Научная статья на тему 'БЕКСҰЛТАН НҰРЖЕКЕҰЛЫНЫҢ “ӘЙ, ДҮНИЕ-АЙ!” РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ'

БЕКСҰЛТАН НҰРЖЕКЕҰЛЫНЫҢ “ӘЙ, ДҮНИЕ-АЙ!” РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
313
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ұЛТ-АЗАТТЫқ қОЗғАЛЫС / ХАЛЫқ / қАЛАМГЕР

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шайкенова Г. Б.

Бұл мақалада қарымды қаламгер Бексұлтан Нұржекеұлының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне арнаған «Әй, дүние-ай!» романы жөнінде айтылған. Сол заманның әлеуметтік жай-күйі, қазақ даласында орын алған тарихи оқиғаның жай-жапсары, өзге ұлттың боданы болған қорғансыз халықтың қасіреті суреттелген. Аталған оқиғаларға шығармадан орын беруіндегі жазушының идеясы ашып айтылады. Романда ойып тұрып орын алатын әр кейіпкерге қысқаша сипаттама берілген. Қаламгердің жазу стилі, романның көркемдік қуаты, романдағы артықшылықтары мен кемшіліктеріне баса назар аударылды. Негізгі ерекшеліктерінің бірі болып көрінген, сөздердің жазылуындағы дұрыс нұсқа деп санайтын грамматикалық өзгешеліктер туралы жазылған. Сондай-ақ, автордың шығарма кейіпкерлері арқылы берген ұлттың характеріне талдау жасалған.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ARTISTIC PECULARITIES OF THE NOVEL “AI, DUNIA-AY!” BY BEKSULTAN NURZHEKEULY

The article deals with the novel by the famous writer Beksultan Nurzhekeuly "Ai, Dunia-ai!" dedicated to the national liberation movement of 1916. The novel describes the social situation of the time, the dispossession of the people, historical events in the Kazakh steppes. Given an explanation to the author's idea concerning these descriptions in the work. The article briefly describes each character who occupies a significant place in the novel. Special attention is paid to the style of the writer, the artistic design of the novel, exaggerations and shortcomings. One of the key features - the grammatical differences in the work, which the author considers correct spelling is explained. And also analyzes the character of the nation given by the author through the personages.

Текст научной работы на тему «БЕКСҰЛТАН НҰРЖЕКЕҰЛЫНЫҢ “ӘЙ, ДҮНИЕ-АЙ!” РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ»

FTAXP 17.09.91, 17.82.31

БЕКС¥ЛТАН Н¥РЖЕКЕ¥ЛЫНЬЩ "ЭЙ, ДYНИЕ-АЙ!" РОМАНЫНЬЩ КЭРКЕМД1К

ЕРЕКШЕЛ1Г1

Г.Б. Шайкенова

TYpiK тiлi жэне эдебиет мамандыгы, PhD докторант, вмер Халисдемир Университетi, Нигде к., ТYркия, email: [email protected]

Бул макалада карымды каламгер Бексултан Нуржекеулыныц 1916 жылгы улт-азаттык кетершсше арнаган «Эй, дуние-ай!» романы жешнде айтылган. Сол заманнын элеуметпк жай-куш, казак даласында орын алган тарихи окиганыц жай-жапсары, езге улгтыц боданы болган коргансыз халыктыц кас1реп суреттелген. Аталган окигаларга шыгармадан орын беру1ндеп жазушынын идеясы ашып айтылады. Романда ойып турып орын алатын эр кешпкерге кыскаша сипаттама бер1лген. Кдламгердщ жазу стил1, романнын керкемд1к куаты, романдагы артыкшылыктары мен кемшшктерше баса назар аударылды. Непзп ерекшелжтершщ б1р1 болып кершген, сездердщ жазылуындагы дурыс нуска деп санайтын грамматикалык езгешелжтер туралы жазылган. Сондай-ак, автордыц шыгарма кешпкерлер1 аркылы берген улттыц характерше талдау жасалган.

Туйт свздер: улт-азаттыц цозгалыс, халыц, стиль, цаламгер, идея, архив

К1ркпе

Бексултан Нуржекеулыныц кай туындысын алсак та, окырманына Yмiт сыйлайды, адамгершiлiк пен адами карым-катынасты дэрiптейдi. ^арымды каламгердщ тарихи такырыптагы туындылары тарихи дэлдiгiмен накты деректер келтiрiле отырып, халыктыц бастан кешкен окигаларын тайга тацба баскандай окырманныц кез алдына кYнi бYгiнгiдей елестетедi. Шыгармаларыныц кепшiлiгi шынайы махаббат пен щкэрлш, адамгершiлiк сынды асыл касиеттермен бейнеленген. Сез зергершщ карымды каламынан 13 томдык жинагы жарык кердi.

Белгiлi каламгердщ жазушы ретшдеп басты ерекшелiгi: кандай шыгарма жазса да, калыц окырман кауымыныц кецшнен калай шыгуды бiлетiндiгiнде. Ол ер мен эйел арасындагы шынайы махаббатты, касиеггi карым-катынас мэселесiне кебiрек калам тербегецщктен жазушы тек кана махаббат мэселесше шыгармашылыгын багытгаган деп ойлаганымыз жацсак пiкiр. Жазушыныц махаббат мэселесше ден коя отырып, терещне Yцiлсек, адамдар тагдырын, сол заманныц элеуметпк жай-кYЙiн керсететiндiгiмен ерекшеленедi. Тек кана «махаббат жыршысы» деп танысак эдшетиз болар едi. Бексултан Нуржекеулы - шынайышылдыкты айтып, езшщ азаматтык Yнiн шыгарып отыратын кYрескер. Сондай-ак, акикатты айкара ашып, накты деректер келнршген казактыц узын тарихыныц бiр Yзiгi баяндалган «Эй, дYние-ай!» романын сез ететш боламыз.

Зерттеу

Жазушыныц аталган шыгармасында жазылган окигалар мен кейiпкерлерi толык дерлiк шынайы емiрден алынган. Олардыц кай деректен, юмнщ дерегшен алганына автордыц накты дэлелдемелерi жетерлш. Жазушымен еткiзген сухбатымда 1лияс ЖансYгiровтiц жазбалары осы романга себепшi болгандыгын алга тартады. Сонымен коса, айлап архивтерде отырып жинаган мэлiмеггерi де шыгармадан орын алган [1]. Шыгарма эдеби болганымен де езi айтканындай накты деректерге курылган тарихи шыгарма деп те тануга эбден жарарлык. Оныц аукымы керкем-эдеби шыгармадан герi элдекайда кец. Окыган окырман жай гана эдеби шыгарма окып кана коймайды, ез танымында тарихтыц акикатын ашады, жаксылык пен жамандыктыц, мейiрiмдiлiк пен зулымдыктыц ара-жiгiн ажыратарлык рухани элемiн байытады. Шыгарманыц идеясы астарлы емес, керiсiнше, ашык, анык ^шнде мен мундалап тур.

Эцгiменiц басталуы да ерекше. В.А.Крыловтыц улы акын Абайдыц аудармасындагы:

«Мен кердiм дуние деген игтiц кетiн,

БYгiнiц жеп жYрген кеп бiреуi етiн.

Ойлы адамга кызык жок бул жалганда,

Кебiнiц сырты бYтiн, iшi тYтiн» [2; 13]-

деген жолдармен бастайды. Бул жолдармен жазушы романныц идеясын гана емес, езiнiц жазулы казак тарихында кеткен олкылыктарга толмайтын кецшн де жеткiзгiсi келгендей. Айтып

кеткешмдей шыFapмa эдеби Faнa емес, тapихи шындьщ негiзiнде жaзылFaн. Сонды^ган б^л шыFapмa aйтылa беpмейтiн тapихи шындьщтьщ бетi aшылFaн шыFapмa болып ^зад тapихындa rçaдapы сeзсiз.

«Эй, дYние-aй!» pомaныньщ тarçыpыбы - ХХ Faсыpдьщ 1916 жылFы ^p^arra^ кeтеpiлiс пен 1991 жылы тэyелсiздiк aлFaлы беpгi ^a3a^ дaдaсындa оpын aлFaн тapихи оrçиFaдapыныц сипaты. Ромaн Yш бeлiмнен т¥paды: «Дешн» - Кецес Yкiметiнiц оpнayынa дейiнгi кезец; «Кешн» - Кецес Yкiметi оpнaFaннaн кетнп кезец тypaды. «ТYЙiн» бeлiмiнде осы ею кезецге кейiпкеp Шэшнщ кeзiмен тaдrçылay жaсaдып, тYЙiнi шыFapылaды [3].

Ромaнныц бaсты кейiпкеpi Шэй - ^a3a^ тaFдыpыныц кepкем жинa^тaдFaн т¥ЛFaсы. Жиыpмa тepт жaсындa Тaзaбек жayыз оpыстыц оFынaн rça3a тayып, Yш пеpзентiмен жaстaй же^

^aдFaн Шэйi 1932 жылFы aшapшыльщтыц ^^ети де кepдi. 1939-1945 жылдapы Екiншi дYниежYзiлiк соFыстa ¥лдapы Оpaлбек мен Кецесбеп мaйдaндa ^a3a тaпты. 1986 жылFы Желтоrçсaн кeтеpiлiсiнде 16 жaсap шeбеpесiнiц ^a3a болFaны Шэшнщ жYpегi rçapс aйpылFaндaй жaнынa 6anbi. Осыншaмa тaFдыp тayrçыметiн бaстaн eткеpген Шэйi aнaныц тaFдыpын бейнелеу aprçылы бYкiл 6ip xaльщты бaсынaн кешipген eмipiн жеткiзy жaзyшыныц тaлaнты мен бшмдшгш дэлелдесе кеpек.

РомaндaFы кYpескеp pyхын тaнытyымен дapaлaнa мшезделген Тaзaбектiц отбaсынa,

aFaйын-тyысынa сол aprçылы тyFaн елiмiзге - ^a3a^ xan^rna ^ызмет мaFынaды iс-эpекетiмен дэлелденген. Тaзaбектiц обpaзы rçaзaкгыц елi Yшiн жaнын беpетiн rçaœap ¥лдapыныц, бaтыpлapыныц бейнесш кepсетедi. Оrçыpмaнды оЙFa тYсipетiн пiкipлеp де кeбiнесе Тaзaбектiц тapaпынaн aйтылaды. Тaзaбек - ^a3a^ тapиxындaFы ел ^мын жеген бaтыpлapдыц жиынтьщ бейнесш Тaзaбек aprçылы aвтоp eзiнiц идеясын о^ушыныц сaнaсынa шц^ш, жYpегiне жетюзе бiлген.

Ромaндa aйтылaтын Кобзев, София деген aдaмдap eмipде болFaн. Ковзев - энш^ сaзгеp К^пездщ экес БaЙFaбылдыц досы болFaн. Ал СофьяFa келетiн болсarç, Сопыйa - ^ía^™ rçыpFaн оpыс жендеттеpiн aйыптayшы сол xamirç eKwrn^ кepкем шындьщпен сомдaлFaн т¥ЛFaсы. Атa^ты a^rn Кeдек Мapaлбaй¥лымен бipге ^arç эндеpiн Kaprçapa жэpмецкесiнде шыprçaFaндa: "Taaa оpыс екенiн эйгшеп т¥pFaн тYpi демесец, ^ыздыц киiмi киiсi, дayысы, тiптi жYpiс-т¥pысы - бэpi rçaзarçы. Оpыстыц ^ызы rçaaa^a эн aйтaды,rçaзaкгыц дэл бYЙтiп жarçсы кepедi дегенге, кeзi кepмесе, гацш сенбес едГ' -деп бейнеленген осы кейiпкеp жоFapыдa aйтылFaн оpыс ^ызын Софьяныц - Сопыйaныц eз eлецiн эндете шыprçaFaны дa ею xaдьщтыц apaсын бaйлaныстыpaды:

Жaйлaйды 1ле бойын aлбaн,сyaн, К^ньт rçысы-жaзы ^ызьщ дyмaн. K^IтaЙFa бaс сayFaлaп босып жaтыp, Оpыстыц озбыpлыFы - бэpiн rçyFa^ БолFaнмен зaтым - оpыс, жapым - ^aaa^ , Ол тapтrçaн мaFaн дa оpтarç м^ц мен aзaп. Оpыстaн ^arç rçaшсa, мен де rçaшaм, "Kaзaкгыц келшГ', -деп ^rnap мaзarç [2; 80].

Кобзев пен Софья сия^ты кейiпкеpлеpден оpыстыц мэдениетi мен тaзa пейшн бaйrçaймыз. Сопыйa rça^ap, бipбеткей, эдшетп жa^тayшы ^ыз боп сypеттеледi. Кобзев те шыFapмaныц сюжеттiк желiсiне бaстaн ^тысып, rçaзaкгыц шapyaлapымен м^цдас болып кepiнетiн кейiпкеp. Ол дa ^arç секiлдi eз оpысынaн rçоpльщ кepген. Сонымен бipге Тaзaбектiц epтенiп жaтrçaн YЙiнен отбaсы мYшелеpiн тепс aмaн aдып rçaдFaн дa оpыс шapyaлapы едi. Ал, Сеpгейчyк, Беpг сия^ты 3¥лымдap олapдыц бap жarçсылыFын жaмaндыFымен жyып-шaйып кетедi. Ромaн кейiпкеpi Тaзaбектiц де тYсiнбейтiн 6íp тYткiлi осы едi. «Б^л оpыс дегенщ ^цдай xaльщ?» деп неше мэpте ойы сaн сaвдa жYгipедi. А^ьфы сол зaдым оpыстыц ^олытан rçaзa болaды.

K^arç дaлaсындaFы ¥лт-aзaттьщ кeтеpiлiсi б¥Faн дейiн де эp тYpлi жaнpдaFы эдеби-кepкем шыFapмaдapFa aзьщ болFaны paс. Олapдыц iшiнде Жетiсy жеpiндегi Албaн кeтеpiлiсi жaйындa ^гам теpбеген rçaдaмгеpлеp ^п-arç. М.Эуезовтщ «^илы зaмaн» повесi отapшылдьщтыц xan^rna

кepсеткен жYгенсiздiгiн, эдiс-aйлaсын эшкеpелеген, xaдьщтыц бостaндьщrça ¥шыpaп, жaн-жaвдa тapaFaн (KытaЙFa ayып кeшyi) aзaпты eмipiн осы тarçыpыптa шебеp сypеттеген шыFapмa [4]. Дегенмен, егемецщк т^сыта дейiн жaзылFaн шыFapмaдapдыц идеологияльщ електен eткiзiп, бap болмысы тольщ aшылa aдмaFaнын ескеpyiмiз кеpек. Осы оpaйдa, Б.^Ндажеке^лыньщ «Эй, дYние-эй» pомaны aтaдFaн ол^ыльщтыц оpнын толтьфып, ^p^arra^ кeтеpiлiсiнiц Жетiсy eцipiндегi бap бояуын нaнымды кepсете aлyымен ^нды. 1916-1991 жылдap apaлыFындaFы болып eткен оrçиFaдap бaяндaлaды десек те, шыFapмaдaFы сюжеттеp желiсiнiц денi xaды^тыц ^ap^apa жэpмецкесiндегi пaтшa эмipiне жaсaFaн rçapсылыFы мен оныц сaлдapын сypеттеyге apнaлaды [5].

Ka3a^ мeмлeкemmiк v^biedap пeдaгaгикaлъщунивepcиmemiнiц Хaбapшыcы № 2 (78), 2Q19

Оcындaй киын кYндepдe кaзaктьщ кисык мiнeзi кeлдeнeц тypFaн бeгeгтeй болFaны pомaн кeйiпкepлepiнeн бaйкaлaды. ¥лы Абaй eмip бойы: «Kaзaктыц бipiнiц бipiнe кэс^жм болмaFыныц, бipiнiц тiлeуiн 6ipi тiлecпeйтyFыныныц, pac ceзi эз болaтyFыныныц, кызмeткe тaлacкыш болэт^ыныныц, eздepiнiц жaлкaу болaтyFыныныц ce6e6i ж?» - дeгeн cypa^a жaуaп iздeйдi Yшiншi Kapa ceзiндe [6]. Шынымeн дe, кaзaк apa^^a aлaуыздык кeбeйe тYCкeн зaмaн болды. Кдоып бiтугe шaк кaлFaлы т¥pFaндa бipiн-бipi колдэудыц оpнынa, бip-бipiнe apыз жaзFыш болып кeтeдi. Бaкeннiц бiлiмдi болa т^э Тaзaбeккe apыз жaзуы нaFыз тдэнныц кылыFын кepceтeдi. Пшэннщ eлiм жaзacынa кeciлуi оны к¥Pмeгтeйтiн xaлыктыц caFын cындыpып кeгтi. CондaFы К^эшздщ aйткaны: «Кэзэк дeceц, eзiцe тиeдi, кaзaк eзiнeн озып 6apa жaткaнды, оцтэйы кeлгeндe, 6ip кaFып кэлмэй отыpaтын 6a eдi?» [2; 248]. K;aзaктыц киын уaкыгтa 6ipire aлмaуы дa осы ce6e6i дe осы 6ip ceйлeммeн шeбep бepiлгeн.

Pомaндa кaзaктыц бipдe ceнгiш, эцкэу мiнeзi бeйнeлeнce, бipдe, б^эн œpeFap бaтыл, нaмыcшыл кacиeтi бой кepceтeдi. Бeйбiтшiлiктi, жaкcылыкты CYЙeтiн кэзэк оpыcтьщ eзiнe оcылaй кYш кepceтeтiнiн ^тшгеш бaйкaлaды. Оку окымaFaн, бiлiм бiлмeгeн xaлыкты оцэй жолмeн к¥pыктaудыц ap килы жолымeн оpыc бacкыншылapы кaзaкты к¥PыктaуFa тыpыcып бaкты. Хaлыкты жоюдыц acтapлы жолдapы, eq aяуcыз, erç cоpaкы тYpлepi колдaнылFaндыFы дa жэзушы тapaпынaн aшык aйтылFaн. Жaзыкcыз жaбылFaн жaлa, «колдэн» жacaлFaн aштык, эяусыз кыpып-жою, будэн бacкa толып жaткaн cоpaкы эpeкeгтep жылдap бойы кэзэк xaлкын тaмыpымeн жок eту мaкcaтымeн жacaлFaндыFын aйткыcы кeлгeн жaзушы xaлыктьщ бYгiнгi тaуeлciздiктiц кaдipiн бiлугe, оныц жолындa жaнын киFaн aтa-бaбaмызды ¥мытпaуFa шaкыpaды. Бac кeйiпкep Шaйiнiц дe тэуeлciздiккe дeйiн eмip CYPуi, оныц тYбi жок тepeц ойлapы кaлaмгepдiц осы ойыныц aйкын кepiнici.

ШыFapмaньщ кepкeмдiк epeкшeлiгiнe кeлeтiн болcaк, aBTOp pомaнды кapaпaйым, тYciнiктi тiлмeн жaзFaн, CYЙтe т^э оныц кepкeмдiк куэты бacкa кэзэк pомaндapынaн кэлыс кaлмaйды. Эpбip жyмcaлFaн ceзi eз оpнындa, кaжeт жepiндe i-yp. Оныц кapaпaйымдылыFы pомaнныц бeдeлiн acкaктaтпaca, кepiciншe болмэйтыны энык. XX Facыpдыц бacындaFы кэзэк пeн бYгiнгi кэзэктыц ceйлeу тЫн^ Yлкeн болмэсэ дэ aйыpмaшылык бap eкeнi бeлгiлi. ЗaмaнFa сэй, зэмэнныц коFaмынa, элeумeгтiк жaFдaЙFa, тapиxи окиFaлapFa сэй тiлдiц дэмып, eзгepiп отыpaтыны бeлгiлi. Бэpiнeн б^ын, жэзушы плдщ осы eзгeшeлiгiн кepceтe бiлгeнi - окыpмaнFa сол зэмэнныц иciн м^ны^ жeткiзe бiлгeнi. Ауыл кaзaFыныц оpыcшa ceздi кэзэк тiлiнe икeмдeп ceйлeуi, диaлогтapдaFы жepгiлiктi xaлыккa тэн ceздepдiц колдэнылуы окыpмaнды окиFaныц болып жэткэн жepiнe жeткiзгeндeй болады. Шэйiнiц жумсэк мiнeзi мeн нэзiк iшкi ceзiмiн, К&лишэ энэныц энэлык мeйipiмiн c^penra бiлгeн жэзушы Тaзaбeктiц болэт тeмipдeй бepiк мiнeзiн, Cepгeйчук сиякты жэуыздыц iшкi apaм пиFылын дэ нэнымды cуpeттeй бiлгeн. Кeйiпкepлepiнiц мiнeзi icrne сэй YЙлeciмдiлiк тэпкэн. ШыFapмaныц кepкeмдiк куэты дэ осындэ болap. Тшнщ шeбepлiгi мeн бaйлыFын жэнe ^з куэтын эдэлдык пeн эдiлдiк Yшiн жумсэй бiлгeн, оны xaлыккa кызмeт eткiзe aлaтындaй дeцгeйдe колдaнFaн. Кззэктыц шeшeндiгi, дiлмapлыFы, aйткыштыFын кepceтeтiн мaкaл-мэтeл, нэкыл ceздep eтe шeбep колдaнылFaн. Иypжeкe¥лыныц колдэнып отыpFaн кapaпaйым кэншэмэ кэзэк ceзi адэмды ойлы acepre бeлeйдi. Билiк тiзгiнiнeн aйpылып, бодэндыктыц б¥Faуындa тыпыpлaFaн xaлыктыц осындэй мYшкiл кYЙгe ¥шыpaуын дэл кepceтe элды.

Акaдeмик З.К^бдоловтыц pомaн туpaлы Fылыми т¥жыpымы осы «Эй, дYниe-aй!» этты эпикэлык туындыныц поэтикэлык сипэтын тaнуымызFa эйкын бaFдap бepeдi: «Ал дэуipлiк шындыкты кepкeм жинэктэу Yшiн жeкeлeгeн адэм тaFдыpы жeткiлiкciз, ap элуэн элeумeгтiк топтapдыц кым-киFaш кYPдeлi кapым-кaтынacтapы, олapдыц мэксэт мYДдeлepiндeгi бipлiктep мeн кapaмa кapcылыктap, eмip тipшiлiктepiндeгi eзeктi окиFaлap мeн кeзeцдi к¥былыcтap ^ц кэмтылып, тepeц т¥тacтыpылуFa, сол apкылы жэлпы коFaмдык дэмудыц зaцдылыктapы тaнытылуFa тиic. Ромэнныц кeлeмi Yлкeн, мэзмуны кэт-кэбэт, cюжeтi мeн композициясы оpacaн кYPдeлi болу ceбeбi дe осыпэн бэйлэнысты» [7].

Эпикэ дeгeн ¥FымFa кыскэшэ aныктaмa бepiп кeтeтiн болсэк, В.Е.Хaлизeв эпикэлык жaнe эпикэлык л^изм, дpaмaтизм туpaлы т¥жыpымдapды cтильмeн бaйлaныcтыpaды. В.Е.Хaлизeв Аpиcтотeльшe, aдeби тeк - ^п жaFдaйдa жинэктэушы жaнe адэм eмipiнiц нeгiзгi фоpмaлapын бeйнeлeудiц ap элуэн тaciлдepiнe нeгiздeлгeн aдeбиeттiц к^ыш^^н тapиxи жiктeлуi болып тaбылaтындыFын эйкындэй кeлiп: "Дeмeк, Аpиcтотeль aдeбиeгтiц тeккe бeлудiц нeгiзi peтiндe шындыкты cуpeгтeудiц тaciлiн кapacтыpaды, эпос - ок^э туpaлы eз этыцнэн aйтылFaн aцгiмe, бэяндэу, лиpикa - eз-eзiцмeн сыфлэсу, дpaмa - cуpeгтeлгeн кahapмaндapдыц ic-ape^ri. Гeгeль нeгiз peтiндe бeйнeлeу гонш кapacтыpды: эпос - окиFa, л^икэ - кeцiл-кYЙ жaFдaйы, дpaмa - ape^y, - дeп т¥жыpымдaйды. Эпос гpeкшe ceз дeгeн уымды бiлдipeдi. Эпос кeйiпкepлep тaFдыpы, олapдыц ic-apeкeтi, кeцiл-кYЙi, cюжeткe нeгiз болэтын eмipлiк окиFaлapы туpaлы бэяндэу eкeндiгi мaлiм [8].

Эпосга бaяндay eткен шaкra aйтылaды. Бaяндay телiмдеpi эдебиетте эp тYpлi rçолдaнылaтындыFы дa белгiлi. Бaяндay кец мaFынaдa aдFaндaFы шыFapмaдaFы пейзaж, жaFдaй, кейiпкеpлеpдiц келбетi, кeцiл-кYЙлеpiнiц сypеттелyi, тiлдiк бейнелеу, rçaйтaлayлap, aвтоp сeздеpi, диaлог пен монологтap, iшкi сeздеp болып тaбылaды. Сонды^ган эпикaдьщ шыFapмaдa бaяндay доминaнт болaды [9].

Эпитальщ шыFapмaдa бaсrça eнеp тYpiнде болмaйтын кейiпкеpлеp сaны оrçиFaлap, тaFдыpлap, детaльдap болуы мYмкiн [10]. Бaяндay фоpмaсы т¥pFысынaн aлFaндa эпикaдьщ шыFapмaдa aдaмныц шю жaн элемi теpец сypеттеледi. Эпикaдьщ шыFapмaдa ^a^im^y YPДiсiндегi кYpделi xapaктеpлеpдiц сомдaлaтындыFы белгiлi. ЖоFapыдa aйтылFaн тецеyлеp б^л pомaндa кepiнiс тaпrçaн [11].

Ромaнды о^ып отыpFaндa кездесетiн 6ÍP eзгешелiк бap. Б^л - сeздеpдiц емлесi. Жaзyшыныц aйтyы бойыншa rçaзaктьщ paй, иы^, ию деген сия^ты сeздеpiнiц aддындa «ы», «i» эpiптеpi жaзылyы тиiс. Д^ыс н^с^сы ырай, ыйыщ, тю болу кеpек. Сол сия^ты, сищырлы, тиын, щиыр, щиын т.б. сeздеpде де «ы» эpпi тYсiп rçaдFaндыFын, д^ыс н^с^сы сый^ьфлы, тыйын, ^ыйьф, ^ыйын болып жaзылy кеpектiгiн aйтып дaбыл rçaFaды. Ромaндa дa eзi д^ыс деп тaпrçaн н^с^ны rçолдaнFaндыFы кepiнiп rçp. Б^л эpiптеpдiц тYсiп rçaдyыньщ бaсты себеб^ киpилл элiпбиiне кeшy кезещнде ^aзa^тa жо^ дayысты «и» дыбысыныц ^осылып кетyiнен дейдi жaзyшы. Сонымен rçaтap, бYгiнгi кYнi Yндестiк зaцыныц сaкгaлмaйтынын бaсты мэселелеpдiц 6ípí деп бшедь Осы сия^ты мэселелеpдiц бaсы шешшетш болсa, жaцa элiпбиге кeшy бapысындa шешiлy кеpектiгiн бaсa aйтaды. Эйтпесе, элiпбидi тектен текке ayыстыpy еш^н^й нэтиже беpмейтiндiгiне кэмiл сенiмдi. Б.Ндажеке^лы емлеге ^тысты rçaтелiктеpдi тек arnbm rçarn rçоймaй, олapды iспен кepсеткенiне «Эй, дYние-aй!» pомaныны дэлел.

Лaтын элшбшнщ н¥сrçaдapын жaсay бapысындa болFaн rçaтелiктеpге бaйлaнысты Бексртган Н^же^^ы eз mRipm бiлдipдi: «Бip дыбыс^ - 6íp эpiп» дегенге не Yшiн гашш отыpмыз? Бipiншiден, Yндестiк зaцы деген тшнщ негiзгi зaцы бap. Соны бaсшылывдa aлy Yшiн гашш

отыp. Осы ya^i^a дейiн бaсшылывдa aдFaнымыз жо^. Ол rçaparç rçaлFaн екен.» Сонымен rçaтap, жaзyшы лaтын элiпбиiне гашудщ сaяси aстapынa дa Yцiлдi. «КYнi еpтец 6ÍPÍ лaтын, 6ÍPÍ киpиллицa болып, ел mi екiге бeлiнбей ме», - деген rçоprçынышын дa жaсыpмaды [12; 161].

Нэтижелер мен т^жырымдар

Бексртган Н^же^^ы с¥xбaтындa: «Эй, дYние-aй» pомaнын 2004 жылдaн бaстaп жaздым. Бipaз ya^ir apxивтi a^тapдым. Албaн кeтеpiлiсiн зеpттедiм» - деген болaтын [13]. РомaндaFы ^зын тapиxтыц 6ÍP Yзiгi - 1916 жылдaн бaстaдFaн xaлrçымыздьщ 6ÍP бeлшегi aдбaн ж^тыньщ бaсынaн eткеpген rçaсipетri оrçиFaсы бaяндaдFaн. 2016 жыл - Алaш rçозFaдысыньщ 100 жылдьщ меpейтойы. Б^л

- aсa елеул^ eте мaцызды меже, K^arç елi мемлекетшшдшнщ aсыл aprçayы. Тapиx пен ^лт шежipесiн пapaкraп rapœ^, сын сaFaттapдa xamirç Алaшты еске aлFaн. Ойыныц aстapындa, дшнщ тYкiпipiнде, тшшщ ¥шындa Алaш rçpFa^ Б^л - жaй сeз емес, мыц дэлелi бap дэйектi сeз. ХХ Faсыpдыц кзн rçaсaп кезещнде - aшapшылыFындa, rçыpFынындa, соFысындa, тYщынындa, ме^еувде, е^еушде - елдщ rçaндaй жaFдaйдa болFaны aшы^ aйrçын жaзылaды. K^ip тaзa тiл, ^ыньщты тipкес, жYЙелi сeйлем iздесек, кepкем сeзге ^сга осы шыFapмaны о^ып, оrçиFa дэл бYгiн болFaндaй эсеp ana^iq, шебеp тшмен сypеrтелген бipегей шыFapмa. Тэуелшздштщ ш^ек Faсыpльщ межесiнде дapa жолымыздыц тaFылым-сaбaкrapын rapa^a^i^. Yздiксiз, Yзiлiссiз aдFa жьи^^н тapиx кeшiнде ^лтты - ^лт, елдi

- ел еткен к¥былыстap, оrçиFaдap, т¥ЛFaдap кеpемет сypеrтелген. Kaзarçстaнньщ тэyелсiздiкке жетушщ сaн сaдaлы жолы, белестеpi бap.

ШыFapмaны мектеп бaFдapлaмaсынa енгiзiп, оrçyшылapFa о^ыту eте мaцызды. Атa-бaбaсыныц осыншaдьщты ayыp жолмен aлFaн aзarтыFын эpбip aзaмaты бaFaлayFa мiндеrтi. М^ныц бaсы

мектептен бaстaлaтыны белгiлi. Сол себептi де м^дой шыFapмaны мектеп оrçyшылapынa о^ыту -жaстapдыц елiм деп eсетiндiгiне себеп болa aдaтыны arnirç.

Хaдьщтьщ тaFдыp тayrçыметi бaяндaлaтын б^л шыFapмa ¥лт-aзaттьщ кeтеpiлiстiц 100 жылдыFынa, Kaзarçстaн Республитасы Тэyелсiздiгiне 25 жыл толyынa apнaлaды. Б^л - сeз зеpгеpiнiц Бекс¥лтaн Н¥pжеке¥лыньщ ^лы жYpегiнен тyFaн тецдесшз, rçaйтaлaнбaс туынды.

Корытынды

Kapымды rçaлaмгеpдщ кзй туындысын о^ь^^ тa мaгниттей eзiне тapтып, еpiтiп, елiтiп жiбеpетiнi xarç. КYPделi, rç¥Pмaлaс сeйлемдеpiнiц eзi жaныцa жarçын, жaFымды, ж^ымды, жYpекке жылы тиiп жaтaды. Kaдaмгеpдщ нaFыз шынaйылыFы дa сондa, оныц кез келген эцпмесш о^ыFaндa eзiцнiн бaсыцнaн кешipгендей эсеpде кaдaсыц. Сол шыFapмaныц 6ípí - aдбaн кeтеpiлiсiне apнaлFaн

«Oh, gyHHe-aö!» poMaHbi. OqriMemR 6yKin eH 6oMbiHga KYpciHyiHeH eKiHim, ypeö MeH ^op^HHHm ^aTap ^ypegi. Con ^aH^yHnw o^HFaHbiR imiHe eHin KeTin, ogaH mwFa anMaö, eceRripeygi ge 6acraH eTKepeci3. fflaKimR KeMnip 6onwn, ^aHbi maraTHH TycwMeH aa^TanFaH SRriMemR corfw ceöneMi: To^caH 6ip ^bin 6oöbi 6ip Keygege 6ip-6ipiMeH apnanwcwn KenreH ^yaHbim neH ^aÖFbi con Keygege 6ip carre 6ipre TKHHrnrangH gen aa^Tanagw. Ü^wpMaH ga MaMmiR TaycwnFaH geMiMeH 6ipre TbiHbimTana anagw. Eipa^ ^YpeKTepgi cw3gaT^aH ocwgaH 6ip Facwp 6ypwHFbi ynTbiMbi3gwR 6acwHa TeHreH ^apa 6ynTTbiR ^aHmanw^Tw ^acipeT 9KenreHgirm ^aM6apa^aT ^a6wngay acre MYMKiH eMec-ay... TapuxTw yMbiTy, ohw caHagaH emipy 6onamaFw 6ap ynr YmiH yairw Hapce. CoHgw^TaH 6a6anapgwR 6acwn eTKeH ^ongapwH, onapgwR 6acTaH KemKeH a3anTapwH ^aÖTapa KepMey YmiH ^aH- ^aFbiMbi3Fa TeK HHeTi TY3y agaMgapgw xHwn, KepminepMeH TaTy 6onwn, ayw3 6ipniriMi3 6eH TaTynwFWMW3gw ac^a^TaTwn, 6eö6iT KymMi3giR ^agipm ce3iHceK.

naöga^aHH^FaH ageßneTTep

1. ^aßymbi BeKcynraH Hyp^eKeynbiMeH cyx6aTWMHaH 2.10.2017

2. Hyp^eKeynbi B. «Oh, gyHHe-aö!»: PoMaH: - AnMaTw: «^anbiH 6acnacbi». 2016. - 328 6.

3. Hyp^eKeynbi B. «Oh, gyHHe-aö!»: PoMaH: - TypKHa, ÄHKapa: «BeHry 6acnacbi». 2018. - 318 6. (TypiKmere aygapFaH r.fflaäKeHoBa).

4. Oye3oB M. «KHnw 3aMaH» noBecTb: - ÄnMaTw: «An Äpwc 6acnacbi» 2016. - 264 6.

5. Xygaö6epreHoB H. B.Hyp^eKeynbiHbiu «Oh, gyHHe-aö» poMaHbiHgaFbi ®annw agaM3aTTbiK; KyHgbinbiRTap / BecTHHK Haцнoнanbнoн ÄKageMHH HayK Pecny6nHKH Ka3axcTaH. 2017. № 365. 160-165 66.

6. KyHaH6aeB A. Ä6aägwH ^apa ce3gepi (Nasihatler): (aygapFaH 3a$ep KH6ap). TypKHa, ÄHKapa, 2014. - 152 6.

7. Ka6gonoB 3. Ce3 eHepi: Ü^ynbiK; - MoHorpa^ua. - ÄnMaTw: 6nKe. 2014. - 496 6.

8. XanH3eB B.E. TeopHa nHTeparypbi: y^e6HHK/ 4-e H3g., Hcnp. h gon. M: Bwcm.Kn,. 2005 - 405 c.

9. CeöneMe3 O. MngameB M. ®9He T.6. "Ka3ipri TypiK Oge6ueTi-II". EcKimexup: ÄHagony yHHBepcHTeTi 6acnacw 2013. - 232 6.

10.^epнeц H.B. ^HTepaTypHwe ^aHpbi. M.: Mry, 1982. - 338 c.

11.06giRynoBa P.M. ®aHp ®9He mbiFapMa: 3eprreynep, auriMenep. - ÄnMaTw: «KapaTay KB» ^fflC: «^acTyp», 2016. - 288 6.

12. ^aua ynTTHR anin6H: K33^ ®a3ywH ^auFbipTy (Ä^napaTTbiK-MegHa KeHicriKreri Marepuangap). 1-KiTan. -ÄnMaTw, 2017. - 537 6.

13. ®a3ymbi BeKcynraH Hyp^eKeynwMeH cyx6aTWMHaH 02.10.2017

References

1. The interview with the writer Beksultan Nurzhekeuli 2.10.2017, Almaty

2. Nurzhekeuly B. "Ai, Dunia-ai!" Roman: - Almaty: "Publishing house Zhalyn" 328 p.

3. Nurzhekeuly B. " Ai, Dunia-ai!": Roman: - Turkey, Ankara: "Publishing house Bengu ". 2018. - 318p. (Translated into Turkish by G. Shaikenova).

4. Auezov, M. "Kily Zaman" Novel: -Almaty: "Publishing house Arys" 2016.- 264 p.

5. Khudaibergenov Zh. "Human Values in the Beksultan Nurzhekeuly's Novel "Ai, Dunia-ay!" Bulletin of National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan ISSN 1991-3494. Volume 1. Number 365 (2017) 160-165, Älmaty.

6. Kunanbayev Ä. Book of Words: (Translated into Inglish by Zafer Kibar). Turkey, Änkara, 2014. -152 p.

7. Kabdolov Z. Sozoneri: Textbook - monograph. - Almaty: Region. 2014. -496 p.

8. Halizev V.E Theory of Literature: The Teaching book / 4th ed., Thesis. And additional sources. 2005 - 405p.

9. Soylemez, Orhan. Yuldashev, Marufjon etc. "Cagdash Turk Edebiyatlan-II". Eskishehir: Publishing University Anadolu 2013-232 p.

10. Chernets L.V Literary Genres: MGU. 1982, - 338 p.

11. Abdikulova RM Genre and work: Studies, stories. - Almaty: "Karatau CB" LLP: "Dastur" 2016. - 288 p.

12. New national alipbi: to develop Kazakh writing (materials in media and communication)

13. The interview with the writer Beksultan Nurzhekeuli. 02.10.2017, Almaty

ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ РОМАНА БЕКСУЛАНА НУРЖЕКЕУЛЫ «АЙ, ДУНИЕ-АЙ!»

Г.Б. Шайкенова

PhD докторант специальности «Турецкий язык и литература» Университет им. Омара Халисдемира, г.Нигде, Турция, email: [email protected]

В статье рассказывается о романе известного писателя Бексултана Нуржекеулы «Ей, Дуние-ай!», посвященном национально-освободительному движению 1916 года. В романе рассказывается о социальном

положении того времени, бесправном положении народа, исторических событиях в Казахских степях. Дается объяснение идеи автора относительно этих описаний в работе. В статье кратко описывается каждый персонаж, занимающий значительное место в романе. Особое внимание уделяется стилю писателя, художественному оформлению романа, преувеличениям и недостаткам. Объясняется одна из ключевых особенностей -грамматические различия в произведении, которые автор считает правильными в написании. А также анализирует характер нации, данный автором через персонажей.

Ключевые слова: национально-освободительное движение, народ, стиль, особенность, идея, архив

ARTISTIC PECULARITIES OF THE NOVEL "AI, DUNIA-AY!" BY BEKSULTAN NURZHEKEULY

G.B. Shaikenova PhD student of the specialty «Turkish language and literature» Omar Halisdemir University, Nigde, Turkey, email: [email protected]

The article deals with the novel by the famous writer Beksultan Nurzhekeuly "Ai, Dunia-ai!" dedicated to the national liberation movement of 1916. The novel describes the social situation of the time, the dispossession of the people, historical events in the Kazakh steppes. Given an explanation to the author's idea concerning these descriptions in the work. The article briefly describes each character who occupies a significant place in the novel. Special attention is paid to the style of the writer, the artistic design of the novel, exaggerations and shortcomings. One of the key features - the grammatical differences in the work, which the author considers correct spelling is explained. And also analyzes the character of the nation given by the author through the personages.

Key words: national liberation movement, people, style, feature, idea, archive

Редакцияга 03.12.2018 кабылданды.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.