19Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hjrchiqdavlat^edagGgika^niversiteti^^^^^^^Za
ЖАЙ СЭЙЛЕМ ЖЭНЕ ОНЫЦ ТУРЛЕР1
Айжана Н^ржан кызы Турдалиева
Шыршык мемлекеггiк педагогика университетi Гуманитар пэндер факультетi Казак тш жэне эдебиетi студентi Гылыми жетекшк Н¥ркелдi Жарасбаев
АННОТАЦИЯ:
Лингвистика синтаксистщ Heri3ri объектiсiн Ym салага беледг оныц 6ipi - сездер тсркеш, екiншiсi - жай сейлем синтаксис^ Yшiншiсi - кдомалас сейлем синтаксисгБ^л салалардыц эркайсысыныц ездерiне тэн зерттеу объектiлерi бар.
Кiлттi сездер: кос сьщарлы, интонацясы, хабарлы, с^раулы, б^йрыкты, лептi, лексикалык амал.
ABSTRACT:
Linguistics divides the main object of syntax into three areas: one is word combinations, the second is simple sentence syntax, and the third is compound sentence syntax. Each of these areas has its own research objects.
Keywords: couplet, intonation, informative, interrogative, imperative, exclamatory, lexical operation.
АННОТАЦИЯ:
разделяет основной объект синтаксиса на три области: одну — словосочетания, вторую — синтаксис простого предложения и третью — синтаксис сложного предложения.Каждая из этих областей имеет свои объекты исследования.
Ключевые слова: двустишие, интонация, информативная, вопросительная, повелительная, восклицательная, лексическая операция.
Жай сейлем - бiр немесе бiрнеше сез бен сез пркесшен к^ралып, тиянакты бiр гана ойды бiлдiретiн сейлем. Жай сейлемнщ непзп ерекшелт -к^рамындагы сездер езара бiр-бiрiмен семантикалык бiрлiкте болады, ектн тугастыгы, сездердiц орын тэртiбi сакталады. К¥рылымы жагынан жай сейлем бiр сезден де, екi не одан да кеп сездерден де тирады. Мысалы, «Жаз», «Жаз келдЬ>, «Жазда жемiс-жидек тседЬ>. Жай сейлемдер кос сыцарлы немесе жеке сыцарлы болып та келе бередi. Жай сейлем кос сыцарлы болганда т^рлаулы
April 23-24, 2024
249
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hjrchiq^avlat^edagogika^niViiiitiH
мYшенщ eKeyi де катысады. «Студент окып жур», «Мурат - студент». Кос сыцарлы жай сейлемде сез саны елеyлi кызмет аткармайды, бастысы -сeйлемнiц ею турлаулы мYшесiнiц неше сезден куралганына карамастан, 6ip гана тиянакты ойды бiлдiрyi. Оныц етiстiкпен гана жасалган баяндауышка аякталуы мiндеттi емес. Ешм жай сейлем жеке сыцарлы болганда ол сейлем не тек бастауыштан, не тек баяндауыштан турады. <^здщ ауыл», «Кала кешеш». Семантикалык жагынан келгенде, жай сейлем толык магыналы сездерден куралып, сeйлемнiц мазмунын айкындап туруы керек.
Жай сейлем жайлы тYсiнiк бергенде, ол магынасы мен интонацясына карай хабарлы, сураулы, буйрыкты, лептi болып тертке, турлаулы мYшенiц катысына карай атаулы, толымды, толымсыз, жакты, жаксыз болып беске, ал турлаусыз мYшенiц катысына карай жалац жэне жайылма болып бeлiнедi.
Хабарлы сейлем
Сейлемдердщ хабарлы, сураулы, буйрыкты, лептi болып бeлiнyi олардыц шю мазмунына, грамматикалык форма ерекшелiгiне CYЙенедi.
Хабарлы сейлем деп бiр окига, бiр зат туралы пiкiрде, хабарды баяндайтын сeйлемдi айтамыз. Хабарлы сейлемдердщ баяндауыштары ашык рай етiстiктен, ешм сездерден болады. М: Эйтеyiр кызык жандар.Сыпыцдаган жYрiс-турыстар, сейлеген сeздерi, эрбiр кылыктары езгеше.
Хабарлы сейлем бiрыцFай баяу интонациямен айтылады. Дауыс ыргагы сeйлемнiц басында да, аяFында да бiркалыпта келiп, тек екпiн тюетш сез Fана сэл кeтерiцкi айтылады. М: Асау терек долданып, буырканып, тауды бузып жол салFан, тасты жарып.
Хабарлы сeйлемдердiц мазмуны эр тYрлi болады. Баяндауыштарыныц тулFалык ерекшелштерше карай хабарлы сейлемдер, мысалы, болымды (Жацбыр жауды) болымсыз (Жацбыр жаумайды) калаулы (Ендi кырмаета барайыкшы) болжалды (жездец ертец келетiн шыFар) болады. Ал баяндауыштардыц кай сез табынан жасалуына карай етiстiктi (Yйдiц mi жылынды) есiмдi (кYн жылы) болып белшедь
Сураулы сейлем
Сейлеу - тш жумсаудыц басты тэсiлiнiц бiрi жYЗдесiп жэне баска амалдар аркылы езара сейлескен адамдар iстiц, эр нэрсенщ мэн-жайын белгiсi келгенде, сураулы сейлемнщ сураулы тYрлерiн колданады. Ауызею сейлеу стилiне тэн пiкiр алысудыц бул тYрi эдебиетте, эсiресе, керкем эдебиет тшнде жиi колданылады. Баскадан (кейде eзiнен) жауап куту максатымен айтылFан сeйлемдi сураулы сейлем деймiз. Сураулы сейлемдер лексикалык амалдары, синтаксистш амалдарды катыстырумен катар, эр уакытта ерекше интонациямен
April 23-24, 2024
250
айтылады.
С^раулы сейлемдер ерекше форма беретш амалдар - с^раулык есiмдiктер, с^рау маганасындагы сездер (кашан, калай т.б.), с^раулык шылаулар (ма, ме, ба, бе, па, пе, ша, ше) интонация. б^лардыц бэрi лексикалык амал болса, екiншiсi (шылау, интонация) синтаксис саласына жататын амалдар. олардыц бастылары мыналар:
С^раулы сейлемдер ма//ме, ба//бе, па//пе, с^раулык шылаулары аркылы жасалады.
М: Жиналыс басталды ма? Баяндамашыга с^рау бар ма?Анау келе жаткан Жакып па?
С^раулык шылау жiктiк жалгаулардан б^рын келу аркылы да с^раулы сейлем жасайды:
- Сен немене тоцып калганбысыц? - дедi офицер.
- Ой сенбiсiц? Сенi де сакал басып кетштсгой.
С^раулы сейлемдi былай к¥ру сейлеу тiлiне тэн болатындыктан олар диологтарда жиi кездеседi.
Сейлемде KiM, не, кашан, кандай, кiмдi, сиякты с^рау есiмдiктер аркылы да с^раулы сейлем жасалады:
- М^нда кайдан жYрсiз?
- Ой, Бэтес м^ныц не?
- Сеш KiM шакырды?
- Жиналыста кандай мэселе каралды?
Шь^ар, болар, кайтедi деген кемекшi етютштер кYPделi баяндауыштыц к^рамына енiп, с^раулык интонациямен айтылганда, сейлем с^раулы болады: М: Сен осы ауылдыц баласы шы^арсыц? Оныцды езэц тыцдап керсец кайтедi?
Баяндауыштыц к¥рамына -ау, ^ой шылауларымен одагай айтылып та с^раулы сейлем жасалады:
Сен кiп-кiшкене куыршактай едiц-ау з? Егiстiц дайындык ж^мысына кызу кiрiсiп жатырсыцдар гой э?
Ше демеулт баяндауыштардыц к¥рамына ену аркылы да, с^раулы сейлем жасалады:
- Ал, Жамал ше? езщ ше?
- Атым Кайыргали, езщнщ атыц ше?
Кейде (кебiнесе диологтарда) хабарлы сейлемдердi с^раулык интонация аркылы с^раулы етiп айтуга болады:
Б^йрыкты сейлем
April 23-24, 2024
251
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hirchiq^avlat^edagogjka^niViiiitiii^^^^^^^^lSllli
Буйрыкты сейлем бiреyдi ю iстеyге жумсау максатымен айтылады. ондай максатпен айтылатын сейлемдер жалац буйрык ретiнде Fана айтылмайды, сонымен катар юсшщ еркiн талабын, кецесiн, тшегш, жалынышын т.б. бiлдiредi. Буйрыкты сейлем, непзщде, аyызекi тiлге тэн. Керкем эдебиетте ондай сейлем диологта жш ушырайды.
Олар сeйлемнiц баяндауышы болып жумсалады да, сейлем тYгелiмен аскак эyенiмен айтылады. Буйрыкты сeйлемдердiц айтылу эyендерi оларды кандай мазмунда жумсалуына карай тYрлiше болады. егер буйрыкты сейлем буйыру, катал талап маFынасында жумсалса, ол кeтерiцкi дауыс ектнмен айтылады; егер кецес, жалыныш, тшек маFыналарында жумсалса, олар бэсец дауыспен айтылады. алдыцFы жаFдайда баяндауыш кебшесе сeйлемнiц басына койылады, мысалы:
- Шеген! Тоокта! Кайрыла кет! Ерiцдер соцыма! Тарт колыцды!
- Токташыбалам! - дедi ШыFанак eтiп бара жатып.
- Тарыцнан титтей бершi?
Буйрыкты сейлем кебшесе толымсыз болады да, оныц орнына каратпа сез колданылады. Каратпа сездер ют iстеyге тиiстi юшш, буйрыктыц кiмге, неге арналFанын бiлдiредi.
Буйрыкты сeйлемдердiц баяндауыштары кандай сез болFанына карай жэне сeйлемнiц курамы кандай болуына карай, олардыц мазмуны эр тYрлi болады:
1. Баяндауыштары етютжтщ буйрык райыныц екiншi жаFына айтылFан сeйлемдердi кeбiнесе буйрык, талап кейде Yндеy мэндi болады: Тарт тшщд^ ЖоFал кeзiме кeрiнбей! - деп, Ыскак кемел кеттi.
2.Баяндауыштары буйрык райыныц Yшiншi жаFына айтылFан сейлемдер кебшесе талап, тшек мэнде болады: Керiмбек малды тез жайлаyFа айдасын!
3. Баяндауыштары етiстiктiц буйрык райында айтылап, OFан -шы//-шi косымшасы жа^анып, тiлек, жалыныш не сыпайы тYрде буйыруды бiлдiретiн сейлемдер жасалады. Онда сейлемдер бiрiншi жакта калау маFынасында айтылады: Келшi, калкам, менiц касыма отыршы!
4. -шы//шiкосымшасы жалFанFан буйрык рай ту^алы баяндауыштары бар сейлемдер кейде бiреyге сес кeрсетiп, коркыта сeйлегендi бiлдiредi: Кане, осы баланыц бэйгесiн бермей керш1!
5. Етютштщ калау, буйрык рай формасынан жаса^ан баяндауыштары бар сейлемдер уран, Yндеy маFынасында да жумсалады: Егiс келемш улFайтывдар! егiншiлiктiц мэдениетiн орнатывдар!
Лепт сейлем
April 23-24, 2024
252
Кюшщ кецiл-кYЙiн, эртYрлi эмоциялык сезiмдерiн бiлдiру Yшiн ж^мсалатын сейлемдер лепт сейлемдер болады. Лептi сейлемдердщ магыналары жай хабар болумен катар, юсшщ куанышы, тацыркауы, ызасы, аянышы, жалынышы, кYмэнi, жиренiшi сиякты шю сезiмдерiн бiлдiредi.
Лептi сейлемдер м^ндай магыналада айтылу Yшiн олардыц к¥рамында, кебiнесе, одагайлар болады. Кейде одагайлар езi лептi болады. Оныц Y^i^ сейлем аскактаган кетерiцкi дауыспен, лептшк интонациямен айтылады:
- Кап! - дедi Ахмет ете шыгып.
- Пай-пай-пай, б^л неткен жан!
- пай-пай, Ыскак-ай, осындай адамдарды кере бшмейсщ!
Лептi сейлемдердiц эмоциялык магыналары оларыц к¥рамындагы одагай, модаль сездермен, сейлемдердщ лептшк эуендерiмен байланысты:
1. ^орку, сескену, аяу, екiну, тацыркау сиякты кiсiнiц кецiл-кYЙiн бiлдiретiн сейлемдердщ баяндауыштарыныц к¥рамында -ау, -ай демеулiктерi айтылады: К¥лайды-ау! Ол бYгiн келмедьау!
2. а) Баяндауышы б^йрык рай т^лгада етiстiк баяндауышты сейлем кейде тшек маганасында айтылады:
- Жасаган-ау, iсiмдi оц ете кер! - деп с^ра.
э) баяндауыштары етiстiктiц шартты рай формасында айтылып, бiрдеценi кексеу, арман ету магынасында лептi сейлем жасалаы. Ондай сейлем шартты багыныцкылы сабактас к^рмалас болып айтылмай, жай сейлем ретiнде ж^мсалады: Эрбiр бригадага жерi елшеп сыбага берсе! Сонан соц киямет жарыс ^йымдастырса!
3. Эткенде iстелуге тшсл, бiрак элi iстелмеген, болмаган юке екiну ретiнде айтылатын да лепт сейлемдер болады. Ондай сейлемдердiц баяндауыштары кебшесе екi тYрлi болып келедг
а)Болымсыз т^лгадагы еткен шактык ешмше мен есiмше т^лгасындагы кемекшi етютж (екен),одан кейiн демеулiк де тирады: Кап, орылган астыкты кеше жиып алмаган екенбiз де!
э)Бiрiншi шактык шартты райт^лгасындагы етiстiкке -шы//-шi косымшасы жалганады. Ондай сейлем ерекше кетерщю эуенмен айтылады. Мысалы: Кап кеше кешке конакка барганша, театрга барсамшы! Апамныц тiлiн алсамшы!
б)Т^йык райлы етiстiкке керек едi гой деген тркес жалгасатын кYPделi баяндауышты лепт сейлемдер де кейде екiнiш мэндi болады: Омарбекке солай деп айту керек едi FOй ! Машинаны кеше жiберуiц керек едi FOй!
253
April 23-24, 2024
REFERENCES
1. Mnp3HaeB ffl.M. ^Hrn Y36eKHCTOH CTpaTeraflCH 1-2-KHTOÖH.
2. AxaHOB K. Tin SimMim« Heri3gepi. AmMaTbi: CaHaT, 1993.-496 6.
3. AxaHOB K. TpaMMaraKa TeopnacbiHbiH, Heri3gepLAnMaTbi:CaHaT, 1996. -240 6.
254
April 23-24, 2024
