CC BY
13Kß3aK, мeмлeкeттiк ^ndap пeдaгогикaлыцyHueepcumemiHщ Хaбapшыcы № 1 (77), 2019
FTAXP G3.2G
1916 ЖЫЛFЫ КвТЕР1Л1С ЖЭНЕ ЖЕТ1СУ ОБЛЫСЫНЫЦ T¥PFbI^APbI
Л.А. Бисембаева
КНЗНК ^лттьщ кыздap пeдaгогикaльщ yнивepoитeтiнщ aFa о^ЫТУШЫОЫ, гyмaнитapльщ Fылымдap мaгистpi, Алмaты Kaзaкoтaн email: [email protected]
Ma^^aAa 1916 жылгы ТYpкiстaн гeнepaл-гyбepнaтоpлыFынын Жeтioy облысы aймaFындa болFaн ¥лт-aзaттык; кeтepiлioi кeзiндeгi т¥PFындapдыц кYндeлiктi eмipi мэoeлeoi кapaoтыpылaды. ôcipece, кeтepiлiс кeзiндe кeп зapдaп шeгiп, aкыpындa пaтшa Yкiмeтiнiн кapyлы жaoaFынa тeтeп 6epe aлмaй, eлдeн вдшып, Китай acyra мэжбYP болЕян ^зад жэш кьфгыз xaльщтаpыныц eмip OYpy aмaл-эpeкeттepiнe мэн бepiлeдi. Кeтepiлio кeзiндeгi кaлыптaскaн тeтeншe жaFдaйдын жepгiлiктi т¥PFындapдыц (epeсeктepмeн бipгe ЖНО бaлaлapдын ДН) кYндeлiктi eмipiнe эoepi peoми дepeктepдi, КОЛЖНЗ6Н коpыныц мaтepиaлдapын, тapиxи жэнe эдeби eнбeктep мeн кyэгepлepдiн eoтeлiктepiн сaлыстыpa отьфып жaзылды. Maкaлaдa тeтeншe жнгднйдн кaлыптаoкaн eзгepioтepдiн т¥PFындapдыц жaн-дYниeoiнe эсepi, онын кYндeлiктi т¥pмыoтaFы кepiнioi, сотЕ^н ^arap Штшн Yкiмeтiнiн отаpшылдык; сaясaтыныц ^зад жэнe кьфгыз xaльщтаpыныц eмipiнe тигiзгeн зapдaбы бaяндaлaды.
Tyüíh свздер: Жвтicy облъкы, отapлъщ caяcaт, 1916 жылгы Kemepmc, cmbi^, тыцшыльщ, yapa жумьк, KYндeлiктi eMip
Kipicne
Març^a 1916 жылгы çлт-aзaттьщ кeтepiлiсi кeзiндeгi Жeтioy облысы т¥pFындapыньщ кYндeлiктi eмipiн зepттeyгe apнaлFaн. Б^л Ж^МЫОТН кeтepiлio кeзeщндeri билштщ ^ОТННЫМЫН xaльщтьщ КНЛНЙ кaбылдaFaны, оныц т¥pFындapдыц eмipiнe КНЛНЙ жэнe кaншaльщты эoep eraem, xaльщтыц тeтeншe ЖНГДНЙДНГЫ eмip OYpy aмaл-эpeкeттepi тypaлы бaяндaлaды.
Тэyeлoiздiк aлFaннaн кeйiн xaлкымыздыц eткeн тapиxын ^лттьщ мYДдe т¥pFыoынaн «a&ra кapaoтыpyFa мYмкiндiк туды. Эткeн тapиxтыц объeктивтi бeйнeoiн кзлпыга кeлтipy - xaльщтыц сaнaсын жaцFыpтып, ^лтты« бipeгeйлiктi ОН^ТНУДЫЧ жэж жaoтapды пaтpиотrьщ pyxтa тэpбиeлeyдiц бipдeн-бip МНЦЫЗДЫ фaктоpы болып тaбылaды. Н.Э.Нaзapбaeв: «Erep ЖНЦГЬФУ eлдiц ¥лттык-pyxaни тaмыpлapынaн нэp НЛН НЛМНОН, ол НДНОУГН бaoтaйды» [1; 1-2] дeгeн 6ОЛНТЫН. Kaзipгi кeздe eлiмiздiц бYгiнгe дeйiнгi жYpiп eткeн ЖОЛЫНДНГЫ eзeктi мэсeлeлep тapиxшы Faлымдapымыздыц тapaпынaн ЖНН-ЖНКТЫ ТНЛДНУГН НЛЫНЫП, объeктивтi т¥жыpымдap ЖНСНЛУДН. Дeгeнмeн, бiздiц ОЙЫМЫЗШН, элi дe 6ОЛОН eз зepттeyшiлepiн кYтiп ЖНТ^Н тYЙiндi мэoeлeлep бapшыльщ. Солapдыц 6ipi - 1916 жылгы ¥лт-aзaттьщ кeтepiлioi кeзiндeгi жepгiлiктi xaльщтapдыц кYндeлiктi eмipi мэсeлeсi. 1916 жылгы кeтepiлio тaкыpыбы, соньщ iшiндe кeтepiлioтiц нeгiзгi ошaкrapыныц 6ipi 6ОЛГНН Жeтioy облыoындaFы 1916 жылгы кeтepiлiс, ^вдс^к кeзeцнeн 6НОТНП бYгiнгe дeйiн бipшaмa зepттeлдi. 3p зaмaнныц тaлaбынa ОНЙ т¥жыpымдap ЖНОНЛДЫ, элi дe ЖНСНЛУДН. Дeгeнмeн, Жeтioy облысындaFы т¥pFындapдыц 1916 жылгы кeтepiлio кeзiндeгi кYндeлiктi eмipi мэoeлeoi ^ram peт ТНЛДНУГН НЛЫНЫП отыp.
Сондыктан нтнлгнн yaкыттaFы Жeтioy облысы т¥pFындapыныц eмipiн кYндeлiктiлiк т¥pFыoынaн ншып кepoeтy жпзп мнконт eтiп нлынды. Ол ушш aлдымeн 1916 жылгы кeтepiлioтiц жпзп oeбeптepiн ami^ra^ жepгiлiктi xaльщтыц отapшылдьщ кeзeцдeri элeyмeттiк-экономикнльщ жaFдaйынa тнлдну жнону; пнтшн жapлыFынa xaльщтыц кapoыльщ кepoeтyiнiц нeгiзгi oeбeбi; пнтшн Yкiмeтiнiц жepгiлiктi xaльщкa ^тысты ¥OтaнFaн caacaram т¥pFындapдыц ^лнй кaбылдaFaны, оныц олapдыц кYндeлiктi eмipiнe, ^цш^й^ эoepi; т¥pFындapдыц оогнн оpaй кaйтapFaн жнун6ы сия«ты, т.б. бipкaтap мэoeлeлepдi ami^ray кaжeттiгi туынднйды.
Материалдар жэне методологиясы
Ж^мысты жнзу бapыoындa KP Оpтaльщ мeмлeкeттiк apxrnrni^ <^ылым Оpдaoы» РМК Оpтaльщ гылыми кiтaпxaнaoыныц колжнз6н коpыныц мaтepиaлдapы, oонымeн бipгe apнaйы тapиxи e^ercrep, эдeби-тapиxи шыFapмaлap, eoтeлiктep КОЛДННЫЛДЫ. Març^ami ЖНЗУ бapыoындa тapиxи жэнe жглпы Fылыми-зeprтey эдioтepiмeн бipгe гылыми тннымныц жнвд бaFытrapыныц 6ÍPÍ - кYндeлiктiлiк эдioi КОЛДННЫЛДЫ.
Талдау
Тaкыpыпты жaзып шыFyдa 1916 жылFы Жетiсy кeтеpiлiсi тypaлы мол мaFлумaт беpетiн муpaFaт жэне колжaзбa коpлapыныц деpеккeздеpi, кецестш жэне тэyелсiздiк кезещндеп Fылыми ецбектеp колдaнылды. Мысaлы, Ив. Четанинский [2], Б.С. Сyлейменов, В.Я. Бaсин [3] сиякты кецеспк кезец aвтоpлapыныц ецбектеpiнен пaтшa жapлыFынa бaйлaнысты Жетiсy облысындa оpын aлFaн кeтеpiлiстеp, пaтшa эскеpлеpiнiц жaзыксыз хaлыккa жaсaFaн озбыpлыFы тypaлы такты мэлiметтеp aлyFa болaды. Сонымен кaтap тэyелсiздiк кезещнде жapык кepген келесi зеpттеyлеp мен естелiктеp жинaFы [4], [5], [6] мэселеш улттык устaным туpFысынaн тaлдayFa aлFaн кунды ецбектеp болып тaбылды. Ал, П. Кокaйсл, А. Усмaновтьщ [7] ецбеп 1916 жылFы Жетюу кeтеpiлiсi кезiндегi кыpFыз хaлкыныц кунделшт eмipi тypaлы кунды a^aparrap беpдi.
Ал, Жaпон тapихшысы Akira Ueda 1916 жылы Тypкiстaн eлкесiн ^мтытан кeтеpiлiсiнiц негiзiнде пaтшa уюметшщ жеp сaясaты жaткaндыFынa токтaлып, 25 мayсымдaFы жapлыктыц кeтеpiлiске тypткi болFaнын геогpaфиялык aкпapaттык жyйе apкылы жaн-жaкты aшып кepсетедi [S; 33-44].
Зерттеу нэтижесь 1916 жыл Жетiсy облысыныц туpFындapы yшiн пaтшa билiгi оpнaFaннaн беpгi eте ayыp жылдapдыц 6ipi болды. Ресей импеpиясыньщ бipiншi дyниежyзiлiк соFыскa кaтысyынa бaйлaнысты хaлыккa сaлынaтын сaлыктapдыц тypi мен кeлемi eсiп, облыс туpFындapыныц туpмыс-тipшiлiгi ^ындай тyстi.
1915 жылдыц 1 кaцтapынaн бaстaп эскеpден босaтылFaндap эскеpи сaлык тeлеyлеpi тиiс болды. Сонымен 6ipre импеpияныц кейбip шет aймaктapындa буpынFы сaлыккa косымшa, эскеpи кызметп aлмaстыpaтын еpекше сaлык тypi енпзшдь Бул еpекше эскеpи сaлык 1911-1914 жж. эскеpге шaкыpылмaFaндapFa сaлынды, aл егеp шaкыpылa кaлсa немесе жaсы 43 -ке толFaн aзaмaт болсa, ондa сaлыктaн босaтылaтын болды [5; 24].
Тypкiстaн eлкесiнен мaйдaн кaжеттiлiктеpi yшiн eте кeп мeлшеpде aзык-тyлiк eнiмдеpi, мaл, туpмыстык буйымдap aлынды. Мысaлы, 1914-1916 жж. 474 мыц пут бaлык, 299 мыц пут сaбын, 70 мыц жылкы, 13 мындaй тyйе, 38 мыц шapшы кез киiз, 441 киiз уй жэне т.б. aлынFaн. Ал, 1914 ж. 6íp Faнa Жетiсy облысытан aлынFaн мaл мен ayыл шapyaшылыFы eнiмдеpiнiц куны 34 млн. сомFa тец болды. Бул кepсеткiш 1916 жылы бipнеше есеге eсiп, елде билiкке Rap^ хaлык нapaзылыFыныц epшyiне тypткi болды [4; 6].
Елдеп элеyметтiк-экономикaлык киындыктap жеpгiлiктi кaзaк-кыpFыздapFa Farn емес, оpыс туpFындapынa дa ayыp тидi. Мысaлы, кyйеyлеpi соFыскa кеткен, елдеп кымбaтшылыктaн кyнделiктi туpмыс-тipшiлiгi киындaFaн Жapкент yезiнiц Вишняковск селосыныц эйелдеpi 1916 ж. кeктемде экiмшiлiктен мaнyфaктypaлык eнiмдеpге, aяк киiм, т.б. бaFaны pеттеyдi тaлaп етедi
[S; 13].
Жеpi мен мaлынaн aйыpылып, пaтшa yкiметiнiц сaлык сaясaтынaн эбден зapдaп шеккен жеpгiлiктi хaлыктapдыц кeзiне пaтшa шенеyнiктеpiмен бipге кaзaк-кыpFыздыц болыстapы, оpыс экiмшiлiгiнде кызмет iстейтiн тiлмaштapы, хaтшылapы жэне шенеyнiктеpдi ел apaлaтып, a^ кeлiкпен кaмтaмaсыз етyге мiндеттелген кaзaк-кыpFыз жiгiттеpi де, сapт, тaтap, apмян сayдaгеpлеpi де кaнayшылap болып ^p^i [6; 8].
Хaлык элеyметтiк-экономикaлык жaFынaн кыспaккa ушыpaп, кyйзелiстi жaFдaйдa туpFaндa 1916 жылы 25 мayсымдa пaтшa жapлыFы шыFaды. «May^rn жapлыFы» бойыншa Жетiсy облысынaн мaйдaнныц кapa жумысыш 87 мыц aдaм aлy жоспapлaнды [4; 7].
Жapлыкты естiген ел шшде дypбелец оpын aлды. Ол тypaлы хaбap Жетiсy облысынa шшденщ aлFaшкы кyндеpi келiп жеттi. Облыстыц эскеpи гyбеpнaтоpы тез apaдa ВеpныЙFa жaкын мaндaFы болыстыктapдыц бaскapмaлapын шaкыpтып aлып, олapды шуFыл тypде осы хaбapмен тaныстыpa бaстaйды. Сонымен бipге yезд бaскapмaлapынa дa телегpaфпен eкiм жiбеpiп, жеpгiлiктi туpFындapдыц iшiндегi беделд^ ыкпaлды aдaмдapмен сeйлесiп, пaтшa жapлыFын тyсiндipyдi жэне оныц сeзсiз оpындaлyын тaлaп етедi [10; 60].
Мaйдaнныц кapa жумысыш aдaм aлy тypaлы хaбap хaлыккa дa, олapдыц бaсшылapынa дa мулдем кутпеген жaFдaй едь Kap^pa кeтеpiлiсiнiц кyэгеpi, кeтеpiлiс кapсaцындa тiлмaш кызметiн aткapFaн Эyбэкip Жунюовтыц aйтyы бойыншa, мaйдaнныц кapa жумысыш aдaм беpy кеpектiгi тypaлы жapлыкты естiген болыстapдыц eцi куп-ку болып кетш, <^з елсiз ешнэpсе жaсaй aлмaймыз» деп тapкaй бaстaFaн [11; 15S-167].
Жарлык шшденщ 4-5 KyH4epi тараншылар мекендейтш Аккент болыстыгында жэне казак болыстыктарында, 11 шiлдеде Иванов, Элжан болыстыктарында жарияланады. Халык барлык жерде бiрауыздан наразылык танытып, жарлыкты орындаудан бас тартады [3; 83-84].
Шiлдешц 5 куш Верный уезшщ Жайылмыс болыстыгыныц казактары да Ушкоцырда бас косып, майдан жумысына адам бермеске бтм жасасады.
Казактардыц наразы квцш-кушн, вшпендшгш байкаган билiк карулы казак эскерш жасактап дайын отырды. Казактар да вздерше карсы куш колданылатын болса, каруы жоктыгына карамастан, орак, шалгы, эртурлi темiр, пышак, т.б. колдарына тускен куралдармен карсы турмак болды [10; 41-42].
10 шiлдеде Узынагаш болыстыгыныц Улкенсаз деген жерiнде облыстыц 11 болыстыгынан 5 000 адам катыскан жиын болып, олар да кара жумыска адам бермеймiз деп бэтуаласады [4; 8].
Каркара аймагына патша жарлыгы шiлденiц 7 куш белгш болган. Болыстык баскармаларын жарлыкпен таныстырган Нарынкол-Шарын бвлiмшесiнiц бакылаушысы А.А.Подварков (казактар оны бас киiмiнiц артына желкесiн жауып туратын ак шуберек кыстырып алатын болгандыктан «Акжелке» деп атаган) уакыттыц тыгыз екенiн айтып, уш куннiц iшiнде кара жумыска алынатындардыц тiзiмiн дайындауды тапсырады. Бiрак взi, уш кундi кутпей, 9 шшде кунi кудiктi деген жерлерге взшщ адамдарын жэне эскер жiберiп, елдiц урейiн ушыра бастайды [11; 158-167]. Онымен де коймай, 10 шшдеде «Каркара жэрмецкесiнде саудагерлердiц 50 шакты iрi карасы жогалды, оны урлаган казактар. Сондыктан эр болыстыкка бвлiп алып, шыгынды твлецдер» - деп халыкты кыспакка ала бастайды. Халык оган наразылык танытады [12; 170-177].
Шiлденiц 11 кунi ¥зак, Жэмецке, Серiкбай, Турлыкожа, Айтбай сынды албанныц белсендiлерi Каркара алкабына калыц халыкты бастап келiп, жарлыкка байланысты бiрауыздан «бала бермеймiз» деген шешiмдерiн айтады. Халыктыц патшаныц бала сураганына ашынганы сондай, куэгердiц мэлiмдеуiнше, осы жиынга вгiз мiнiп келген бiр аксакал пышагын суырып алып, «бала берем дегендерiцдi жарып вл^рем» - деп айкай салган [11; 158-167].
Окига куэгерлерiнiц бiрi Алдаберген Койшыбекулы взiнiц осы жиналыстан кейiн тшмаштыц колындагы тiзiмдi алып, жыртып тастаганын айтады. Оган вкпелеген тiлмаш «ел карсы шыгып жатыр» деп хаттама жазуга ыцгайланган. Бiрак ауыл старшындары эркайсысы бiр-бiр козыдан сепз козы жэне устiне акша косып беретш болып, оныц ашуын басып, райынан кайтарган [13; 167-169].
Кешн 11 шiлдедегi жиында белсендiлiк таныткандардыц бэрi туткынга алынады. Куэгер Эубэюр Султанбекулыныц айтуынша, iзiнше саудагерлердiц жогалган малын твлеп бермесе, туткындалгандарды елтiредi деген сыбыс тарала бастайды. Корыккан ел Подварковка 30 000 сом акша жинап береди Оган коса, халыктан бала сурап отырганы аздай, майдан кажеттшш ушiн деп 1000 сом тагы жинап алады [12; 170-177].
Патша жарлыгы ел шш аласапыран куйге тусiрдi. Халыктыц квцш ала-кула болып, ертецгi кунiне алацдай бастады. Шаруага колдары бармай, жылт еткен жацалыкка кулак турiп, елецдеумен кун втш жатты. Бул мэлiметтердi ресми деректер де айгактай туседь 1916 ж. шiлде айыныц басында Верный уезiнiц Шапырашты, Каргалы, Улкен Алматы, Жайылмыс, Шамалган, Ботбай, Мойынкум, Сарытаукум болыстыктарыныц бэрiнде бiрдей халыктыц квцш толкулы, алацдаулы болган. Жарлыкка байланысты осы вщрлердеп халыктыц квцш-кушн, ел iшiндегi ахуалды бакылау ушш жiберiлген тiлмаш: «Ел iшiнде алып-кашпа, всек свз квп, дала толкып тур. Барлык жерден ецiреп жылаган эйелдердi кездестiресiц. Мен оларга: «сендердi согыска алмайды, согыс алыста, сендердi жумысшы ретiнде гана алады. Ешкандай кауiп жок» десем, сенбедi» деген мэлiмет бередi [10; 31].
Жергшкп тургындардыц квцiл-куйi мен iс-эрекеттерi билш орындарына тыцшылар аркылы мэлiм болып отырган. Патша укiметi отар аймактарындагы тургындардыц вздерiне iшi жылымайтынын сезш, оларды унемi бакылауда устап отыру ушiн тыцшылардыц кызметiн пайдаланган. Жетюу облысында да Туркiстан аймактык кузет бвлiмiнiц 10 шакты кызметкерi тыцшылыкпен айналыскан [14; 14].
Ел iшiндегi алып-кашпа, всек свздер кун санап вршш, халыктыц коркынышы мен кущгш улгайта тустi. Оныц соцы квп жерлерде вшпендшкке де уласып кетш отырды. Мысалы, майданныц кара жумысына шакырылгандарына болыстар кiнэлi деп сенген Корам болыстыгыныц 68 тургыны шшденщ 12 куш болыстык басшысы А.Абдурасуловты влтiрiп, кара тiзiмдi жойып ж1бередь Сонымен бiрге болыстыц уйiнен табылган 20.000 рубльдi иеленiп кетедi
Ka3ay MeMneKemmiK yu3dap пeдaгогикaлыцyнивepcитeтiнiц Хaбapшыcы № 1 (77), 2019
[4; 9]. Сондой-aK Kapacy жэж ЖоFapFы TYpгeн болыстыгыныц кaзaктapы до Ботыс TaлFap болыстыгыныц «озогы Mыpкaoым СYлeймeновтiц: «колодо босто^ь^ тYзeмдiктepдi «apa ж^мыс^ олу кaжeт болмогон, 6ípok Жолилов пeн СaFaпaeв ««олы« «apa ж^мыс^ бapyFa ^лютЬ» дeгeн. Сосын гyбepнaтоp тYзeмдiктep «apa ж^мыс^ aлынaды дeгeндe ол eкeyi «отты куонгон» дeгeн oeзiнe oeнeдi. Kapa ж^мыс^ шокьфылып жнт^ннынн сол eкeyi кiнэлi дeп oeнгeн xaльщ ошуго булыгып, Жолилов (Kapacy болыстыгыныц болысы) пeн CarameB™ (ЖоFapFы TYpгeн болыстыгыныц болысы) eлтipyгe бeл бунды [10; 31].
Оcылaйшa, татшо жapлыFы xaльщтыц тeгeypiндi кapcылыFынa топ болоды.
Фольбоум кeтepiлio бacтaлмaй т^ып aлдын-aлa облыстогы бapльщ эcкepдi eoeпкe ольга, кeтepiлio «aym 6op ayдaндapFa жiбepy Yшiн дaйындaп «ойгон болотын. Кeтepiлio болуы мYмкiн дeгeн жepлepдi жоболоп, кeтepiлioшiлepдiц кошотын жолдapын, тоу киялapын зeprтeп, согыс жоcпapын жaoaFaн. Оoылaйшa, кaшap жep, шыFap жол колдьфмой, кeтepiлioшiлepдi «ьфып тостомо« болгон [6;183].
Ел iшiндeгi жогдойды жiтi бо^ылоуго олгон эoкepи гyбepнaтоp т¥pFындap apaoындa бeдeлi 6op, ьщполды aдaмдapдыц YOтiнeн бокылоу оpнaтып, олapдыц соцыш тыцшылapды сольт «ойды. Ондой бокылоу жоFapыдa оты aтaлFaн кeтepiлic ¥Йымдaoтьфyшылapымeн бipгe татшо жapлыFын Beprnrn yeзiнe бapып, бeдeлдi aдaмдapмeн бipгe тол^ломо« болгон Kaпaл yeзiнiц «озогы Кaxaкaн Бaбaeв пeн Жapкeнт yeзiнiц тapaншыoы, кeпeo Уэли Юлдошовтыц ^лы Жолош Юлдошовтыц YOтiнeн дe оpнaтылFaн [10; 30]
Э.Бeкeйxaнов, А.Бaйт¥poынов, M.Дyлaтов сынды «озо« зиялылapы «Kaзaк» ^eri apкылы «Алоштыц aзaмaтынa» anbi Yндey жapиялaйды. Ондо xaльщтыц пaтшaFa кapcыльщ кepoeтyiнiц соцы «озя« Yшiн кыpFынмeн aяктaлaтынын, эpi оны Yкiмeт зоцго oэйкeo жYзeгe aoыpaтынын eoкepтiп, мойдон ж^мысыта бapyFa Yндeйдi. Сонымeн бipгe болыoтap мeн ayылнaйлapFa тiзiм жacaFaндa eлдi бaй-кeдeй дeп aлaлayдыц тeк «am зиян экeлeтiнiн eoкepтeдi [15; 25-27].
Алгошкы кeздe «apa ж^мыс^ жiбepiлeтiндepдiц тiзiмiн жосоуго осыктагон би-болыcтap, билiктiц xaльщкa кapoы ^стонымын бойкогон соц, eлдi кьфгыннон омон ольга ^лу Yшiн тiзiм жосоу ^мыш кipioкeн. Бipaк тiзiмдey бapыoындa оpын олгон эдiлeтoiздiктep, xaльщтыц «ойгы-м^цын одон эpi ayыpлaтып жiбepдi. 6з бaлaлapыныц оpнынa экe-шeшeoi жо« коpFaнcыз бaлaлap мeн 6ÍP YЙдiц жaлFыздapын жозып жiбepгeн.
Kaпaл yeзiнiц т^гышь, eкi кeзi су кapaцFы Дэмeткeн кeмпipдiц жолгыз болосы Дaлaбaй ««apa тiзiмгe» iлiнeдi. Сондо бaлaoын к^шокгап т^ьи, зapын ойтып жылaFaндa ecтiп т^гон eл шыдоп rçpa олмогон [16; 83].
Tiзiм жосоу бapыcындaFы эдiлeтoiздiктepдiц кeлeoi 6íp кдабоны - Юсуп Бaбaeв. Ол 1916 жылы Пугасовтыц ВepныйдaFы шapaп зоуытындо ж^мыс ioтeп жYpгeн, «apa тiзiмгe бой Нaзap Хaнaeвтыц бaлaoыныц оpнынa жозылып кeткeн [17; 229].
Ал, 1916 жылы «ьфгын болгон aймaкrapдыц 6ípí - Лeпoi yeзiнiц Maкaншы-Сaдыp, Mэмбeтбaй-Kыcкaш больш^щ^ы. Б^л жepдeгi «ьфгынныц оpын ^уьта eл iшiндeгi билepдiц epeciздiгi oeбeп болгон. «Елiм кapoы шыгып жотьф» дeп eздepi эoкep эгалш, xaльщты конго бeктipгeн [18; 286] Maкaншы-Сaдыp болыстыгындогы 1916 жылгы осы жогдойго бойлонысты кyэгep Mыpзaxaнов Н¥pм¥кaмбeт: «Ел a^a конгоннон бepi «eлiм кeтepiлiп жотьф» дeп колоднн шьщтй солдот epтiп кeлiптi дeгeндi ecтiгeн eл «Жaкaмбaйдыц Kaoымы золым болыс «ой, «оншо eлдiц «онын тeктi» дeп, KaoымFa лaFнeт ойтты» [19; 436-444] - дeгeн aкпapaт бepeдi. Осыдон кeйiн Лeпoi yeзiнe «apac™ Алaкeл жэнe Шapбaкrы больш^щ^ы мeн Бaxты оймогыныц Бapльщ, Емeл болыcтьщтapыныц кaзaктapы ^тайго, ЖоцFap Алотоуыныц aцFapлapынa, кeлeoi 6íp тобы Бол^ш K¥мдapынa ^шо бостойды. Kapyлы жосо« Maкaншы-Сaдыp болыстыгыш кeмeккe кeлгeн Maкaншы-Шiлiктi жэж Maкaншы-Kыoкaш болыстыгыныц №4 оуылыныц молдо M¥xaмeд ^жы бaoтaFaн кeтepiлioшiлepiн о«тыц остыно олып, «олго тYOкeн 200^й одомды озоптоп, кылышпeн шопкылоп eлтipeдi. KaлFaндapы Лeпoiнiц кapoы бeтiнe «ошып кeтiп, оpыo отpядыныц тaлayынa ^шьфойды. Оpыoтap б¥лapдыц 5000-ra жуы« «ой, oиыp, тYЙe, ж^Iлкылapын тapтып олып, 92 одомын т¥ткындaFaн [2; 82-83]. Оныц iшiндe кeтepiлio бaoшылapымeн бipгe оуыл oтapшындapы, билep, eлyбaoылap болгон. Осыдон окигодон соц Лeпoi yeзiндeгi xaлык кeтepiлioi токтотылып, кыpкYЙeктiц соцыш кapaй K^IтaЙFa eтiп кeткeндepiнeн бос^ бapлык болыoтыктap «apa ж^мыс^о адом бepe бaoтaFaн [20; 191].
Taмыздa Пiшпeк, Пpжeвaльoк, Жapкeнт yeздepiндe xaльщ нapaзылыFы кYшeйiп, кeтepiлioшiлep Tокмaктaн Пш^к^ бapaтын жолдыц бэpiн босып олгон. Пpжeвaльoкiмeн
телегpaф бaйлaнысын узш, оpыс селолapынa шaбyыл жaсaй бaстaFaн. Оpыстapдыц елдь мекендеpiн epтеп, мaл-мyлкiн тонaп, aдaмдapын туткынFa aлFaн [21; 15-1б].
1916 жылFы кыpFыз кeтеpiлiсiнiц кyэгеpi ТYpкiстaн eлкесiнде миссионеpлiк кызметпен aйнaлыскaн, меннонит пpотестaнт сектaсыныц eкiлi, улты немiс - Геpмaн Янтцен. Ол естелiгiнде кeтеpiлiс кезiнде кыpFыздapдыц eзiне «соFыстa немiстеp оpыстapдыц бэpiн кыpып тaстaFaн, сондыктaн олap бiздi эскеpге aлмaкшы. Бiз мешiттеpде немiстеpдiц жецiске жетyiне дуFa кылaмыз. Оpыстap бiз сиякты сендеpдi де жек кepедi. Кек ^^apararn yaкыт келдЬ> деп, yгiт жypгiзгенiн aйтaды. Сонымен бipге «^ыс селолapындa тек эйелдеp мен егде aдaмдap, бaлaлap Faнa кaлFaн болaтын. 17-45 apaлыFындaFы еp aдaмдapдыц бэpi эскеp кaтapындa. KыpFыздap оpыстapды eлтipiп, yârepm, егiстiктеpiн epтедi, aдaмдapын туткындaп aлып кеттi. Кeптеген оpыстap кыздapын селодaн бaскa жaккa жiбеpдi. Мен де ^p^m, кызым Аннaны СaмapaFa тyыстapымa aттaндыpдым. Ол сол жaктa 6íp жыл туpды. Кeп узaмaй, кaтapындa тонayFa тускен оpыстapдыц эскеpдегi улдapы мен экелеpi бap, кapyлы эскеp шыFып, кыpFызбын дегендеpдiц бэpiн кыpып-жойды. Булapдыц кек кaйтapyы кыpFыздapдыц эpекетiнен де коpкынышты болды. Эскеp тay apaсынa дейiн енiп, кeзiне кepiнген кыpFыздыц бэpiн eлтipдi» [7; 76] - деген aкпapaт беpедi.
Мaйдaн жумысынa aдaм беpген aймaктap ^ады кыpFыннaн aмaн кaлсa, тегеypiндi кapсылык кepсеткен Жетiсy облысыныц ^ap^pa, Пpжевaльск aймaFы кaнFa бeгiп, туpFындap пaтшaныц кapyлы эскеpiне тeтеп беpе aлмaй, елден yдеpе кaшyFa мэжбyp болaды. ^ap^pa кeтеpiлiсiнiц кyэгеpi Сыбaнтaй Бaянтaев: «Жэpмецкеге кipе беpiсте 6ÍP жеpде сегiз aдaм жaтыp. БapлыFын дa кылышпен шaпкылaп eлтipген. Эсipесе, 6íp жyктi эйелдi колтыFыныц aстынaн шayып, iшiндегi бaлaсын aктapып тaстaпты. Бул жеpдегi eлгендеp 3О aдaм екен: 1О эйел, 2О еpкек. Дукеннщ бэpiне epт коЙFaн. Осы кыpылFaн aдaмдapды кepiп, коpыктык. Тapaп кетпк. Kaшaйык деген ой келдЬ> [22; 201-203]-дейдь
Пaтшa yкiметi жapлыккa кapсылык кepсеткен aймaктapдaFы бейбiт хaлыкты кыpFынFa ушыpaтып, кeтеpiлiс бaсшылapынa eлiм жaзaсын кестi. Олapдыц кейбipiн тypмеге бapap жолдa сотсыз-теpгеyсiз aтып тaстaсa, Бекболaт Эшекеевтi 14 сеpiгiмен бipге дapFa aсып, бipнеше кун бойы aсылFaн кyйiнше кaлдыpFaн [14; 18]. Сол apкылы пaтшaFa кapсы шыFyдыц eтеyi кaндaй болaтынын кepсетiп, облыстыц бaскa aймaктapын жapлыккa мойынсунyFa мэжбyp етп. Ал, кaнды кыpFынды кeзбен ^prn, шошынFaн шекapa бойыныц туpFындapы елден безуге мэжбyp болды. Зэpе-к¥ты кaлмaFaн хaлык KытaЙFa кaшты. Kapyлы эскеp кaшкaн елдi соцынaн кya отыфып, шекapaдaн eткенше октыц aстынa aлды.
ЖетiсyдaFы кeтеpiлiс бapысындa оpыс туpFындapынaн хaбapсыз кеткендеp сaны - 13S4 aдaм. Элгендеp сaны: Веpный уезшен-16, Жapкент yезiнен-32, Пiшпек yезiнен-98, Пpжевaльск yезiнен-2179 aдaм болFaн. Ал, кaзaк пен кыpFыздыц шыFыны одaн элдекaйдa кeп болды. Пaтшa yкiметi кeтеpiлiстi бaсып тaстay yшiн 3 дpyжинa, 7 aткыштap pотaсын, 14 зецбipекпен кapyлaндыpылFaн 5 кaзaк жyздiгiн, Q6íp кaзaктapыныц 9 полкiн жумылдыpFaн. Нэтижесшде кaзaк пен кыpFыздыц 94 ayылы кыpFынFa ушыpaды. 5373 yйi epтелiп, 19О5 aдaмы eлген. 684 aдaм жapaлaнып, 11О5 aдaм туткынFa тускен [14; 1S-19]. БуFaн осы кыpFын сaлдapынaн елден безiп, жaт жеpде aжaл кушкaндapды коссaк, шыгын сaны apтa тyсеpi хaк.
М.Тынышбaевтыц деpегi бойыншa Жетiсy облысындa, aдaм шыFыны aзыpaк болFaн жеpлеpдi есептемегенде, кeтеpiлiстiц негiзгi ошaктapы 44 болыстыкты кaмтыFaн. Оны yездеpге бeлiп кepсетеp болсaк: Пiшпек yезiнде-5 болыстык; Пpжевaльск yезiнде-24; Жapкент yезiнде-14; Веpный уезшде-1 болыстык. Бул жеpлеpдегi туpFындap жaппaй кыpFынFa ушыpaтылып, елден куылды. Кeтеpiлiс кapсaцындa aтaлFaн aймaктapды 238 795 aдaм (47 759 тyтiн) мекендеген болсa, KyFын-сypгiн бapысындa 2О1 25О aдaм (ол 4О 25О тутш) KЫтaЙFa кaшып, оныц тец жapтысынa жyыFы, яFни 95 2ОО жaн eлiм к¥шкaн [15; S1-S2].
^^aÜFa пaнa iздеп бapFaн елдщ жaFдaйы мэз болмaFaн. ^ытай мен кaлмaк шекapaдaн eтеpде ок жayдыpып, aдaмын eлтipiп, мaл-мyлкiн тaлaп aлFaн. Аштык пен сyыктaн дa ^п aдaм eлген. Kыздapы мен эйелдеpiн кез-келген кaшкapлык сapттap, дyнгендеp мен ^^araap тapтып aлып, ойынa келгенш iстеген. Соцынaн олapды eзapa колдaн-колFa 5О-1ОО сом apaлыFындa мaл сиякты сaтып отыpFaн. К^тай мен кaлмaк эp нэpсенi сылтay кылып, боскындapды уpып-соFып жэбipлеyдi эдет кылFaн. Осылaйшa, кaзaк-кыpFыз ХХ Faсыpдa K^ra^a дa зоpлык-зомбылык кepiп, к¥лдыккa ушыpaды. Елге кзйтып келгеннен кейiн де уйшз-куйшз, aш-жaлaцaш кaзaк-KыpFыз оpыс мужы^ыта жaлдaнып, кaйыpшылыктa eмip сypдi [15; 7S-79.].
Дегенмен, орыстардьщ арасында кетершс кезвде тенш т^рган каушт алдын-ала ecKepTin, казактарды жазадан аман алып калуга себеп болгандары, Кытайдан оралган елге тусшспк танытып, тату туруга тырыскандары да, кетершс кезшде шыгын кeлтipдiндep деп, кайтып келген елден акы талап eткeндepi де болды [4; 155-203]. Сонымен бipгe кетepiлic кeзiндe жепм калган кыргыз балаларын асырап-баккан, кешн отбасылы болып кeтyiнe де кемек керсеткен орыстар, орыс кожайынын халыктын кетepiлiciнeн сактандырып, аман калуына cerniri тиген жepгiлiктi халык екiлдepi болганын да жокка шыгара алмаймыз [23; 485-496].
Корытынды
1916 жылы Жeтicy облысынын казак-кыргыздарыныц кYндeлiктi емipi толыктай кукыксыз, эpi тетенше жагдайда ербш. Элeyмeттiк жагдайдыц киындыгы, жepгiлiктi эюмшшктщ халыкпен тiл табыса жумыс ютей алмауы, шендшердщ бiлiмciздiгi - осынын бэpi елде кетершстщ басталып, халыктын кыргынга ушырауына алып кeлдi. Аласапыран басталып, халыктын болашагы булыцгыр тартты. 1916 жылгы кYндeлiктi тipшiлiккe ертецп кYнгe деген аландаушылык, ceнiмciздiк, уайым-кайгы, коркыныш, Ypeй тэн болды. Тургындардыц 1916 жылгы турмыс-пршшп - патша Yкiмeтiнщ ЖeтicyдaFы отарлык саясатынын кеpceткiшi болды.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Назарбаев Н. Болашакка бaFдap: рухани жа^ыру// Егемен Казахстан. №70 (29051) 12 cэyip 2017ж.
2 Чеканинский Ив. Восстание киргиз-казаков и кара-киргизов в Джетысуйском (Семиреченском) крае в июле-сентябре 1916 г. (К материалам по истории этого восстания). Издание Общества Изучения Казакстана. Кзыл-Орда, 1926.
3 Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Восстание 1916 года в Казахстане (причины, характер, движущие силы) -Алма-Ата, Издательство «Наука» Казахской ССР, 1977. -165с.
4 Каркара к^ары: зерттеулер, естелштер, мaкaлaлap./КуpacтыpFaн Н.Эбдков. -Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2016. -352 б.
5 Восстание 1916 года в Туркестане: документальные свидетельства общей трагедии (Сб. Документов и материалов). -М.:Марджани, 2016. -468 с.
6 К^арлы 1916 жыл: (Кужаттар мен материалдар жинaFы). - Грозный 1916 год: (Сборник документов и материалов). -Алматы: Казакстан, 1998. Т.2. -247б.
7 Кокайсл П., Усманов А. История Кыргызстана глазами очевидцев (начало ХХ в.)./ Петр Кокайсл (Petr Kokaisl), Амирбек Усманов (Amirbek Usmanov). -Praha: Nostalgie, 2012. -280с.
8 Akira Ueda. How did the Nomads Act during the 1916 Revolt in Russian Turkistan?//Journal of Asian Network for GIS-based Historical Studies Vol.1 (Nov. 2013) 33-44.
9 КР ОМА. К. 2300. Т.8. 1с 17./ГАРФ. К102. Т.1916г. 1с 108. 64 белiм.
10 КР ОМА. К. 2300. Т.8. 1с 17./ГАРФ. К102. Т.1916г. 1с 130. I белiм.
11 ЖYнicов Э. КapкapaдaFы кетершс./Каркара к^ары: зерттеулер, ecтeлiктep, мaкaлaлap./КуpacтыpFaн Н.Эбдшов. -Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2016. -352 б.
12 Султанбекулы Э. 1916 жылы бастан кешкен ок^алар/Каркара к^ары: зерттеулер, ecтeлiктep, мaкaлaлap./КуpacтыpFaн Н.Эбдшов. -Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2016. -352 б.
13 Койшыбекулы А. Каркара кыpFыны./Кapкapa к^ары: зерттеулер, естелштер, мaкaлaлap./КуpacтыpFaн Н.Эбдiков. -Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2016. -352 б.
14 Тлеубаев Ш.Б. Жетюу облыcындaFы казак жэне кыpFыз халыктарынын 1916 жылFы улт-азаттык кетepiлici. Тарих Fылымдapыньщ кандидаты Fылыми дэpeжeciн алу Yшiн дaйындaлFaн диссертациянын авторефераты. Алматы, 2010. -30б.
15 Тiлeyбaeв Ш.Б. 1916: улттык бipeгeйлiктi сактау жолындaFы кYpec. Хрестоматия. -Алматы: «Каратау КБ» ЖШС, «ДэcтYP» баспасы, 2016. -160 б.
16 FO. Сирек колжазба коры. 1020 бума. 1916 жылы болFaн окиFaлap туралы халык акындарыныц елендер жинaFы (Кусайын. Дэметкеннщ зары).
17 Шарипов С. Национально-освободительное восстание казахских трудящихся против царизма в 1916 г. /Сборник воспоминаний и материалов. - Алма-Ате: Казгосиздат, 1937. -316 с.
18 К^арлы 1916 жыл: (Кужаттар мен материалдар жинaFы). -Грозный 1916 год: (Сборник документов и материалов). -Алматы: Казакстан, 1998. Т.1. -423б.
19 Мырзаханов Н. 1916 жылFы уэкы^ада мeнiн кеpгeнiм /FO. Сирек колжазба коры. 1019 бума. 1916 жылFы казак халкынын кетepiлici жaйындaFы материалдар.
20 КР ОМА. К. 2300. Т.8. 1с 18./ГАРФ. К102. Т.1916г. 1с 130. 10 бeлiм.
21 КР ОМА. К. 2300. Т.8. 1с 18./ГАРФ. К102. Т.1916г. 1с 130. 9 бeлiм.
22 Баянтаев С. С^рапыл сэттер. /Каркара к^ары: зерттеулер, естелiктер, макалалар./Кдоастырган Н.Эбдiков. -Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2016. -352 б.
23 Восстания 1916 г. в Азиатской России: неизвестное об известном (К 100-летию Высочайшего повеления 25 июня 1916 г.) Коллективная монография. / ред.-сост.: Т.В.Котюкова. -Москва, Русский импульс, 2017. -528 с. 8 КР ОМА. К. 2300. Т.8. 1с 17./ГАРФ. К102. Т.1916г. 1с 108. 64 бeлiм.
ВОССТАНИЕ 1916 ГОДА И ЖИТЕЛИ ЖЕТЫСУЙСКОЙ ОБЛАСТИ
Л.А. Бисембаева магистр гуманитарных наук, ст. преподаватель Казахский государственный женский педагогический университет, г.Алматы, Казахстан email: lyazzatamandykovna@ gmail. com
В статье рассматривается повседневная жизнь жителей в период национально-освободительного восстания в Жетысуйском регионе Туркестанского генерал-губернаторства 1916 года. Особое внимание уделено казахам и кыргызам, которые во время восстания страдали больше всех. Не имея возможности противостоять царским вооруженным войскам, они были вынуждены бежать из страны. Влияние чрезвычайных ситуаций, сложившихся во время восстания, на повседневную жизнь коренных жителей (включая взрослых и детей) сравнивается с официальными данными, рукописями, историческими и литературными произведениями, воспоминаниями свидетелей. В статье также описывается влияние новых изменений, сформировавшихся в экстремальных ситуациях, на настроение жителей и их повседневный быт, последствия колониальной политики царизма в жизни казахского и кыргызского народа.
Ключевые слова: Жетысуйская область, колониальная политика, восстание 1916 года, налог, шпионаж, тыл, повседневная жизнь
THE UPRISING OF 1916 AND THE RESIDENTS OF ZHETYSU REGION
L.A. Bissembayeva Master of humanitarian sciences, senior teacher Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan email: lyazzatamandykovna@ gmail. com
The article discusses the daily lives of residents during the period of the national liberation uprising in Zhetysu region of the Turkestan general governorship of 1916. Special attention was paid to the Kazakhs and Kyrgyz, who suffered most during the uprising. They are not able to resist the royal armed troops were forced to flee the country. The impact of emergencies during the uprising on the daily life of indigenous people (including adults and children) is compared with official data, manuscripts, historical and literary works, memories of witnesses. The article also describes the impact of new changes in extreme situations on the mood of residents and its phenomenon in everyday life, the consequences of the colonial policy of tsarism in the life of the Kazakh and Kyrgyz people.
Key words: colonial policy, tax, decree, espionage, rear, rebellion, daily life
Редакцияга 15.03.2019 кабылданды.
