке слова классифицируются по их синтаксической функции, поскольку наблюдается дефицит словопреобразующих форм, выражающих грамматические значения. В китайском языке существительные не изменяются, то есть существительные не имеют падежных окончаний, пртияжательных, личных и окончаний множественного числа. В статье рассматриваются способы образования, виды и синтаксические функции китайских имен существительных.
Ключевые слова: китайский язык, синтаксис, синтаксическая функция, класс слов, имя существительное, счетное слово, предлог.
FORMATION WAYS AND SYNTAX FUNCTION OF NOUNS IN CHINESE
KALIBEKULY T.
Candidate of Philology, KazUIR&WL named after Ablai Khan Professor of the Department of Theory of Foreign Philology, Almaty, Kazakhstan
SABIROVA M.
PhD student at Kazakh Ablai khan UIR&WL Almaty, Kazakhstan
Abstract. The grouping of words in different languages is based on the following 3 principles: words are grouped by their meaning, grammatical feature and syntactic function in a sentence (syntactic feature). Namely, semantic principle, morphological principle, syntactic principle. The semantic principle classifies the word according to its lexical meaning, the morphological principle classifies the word according to the transformation system, and the syntactic principle groups the word according to its syntactic function in the sentence. In the Chinese language, words are classified according to their syntactic function, since there is a shortage of word-transforming forms that express grammatical meanings. In Chinese, nouns do not change, that is, nouns do not have case endings, accusative, personal and plural endings. The article discusses the ways offormation, types and syntactic functions of Chinese nouns.
Key words: Mnese language, syntax, syntactic function, word class, noun, classifier, preposition.
^ытай тшнщ грамматикалык курылымындагы басты ерекшелш - бул тшдщ грамматикалык магыналарды 6^ipeTrn сез тYрлендiрушi тулгаларга (формаларга) жутацдыгы. ^ытай тшнде грамматикалык магыналарды бiлдiретiн непзп грамматикалык тэсшдерге сездердщ орын тэртiбi мен кемекшi сездер жатады [1, 238 б.]. Мше, будан кытай тшнде сездердi топтастыруда синтаксиспк белп шешушi рел аткаратынын ацгаруга болады.
^ытай тшнщ дэстYрлi граматикасында сездер синтаксиспк кызметше карай алдымен
непзп сездер (^ii) жэне кемекшi сездер (^ii) деп Yлкен екi топка белiнедi. Непзп сездердщ
катарына зат есiм ii), етiстiк (^ii), сын еам (ff^^ii), сан есiм (^ii), еамдш (^ii), Yстеу
(S'Jii) жэне мелшер сездер (ж^) жатады. Ал кемекшi сездердщ катарына предлог ('frii),
жалгаулык (Si), шылау (№ii), елiктеуiш (i^^ii), одагай (QXii) сиякты сездер жатады. Булардыц курамындагы елжтеуш пен одагайлар спецификалык кемекшi сездер деп аталып жYр.
^азак тiлiндегi калыптаскан дэсгур бойынша сез таптары зат есiм, етктж, сын есiм, елжтеу сездер, сан еЫм, шылаулар, еЫмдщ одагай, Yстеу, модаль сездер болып жштеледг
^ытайда жарык керген «^азiрri казак тш» деген ужымдык ецбекте казак тшндеп сездердi зат есiм, сын еам, сан есiм, есiмдiк, етютш, мелшерлiк, елiктеулiк, Yстеу, шылау, одагай деп баскаша жiктеген [2, 178 б.]. Сез таптарыныц курамындагы мелшерлiк деген кандай сез табы деген зацды сурак тууы мYмкiн. Муныц басты себебi: мелшерлiк - кытай тшндеп мелшер
сездер (Mii) деген сез табына елiктеуден пайда болган сез табы. Авторлар айтып отырган мелшерлж - казак тiлiндегi нумеративтi сездер.
Жогарыда аталган «^азiрri казак тш» деген ецбекте мелшерлiк туралы: «1982-жылы «мелшер сез» деп аталган. 1988-жылдан бастап, ыкшам жасау непзшде, сондай-ак сез
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
таптарында -дыц, -дж, -лыц, -лж секiлдi журнактардан жасалган атаулардыц бiршама молдыгын ескерш, «мвлшер» сeзiне -лж журнагын жалгау аркылы мвлшерлiк деп атадык» [2, 242 б.].
^ытай тiлiнде сан еамдер зат есiм, етiстiктермен тсркескенде, эдетте сан еамдердщ соцынан мшдетп тYPде мвлшер свздер жалганады. ¥ксамаган зат есiмдер мен етiстiктерге жалганатын мелшер сездер де эр тYрлi болып келедi: —^Л (б/р адам), — Я^ (б/р цой),
Ш (б/р цалам), —(б/р /с), —( б/р пышац), —Ш^Ш (б/р ушац), —(б/р взен), Ш
(ушрет квру), (ушрет бару), —М (б/р рет оцу). т.б. [3, 7 б.].
^азак тiлiнде сан еамдер мен зат есiмдер бiр-бiрiмен дэнекер сездераз тiкелей тiркесе бередi.
Галым Э.Хасенов абстрактылы сан угымды сездер туралы: «Заттыц накты санын немесе оныц мeлшерiн дэл айтпай, жалпылап, жинактап, топтап немесе мелшерлеп, шамалап кана бiлдiредi: CYт пiсiрiм, шай цайнатым, бiр асым ет, ел орынга отыра, квз кврiм жер, бiр Yйiр жылцы, цоралы цой, желi-желi цулын, биенщ бiр сауымындайуацыт, бiр квш жер» [4, 120 б.]. Галым сан магыналы сeздердi Yш топка беледг бiрiншi - сан еамнщ тура магынасындагы, ягни дэл сан магынасын бiлдiретiн сездер; екiншiсi - абстрактылы сан угымды сездер; Yшiншiсi - счетпк сездер (нумератив сездер) [5, 299-300 бб.]. ^азак тiлiндегi счеттiк (нумеративт^ сездерге мына сиякты сездер жатады: ЖYЗ бас (цой), бiр цап (бидай), бiр пар (кшм), орта цап «ун), бiр кесек (ет), бiр Yзiм (нан), бiр топ (цыз, жтт), бiр уыс (бидай), бес аттам (жер), бес елi (цазы), бiр цулаш (арцан), бiр царыс (жт) т.б. [4, 120 б.].
^азак тшндеп зат еамнщ аныктамасы: заттыц, цубылыстыц атын бiлдiрiп, юм? не? деген сурацца жауап беретт свз табы. ^ытай тшндеп зат еамнщ аныктамасы: адамныц немесе заттыц атын бiлдiретiн свз табы.
^ытай тшнде калыптаскан дэстур бойынша зат еамдер ез шшен
жэнеШ^^ЯЯЙ^а^) болып белшедь Бiз оларды адамды бiлдiретiн зат еЫмдер, затты бiлдiретiн зат еЫмдер, мезгшдж зат еЫмдер, мекен-багыттыцзат еЫмдер деп аударып бердш [6, 16 б.].
^ытай тшндеп мекен-багыттык зат есiм (мезгшдж зат есiм) казак тiлiндегi мезгшдж Yстеумен сэйкес келедь
Мекен-багыттык зат еамдер (Ш^^ЯЯЙ^!^ немесе ^ деп те аталады) ез шшен
жалац жэне бiрiккен мекен-багыттык зат еамдер болып екiге бeлiнедi.
Жалац мекен-багыттык зат еамдердщ (ШШ'ЙШ^хЩ турлерг
±, Т, й, £, Ш, Ш, Ш, ft, М, ft, Ф, Й, ¡1, Щ.
Булардыц курамындагы ^ (Yсmi), Т (асты), й (алды), ^ (арты), М (ш), ^ (сырты), Ф (ортасы), Й (ш), 1 (ортасы), Щ (цасы) сияктылар казак тшндеп квмекшх еЫмдермен
сэйкес келедь £ (сол) ^ (оц), Ш (шыгыс), Ш (батыс), Ш (оцmYсmiк), Ж, (солmYсmiк) дегендер казак тшндеп зат еамдермен сэйкес келедi.
Бiрiккен мекен-багыттык зат есiмдер жалац мекен-багыттык зат
еамдердщ бiрiгiп келушен жасалады.
Мекен-багыттыц зат еЫмдердщ грамматикалыц белгiлерi
1) мекен-багыттык зат есiмдердi мелшерлш сездер аныктап келмейдi: — деп айтуга болмайды;
2) кейбiр мекен-багыттык зат есiмдердi Yстеулер пысыктап келедi: йй,
Мекен-багыттыц зат еЫмдердщ цолданылуы
1) жалац мекен-багыттык зат еамдер жеке-дара турып колданылуы сирек, кебiнесе туракты сез тiркестерi немесе эдеби тiлде гана колданылады: Ш^^ЬЙ (арлы-берлi
сапырылысу), (жан-жагына царау);
2) жалац мекен-багыттык зат еамдер бiр буынды зат еамдермен бiрiгiп, мезгiлдiк, мекендiк зат есiмдердi (кебiнесе кос буынды) курайды: П^Ь'ШШ'^Ш'^М;
3) мекен-багыттык зат еамдер кос буынды зат есiмдер немесе сез тiркестерiмен бiрiгiп келiп, мезплдш, мекендiк мэндi бiлдiретiн мекен-багыттык сез пркестерш курайды:
я, лйЫЁ, е^ЩЙ, тш.
Кытай тiлiндегi зат еЫмдердщ грамматикалыц белгiлерi
1) зат еамдер ^ , Ш сиякты Yстеулермен тiркеспейдi: ^А, деп айтуга болмайды;
2) кытай тшнде зат есiмдер сан есiмдермен трелей тiркеспейдi. Олар мелшер сездер аркылы байланысады —бр пар кшм), ЕНШ (бес туяц цой) т.б.;
3) зат есiмдер сейлемде бастауыш пен толыктауыштыц мiндетiн аткарады; ЩЩ^ (Ол жазу жазады), ШШШШ (Анасы тамац жасады);
4) зат еамдер эдетте косарланып колданылмайды (тек мелшерлш мэндi бiлдiретiн зат еамдерден баскалары: АА (адамдар), ^^ (жыл сайын, жылда), ^^ (кYн сайын, ку.нде);
5) кытай тшнде сан-мелшер магынасы {П журнагы (кептiк магынаны бiлдiредi) аркылы бершед^ алайда CI журнагы тек адамды бiлдiретiн зат есiмдердiц соцынан гана жалганады, затты бiлдiретiн зат еамдердщ соцынан жалганбайды: (жолдас-тар), (мырза-
лар) деп айтуга эбден болады, {П (уй-лер), (кшм-дер) деп айтылмайды;
6) зат еамдер (етiстiктер мен есiмдiктер де) тYрленбейдi, ягни зат есiмнiц септик, тэуелдiк, жiктiк жэне кептiк жалгаулары жок.
^ытай тiлiнде есiм сездер сейлемнщ курамындагы орындарыныц езгеруiне байланысты,
езгерiп, тYрленiп отырмайды: Щ" (зерттеу) ^ (зерттеу журт жатыр) Щ
"Щ/й (грамматиканы зерттеу) (зерттеудщ мацсаты уцсамайды) /^ЖЩ
"(зерттеуге мэн беру). Осы сейлемдердеп Щ" мейлi бастауыш, баяндауыш, аныктауыш немесе толыктауыш болсын, ол эр кашан тYрленбейдi [3, 6 б.]. Казац тiлiндегi зат еЫмнщ синтаксисты цызметi
Зат еамнщ синтаксиспк кызметiнiц ец бастысы - сейлемнiц бастауышы мен толыктауышы кызметiн аткаруы.
1) бастауыш кызметш аткарады: Айбар - жогары курстыц студенту,
2) зат еам ж1ктелш келiп сейлемде баяндауыштыц кызметш аткарады: Ынтымац - оц етпес сауыт;
3) зат еам табыс, барыс, жатыс, шыгыс жэне кемектес септiкте турып, толыктауыш болып келедi: Мен оны бурын керген еместн;
4) шк септште немесе тYбiр тулгада келiп, аныктауыш кызметш аткарады: Мугалiмнiц жумысы ауыр;
5) зат еам барыс, жатыс, шыгыс, кемектес сеппктерде турып немесе тYбiр тулгада мезплдш, мекен-багыттык, себеп максаттык мэндегi шылаулармен тiркесiп келш пысыктауыш та болады. Мысалы: Орманныц оцтYCтiк жак бYйiрiнен, Жол айдаhардай иiрiлген. (С.М.)... [7, 52 б.].
^азак тiлiндегi кемекшi есiмдер мыналар: алд, арт, уст, аст, цас, мац, жан, ш, туп, сырт, бас, бет, шет, тус, бой.
^азак тшндеп кемекшi еам - тYркi тiлдерiнiц грамматикалык жYЙесiн тiлдердiц езге жYЙесiнен, айталык еуропа тiлдерiнен ерекшелейтiн белгiлердiц бiрi. Егер орыс тiлi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
тургысынан алып карайтын болсак, кeмекшi еамдердщ тiлдегi аткаратын кызметш кей жагдайда предлогтармен салыстыруга болады. Сырткы белгiлерi жагынан алганда предлог e3i грамматикалык байланыска тYсетiн негiзгi магынага ие шздщ алдынада туратын болса, кeмекшi есiм соцында турады [8, 449 б.]. Кeмекшi сездер eздерiнiц лексикалык дербестiгiнен толы; ажырай коймаган сeздер, кейде дербес колданылады. Сондыктан кeмекшi есiмдердi аралыц топтагы сездер деп те айтып жYр. Кей мамандар кeмекшi есiмдердi шылаулардыц катарына жаткызып жYр.
^ытай тiлiнде де предлогтар бар. Жш колданылатын предлогтардыц жалпы саны
жYЗге жуык. Предлогтарда толык лексикалык магына болмайды, сол себептi кeмекшi шздердщ катарына жатады жэне зат еам, есiмдiк немесе зат есiмдi сeз пркестершщ алдында турып, предлогты тiркес курайды. Ал грамматикалык тургыдан предлогтар e3i катысты сeздерге мезплдш, мекендiк, багьптык, максаттык, себептiк, салыстыру, тецеу жэне тагы баска магыналар Yстейдi. ^ытай тiлiндегi предлогтардыц беретш грамматикалык магынасы мен аткаратын кызметше казак тiлiндегi септiк жалгаулары жэне септеушк шылауларга уксастау болып келедь Алайда предлогтарды септiк жалгауы немесе септеушк шылаулармен тецестiрiп карауга келмейдь Оныц бiрден бiр себебi кытай тшнде предлогтар казак тшндеп септеушктер сиякты сeз бен сeздi байланыстырмайды, олар тiркескен сeзiне Yстеме магына косып, магынасын нактылай тYседi. Септеушктер тYбiр тулгалы сeзбен немесе барыс, шыгыс, ^мектес септiктерiндегi есiм шздермен тiркесiп келiп, оларды екiншi шзге сабактастыра байланыстырады. ^ытай тiлiндегi предлогты пркестер, негiзiнен, казак тiлiндегi септеушкп тiркестерге сэйкес келедi. Бiрак олардыц бiлдiретiн магыналары, курылымы, жасалу жолдары мен аткаратын кызметтерiнде айырмашылыктар бар [1, 238-239 бб.].
Кытай тшндегг зат ес1мдерд1ц жасалуы
ТYбiр морфемаларды бiрiктiру - кытай тiлiндегi шз жасаудыц ец eнiмдi тэсiлдерiнiц бiрi. ТYбiр морфемалардан куралган тiркестi кYPделi сeздер предикативтiк, аныктауыштык, пысыктауыштык, толыктауыштык, толыктыргыштык жэне салаластык байланыстар аркылы
жасалады. «^азiргi кытай тiлiнiц шздшнде» (ïM^/Sini^Â) 56000 сeз камтылган. Булардыц
32346-сы - кYPделi сeздер. КYPделi зат есiмдердiц курамындагы сыцарлардыц байланыстарына карай тYрлерi:
1) бастауыш-баяндауышты (предикативтш) байланыс аркылы жасалган сeздер (Üs^): ШШ (жер сыюну), ^М(бас ауыру), Яй (ай жарыц);
2) аныктауыштык байланыс аркылы жасалган шздер (feŒ^): ^fê (темгр жол ), ИШ (цызыл ту);
3) толыктауыштык (мецгеру-мецгерiлу) байланыс аркылы жасалган шздер (й^^):
(жург1зуш1 (^ - мецгеру, Ш - мэшине); ЩЩ - YЙ кызметшiсi;
4) салаластык байланыс аркылы жасалган шздер ШШ жол (Ш - жол, Ш - жол),
±Ш жер, топырац (± - топырак, Ш - жер), ШШ сауда-саттыц (Ш - сатып алу, Ш- сату), АШ тулга, кейткер (А - адам, Ш - зат).
^ытай тiлiнде зат есiмдер тYбiр морфемаларга журнак жалгану аркылыда да жасалады.
оцытушы, мугалгм, жолбарыс, устел, автор, журналист.
^ытай тiлiнде журнактар сан жагынан аз, колданылу шецберi eрiсi мен шецберi тар.
^ытай тшнде косарлы зат есiмдер уксас бiр негiзгi морфеманыц косарланып айтылуынан
да жасалады: ^^ же, ^^ ата, ЖЖ жулдыз.
Дорыта айтканда, кытай жэне казак тшдершдеп сeздердi таптастыру принциптерi уксамайды. ^азак тiлiнде шздер сeздердiц магыналарына, морфологиялык жэне синтаксиспк белп карай топтастырылса, кытай тшнде, непзшен, синтаксистiк белгiге карай топтастырылады.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Кытай тшнде зат еамдер тYрленбейдi, ягни зат еамнщ септш, тэуелдiк, жiктiк жэне кептш
жалгаулары жок. Кытай тiлiндe зат еамдердщ мeзгiлдiк жэне мекен-багыттык зат еам деген
ерекше тYрлeрi кездеседь Булар казак тiлiндeгi мезгглдгк YcmeyMen сэйкес келедь
ЭДЕБИЕТ
1. Калибекулы Т. Кытай тiлiндeгi предлогтыц аныктамасы туралы [Электрондык ресурс] // Казакстан Бiлiм академиясыныц баяндамалары. - Нур-Султан., 2020. - №3. - 238-246 Б. URL: https://egi.edu.kz/wp-content/uploads/2020/11/KAO-3-2020.pdf
2. ^аз1рп казак тш (Ш¥АР Тiл-жазу комитет! курастырган). - Yрiмжi: Шыцжац Халык баспасы, 2002. - 525 б.
3. Калибекулы ТЗШ^/Х^и/й Кытай тшнщ грамматикасы. Синтаксис (2-басылымы). Алматы: Мерей. 2018. - 218 б. ISBN 978-601-7478-96-4
4. Хасенов Э. Тш бiлiмiнe кiрicпe. - Алматы: Рауан, 1990. - 184 б.
5. Хасенов Э. Тш бiлiмi (Оку куралы). -Алматы: Санат, 1996. - 416 б.
6. Д Чжан, Т Калибекулы. Китайско-казахско-русский словарь лингвистических терминов. -Пекин: Издательство Центрального университета. 2018. - 286 с.
7. Исаев С.М. Казак тш. - Алматы: Энер, 2007. - 208 б.
8. Казак грамматикасы. Фонетика, сезжасам, морфология, синтаксис. - Астана, 2002. - 784 б.
9. Койбакова А.С., Калибекулы Т. Кытай онимдерш казак-латын графикасында трансформациялау мэселес [Электрондык ресурс] // Абылай хан атындагы КазХК жэне ЭТУ Хабаршысы "Филология гылымдары" сериясы. - Алматы. №2 (65) 2022. - 83-100 Б. DOI: https://doi.Org/10.48371/PHILS.2023.69.2
10. Калибекулы Т., Дильманова М.Т. Проблемы транскрибирования звуков «проекта фонетической транскрипции китайского языка» на казахской и узбекской латинице [Электрондык ресурс] // Материалы международной научно-практической конференции «Узбекистан-Китай на новом этапе: развитие исторических, культурных, научных и экономических отношений». Ташкентский государственный университет востоковедения. - Ташкент. 19 ноября 2022. - С. 104-111. DOI: http://doi.org/10.5281/zenodo.7333928
