CC BY
40ЕС1МД1КТЕР ЖЭНЕ ОНЬЩ КЕЛ1П ШЫГУ ТАРИХЫ Абдуалим Алимкулов
Ташкент облысы Шыршы; мемлекеттiк педагогика институты ^азак тiлi жэне эдебиетi багытыныц 2-курс студентi https://doi.org/10.5281/zenodo.6636393 Анататция. К,азац тшндегг ес1мд1ктерд1ц жеке дербес свз табы немесе еЫм свздердщ орнына жумсалатын орынбасар свз табы болуы, турлер1 жэне олардыц жасалу жолдары мен магыналарын толыцтай кврсетт беру
КШт свздер: Ес1мд1к, свз таптары мен топтары, зерттелу нысаны, грамматика, орынбасар свз табы.
МЕСТОИМЕНИЯ И ИСТОРИЯ ИХ ПРОИСХОЖДЕНИЯ Аннотация. Местоимения в казахском языке имеют свою личную лексику или замещающую лексику, которая употребляется вместо существительных, подробное описание видов и способов их образования и значения
Ключевые слова: Местоимения, классы и группы слов, объект исследования, грамматика, замещающая лексика.
PLACES AND HISTORY OF THEIR ORIGIN Abstract. Pronouns in the Kazakh language have their own personal vocabulary or substitute vocabulary, which is used instead of nouns, a detailed description of the types and means of their formation and meaning
Keywords: Pronouns, classes and groups of words, object of research, grammar, replacing vocabulary.
К1Р1СПЕ
БYгiнгi ^ншц басты талаптарыньщ 6ipi - когамга бшмд^ саналы, жан-жакты дамыган азаматтарды тэрбиелеу 6Yrmri ^ншц ец басты талаптарыныц 6ipi болып саналады. Окушыларга казак тшнен теориялык бшм мен практикалык дагды берудщ мэш Yлкен. ^азак тшндеп еамдш сез табыныц жэне олардыц жасалу жолдарын, eзiндiк ерекшелiктерiн, оныц тYрлерi жэне сейлемде аткаратын кызметтерi мен касиеттерiн мецгеру жэне оныц тиiмдi эдiс-тэсiлдерiн карастырудыц орны ерекше. Жаца дэуiрге жацаша Yн косу максатында эр сабакты тYрлендiре отырып, жаца дэуiрге сай бiлiм берудщ эдютер мен калыптарынан пайдалана отырып сабак ету - эр окытушыга койылатын басты талап болмак. ^азак тiлiндегi есiмдiктердiц пайда болуы мен еамдштердщ даму тарихи туралы галымдардыц пiкiрiнен маглумат беру жэне еамдштердщ eзiндiк ерекшелiктерiн танытудыц жолдарын айкындау. Есiмдiктердiц есiм сездер орнына колданылатын орынбасар сез табы немесе жеке дербес сез табы екендЫн аныктау жэне оныц магыналары мен тYрлерi соц жасалу жолдарын аныктау жумысымыздыц негiзгi максатын курайды.
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ЭД1СТЕМЕЛ1КТЕР1
^азак тiлiнде еамдш дербес сез табы ретiнде карастырылып жYр. Ал орыс тiлiнде бул мэселеде екi тYрлi кезкарас болды. Галымдардыц бiразы есiмдiктi есiм сездермен бiрге карау керек десе, кейбiр галымдар есiмдiк ез алдына жеке сез табы болу керек деп санайды. Есiмдiктердi есiм сез таптарымен бiрлiкте карау керек дейтiн пшр устанушы
галымдардан А.Шахматов, А.М.Пешковский, А.Н.Гвоздевт атауга болады. Ал есiмдiктi жеке сез табы деген кезкарасты дэлелдеушiлер: В.В.Виноградов, Е.Н.Сидоренкот.б. Есiмдiктердi арнайы зерттеген - талым А.Ибатов. Галым А.Ибатов еамдштердщ сез табы ретiндегi тулгасын, олардьщ магыналык топтарын жеке-жеке сез етедь Галым: «Казак тiлiндегi есiмдiктер езге де сез таптары сиякты сездердi таптастырудыц белгiлi жYЙеге тYсiп калыптаскан негiзгi Yш принципiне сай лексика-семантикалык магынасына, морфологиялык белгiлерiне жэне синтаксиспк кызметтерiне байланысты жеке бiр дербес сез табы болып белшедЬ» -деп, « ...оларга 1) магыналары тым жалпы, 2) контексте колданылу максатына карай эр килы нактылы магыналарга ие болып отыратын сез табы, 3) эркашан субъективтi катынаста колданылатын сездер» - деген тYсiнiк бередi .
Есiм сездер мен еамдш сез табыныц тYрлерi жэне магыналары мен жасалу жолдары жумыска непзп материал болады. Есiмдiк сездердщ казiргi казак эдеби тiлiнде алатын орны ерекше. ¥сынылып отырган жумыстыц нэтижелерш оку орындарында, мектепте есiмдiк сез табын окыганда, казак тiлiне деген кызыгушылыгы бар жастар пайдалануга болады. Жогары сынып окушыларыныц реферат жумыстарын жазу барысында эдiстемелiк кемекшi к¥рал бола алады.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1
Ес1мд1ктердщ пайда болуы туралы галымдардыц шкчрк
^азак тiлiнде есiмдiк сез табын дербес сез табы деп карастырылса, орыс тiлiнде екi тYрлi кезкараспен карайды екен. Бiрнеше галым еам сездермен бiрге карастырса, ал кейбiреулерi есiмдiк жеке езi сез табы болу керек деген угымдарда баршылык. Есiм сез таптарымен бiргелiкте карау керек дейтiндер А.А.Шахматов , А.М.Пешковский, А.Н. Гвоздевт атауга болады. Ал жеке сез табы деп пшр устанушылардан В.В.Виноградов, Е.Н.Сидоренко т.б
^азак тiлiнде есiмдiктер жайлы мэлiметтер А.Байтурсынов, А.Ыскаков , А. Ибатов, Жубанов , А.Телеуов ецбектершде орын алган. Бул галымдар есiмдiктердi кебшесе орынбасар сез табы деп зерттеген. Байтурсынов А. есiмдiктер есiм сездердщ ягни зат есiм сын еам сан есiм орнына колданылатын сездер деп аныктама берген.Ол бул мэлiметтi дэлелдей отырып есiмдiктi магыналык жагынан бес топка беледi. Олар: 1) ж1ктеу есiмдiгi 2) сiлтеу еамдш 3) сурау есiмдiгi 4) ж1ктеу есiмдiгi 5) таныктык есiмдiгi . ^аз1рп есiмдiк тYрлерiнен саны мен де, атауы мен де айырмашылык бар. Дегенмен ол ж1ктеу еамдшн екi рет кайталап отырганын себебi бiрiншi тYрiне казiргi мен , сен , ол деген жштеу еамдшн кiргiзсе, екiншiсiне барлык ,барша,бэрi деген жалпылау есiмдiгiн жаткызады.
Профессор Жубановтыц Орынбасар сез табы ягни еамдш сез табы тYбiр болып та, косалкы шылау болып та келетЫ жайлы аныктама беретш. Тагы да ол зат еам орнына (мен, сен, ол), зат пен сынныц орнына (бул, сол, ол), сын еам орнына (мундай, сондай) ет1ст1к орнына (сонша, мунша, олай, булай, ейтiп, сейтiп, сейтедi), ал жалгауыш орнына (ейткенi, онда) деген еам сездердi жаткызатын болатын. Бундай есiмдiк сездер катарына юретш сездердi есiмдiктен тыс,баска да сез таптарынан болатынын айтып етедi.
Галым А. Ыскаков заттыц белгiсiн бiлдiретiн сездердердщ орынбасарлары есiмдiктер деп сипаттайды. Ал Э. Телеуов болса орынбасарлык кызметтi еамдштщ белгiлi бiр топтарына гана жаткызады, ягни жiктеу ,сштеу, сурау есiмдiктерi езiнен бурын айтылган есiм сездердщ орынбасары болып саналады дейдi.
Еамдш сез табын арнайы зерттеген галым А.Ибатов болатын. Ибатов еамдштердщ сез табы ретiндегi тулгасын, олардьщ магыналык топтарын жеке сез етедь Ол казак тiлiндегi есiмдiктер баска сез таптары сиякты сездердi топтастырудыц белгiлi жуйеге туспей калыптаскан непзп уш принципiне сай морфологиялык белгшерше , лексика-семантикалык магынасына жэне синтаксиспк кызметтерiне байланысты жеке дербес сез табы боп белшедь Олар магыналары тым жалпы, контексте колданылу максатына карай эркилы нактылы магыналарга ие болатын сез табы, эр дайым субективт катынаста болатын сездер деп аныктама бередi. Еамдштердщ езiндiк тарихи дамуы бар, ейткенi есiмдiктер кене сездер сапынан орын алады. Бул туралы да: «Еамдштердщ ете ерте заманда пайда болуы, ецалдымен, олардыц магыналарыныц тым жалпылама турде келушен керiнсе, олардыц тYбiр сездерi мен косымшаларында кездесетiн ете кене формалардыц сакталып калуынан да айкын кершедЬ» - дейдi.
ТАЛЦЫЛАУ
^азак тшнде грамматикалык курылысыныц ана тiлiмiзде зерттелш жарык керуi еткен гасырдыц алгашкы 10-15 жылдарынан басталады. Оныц бастауы 1914 жылгы «Тш куралы» деген атпен Орынборда жарык керген. А.Байтурсынулы жазган окулык сездердi тапка белу де осы оку куралынан басталады. Окулык авторы сездердi алдымен атауыш сездер, шылау сездер, одагайлар деп Yш топка беледi де булардыц бiреуiне зат есiм, сын еам, сан есiм, етiстiк, есiмдiктi, екiншiсiне Yстеу, демеу, жалгаулык деп аталатындарды жаткызады, одагайды ез алдына елштеуш, лептеуiш деп екiге беледi. Осы ецбегшде айтылган пiкiрлерiн «Тш куралыныц» 1924 жылгы басылымында кецейте, дэлелдей тYседi.
^азак тiл бiлiмiнде еамдш жеке сез табы ретiнде алгаш мектеп грамматикасыныц келемiнде карастырылды. ^азак мектептерiнде казак тiлiн пэн ретшде Yйрететiн окулык А. Байтурсыновтыц окулыктары болды. Оныц мТiл-куралдарым (Yш ютап) казак тiлiнiц фонетикалык жэне грамматикалык курылымын талдап, жYЙелеп, танытып берген окулыктар едi. Галымныц 1914 жылгы бiрiншi «Тш-курал» окулыгында есiмдiк орынбасар сез табы ретiнде керсетiлген. Онда еамдшке мынадай аныктама берiлген: баска еам сездердiц зат есiм, сын еам, сан есiмдердiц орнына жумсалатын сездердi есiмдiк деймiз.
^азак тш бiлiмiнiц галымдары I. Кецесбаев, К. Аханов, А. Ыскаков, Н. Сауранбаев, М.Балакаевтардыц грамматикалык окулыктарында да сан еамдердщ магыналык топтары, жасалу жолдары туралы пiкiрлер камтылды.
1954 жылы шыккан казак тш бiлiмiнiц фонетика, лексика жэне грамматика мэселелершен жан-жакты маглумат беретiн "^азак тiлiм атты ецбекте сан есiм жайында аздаган мэлiмет берiлдi.
Салыстырмалы тiлдерде еамдш сез табы зат есiм,сын еам,сан есiмдердiц орнына колданып, жалпылыкты жэне абстрактылыкты бiлдiредi. Есiмдiк сез табыныц дэл кайсы сездiц орнына жумсалып отырганын контекст аркылы, одан алда турган сез аркылы гана аныкталады. Олар барша тYркi тектес тшдершде есiм сездердiц орнын басып, магынасы мен аткаратын кызметi бiр-бiрiне дэл келедь Есiмдiктер кене тYркi тшдершде кеп колданылып туралы, егер оларды казiргi тiлдермен салыстырсак, уксастыгы анык айкын байкалады. Мысал ретiнде "маган" деген сездi алатын болсак орхон-енисей ескертюшшде "мана" ,"бака"; каракалпак тшнде "маган"; кыргыз тiлiнде "мага"; езбек тшнде "менга";
уйгыр тшнде "маца" ; тYрiкмен тшнде "маца". Салыстырганымыздай есiмдiк сездерiмiз кейбiр фонетикалык езгерiстерге ушыраганын есепке алмасак, олар непзшен ез ескi калпын сактап калгандыгы мэлiм. Бул сездер тYпкi негiзi уксастыгын керсетедi. Сол Yшiн есiмдiк сез табын ескi сез таптарына катарына жаткызуга болады. Буган анык дэлел 11-гасырдыц ескерткiштерi "^удатгу бiлiк", "Диуани лугат ат-тYрк" жинактарында да есiмдiктер кецiнен колданылган.
ЦОРЫТЫНДЫ
^азак тiлiнде есiмдiктер жеке дербес сез табы немесе орынбасар сез табы болып келуiнiц айырмашылыктары Yлкен. Дегенмен кейбiр галымдарымыз жеке сез табы деп карастырса, кейбiр зерттеушiлерiмiз есiмдiктер орнына жумсалатын орынбасар сез табы деп айтатын. ^аз1рп кезге дейiн бул мэселе накты токтамга келген жок. Дегенмен осы ею тYPде де колданып келедь Буларды толыктай бiлiп, Yйрену Yлкен мацызга ие. Осы жумысты жазу барысында мен муны ец басты мэселе деп алдым. Себебi еамдштер Yйрену барысында тYрлi дiлгiрлiктер пайда болуы мYмкiн. Сез таптары сездердщ белгiлi жYЙесiнде калыптаскан грамматикалык топтары болып табылады, сондыктан сез таптары мен сездердi тYрге белуге ол сездердщ грамматикалык сипаттары мен белгiлерi негiз бола алады. Сездердi сез таптарына белш карау сез таптарына катысты туракты белгiлерiнiц негiзiн де, жYЙелi принциптер негiзiнде айкындалуы керек. Ол принциптер сездердщ грамматикалык сипаттарына непзделедь Тiлiмiздегi барлык сездердi грамматикалык жагынан топтастырганда, белгiлi екi сез таптарына белгенде темендеп Yш принципке CYЙенемiз, олар негiзiнен атаушы сездерге гана катысты болып келедь Сездердi топтастырудыц Yш синтаксистiк принципi сездердщ сейлемде езше тэн белгiлi кызмет аткарумен жэне сол сездердiц тсркесу сипатымен ягни кандай топтагы сездермен калай т1ркесе алумен байланысты.
Дорыта айтканда, кiрiспе мен негiзгi белiмде есiмдiктердiц пайда болуы туралы галымдардыц пiкiрi мен есiмдiктердiц магыналык топтарыныц зерттелу жолдары жан-жакты баяндалган. Осы такырыпка байланысты зерттеушi-Fалымдардыц пiкiрлерi толык керсетiлген.
Пайдаланылган эдебиеттер тЫм1
1. А.Байтурсынов "Тш таFылымы" Алматы. 1992.
2. Э. Телеуов "Сез таптары" Алматы, Мектеп, 1982.
3. Балакаев М "^аз1рп казак тш" Алматы 1992.
4. Маманов Ы. ^азак тiл бiлiмiнiц мэселелерi. -Алматы: "Арыс", 2007.
5. Ш.К.Бектуров " ^азак тiлi" Алматы, "Атамура" 2006.
