CC BY
10ГТАХР 17.82.30
СЭКЕН ЖУШСОВТЩ ЭЦГ1МЕЛЕРШДЕГ1 ¥ЛТТЬЩ ТАНЫМ
Т.Е. Игенбай
«6D011700 - Казац тiлi мен эдебиетЬ> мамандыгынын 1 курс PhD докторанты Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi Казацстан, Алматы, email: [email protected]
Бул мацалада Сэкен ЖYнiсовтiн энпмелерде кен орын алатын адамгершшк тацырып царастырылады. Сэкен ЖYнiсовтiн шыгармашылыгы цазац эдебиетiнiн алтын цорда лайыцты орын алады. Мораль, адамгершшк, улт мэселесi кез-келген улттын эдебиетiнiн ен Yлкен жэне мэнгшк тацырыптарынын бiрi. Мораль тацырыбына Yлес цосцан жазушылар тек моральдыц жэне этикалыц мэселелердi квтерiп цана цоймай, замандастарынын рухани байлыгы мен рухани сулулыгын мацтап цана цоймай, оларга жэне филистикалыц кейiпкерлерге, адамдардын умтылысына царсы турган терiс эрекеттердi сынга алды.
Т}йт свздер: эцг1ме, рухани цазына, улттыц таным, адамгершшк, тэрбие
Kipicne
Балалар эдебиет жайында энпме цозгаганда, арине ен алдымен б1здщ ес1м1зге ХХ гасырдагы орыс эдебиет дэстур1 туседь Казан твнкер1с1 жещске жеткен алгашцы кундерден бастап-ац М.Горький балалар эдебиетш дамыту жвшнде птр айтып, практикалыц шараларды жузеге асыра бастаган. Санкт-Петербургте балалар журналын уйымдастырган, балаларга арналган сериялыц ютапхана жасау керекпгш айтып, багдар сштеген. Ойлап царасац, улы жазушынын осы ю-эрекетшде кврегендш жатады екен. Эйткеш, балалар эдебиет - жалпы эдебиеттщ дамуы ушш баспалдац болады.
Х1Х гасырдын еюнш жартысына дешн цазацта балалар эдебиет деген угым бола цойган жоц. Оган царап, цазацта балаларга арналган рухани цазына жасалмаган екен деп ойлауга болмайды. Казацтын бай ауыз эдебиет1, халыц эдебиет^ жыраулар поэзиясы - тунып турган балалар эдебиетг Казац балалар эдебиетшщ туп атасы - Ыбырай Алтынсарин. Непз1 Х1Х гасырда цаланган балалар эдебиет ХХ гасырда С. Двнентаев, С. Квбеев, Б. Этетшеуов, Т. Жомартбаев шыгармалары арцылы дамып, врютедь Жиырмасыншы жылдардын аягында I. Жансупров, С. Муцанов, Э. Турманжанов секшд1 цаламгерлердщ тшелей балалар эдебиет1мен шугылдануы, вздер1мен б1рге цаламдастарын тартып, квптеген мэселелерд1 ортага салып, ойласып шешу1 - эдебиеттщ бул саласына ерте назар салына бастаганын ангартады [ 1; 22].
Казац балалар эдебиет - цазац цогамымен б1рге туып, б1те цайнасып келе жатцан рухани 1ргел1 сала. Жас балалар вздершщ алгашцы юшкентай ойындарынан бастап-ац улкен юсшердщ ютерше ел1ктейд1. Жас баланын ой-арманы асцац келед1. Олар да ушцыш болып аспанда шарыцтасам, суда жузсем, турл1 машиналар ойлап шыгаратын 1р1 конструктор болсам, мугал1м, галым болсам, космонавтар цатарына цосылып, солардай жер жузш тан-тамаша етсем деп циялданады. Калай да тез всш улкендер цатарына цосылуды, данцты адамдардын цатарында болуды ансайды.
Жасвсшр1мд1 дурыс багытца сштеп, сол ушш ат салысатыннын б1р1 - балалар эдебиетш Балалар эдебиет - жас буыннын сана-сез1мш оятып, ацыл дамытатын, оларды адамгершшкке тэрбиелейтш вм1р оцулыгы. Онын мацсаты - мектеп жасына дешнп уш жасар баладан бастап, он алты жасца дешнп оцушыларга квркем эдеби тшде жазылган жогаргы идеялыц цызыцты шыгармаларды беру. Осынын барлыгы жас буынды саналы вм1р суруге талпынтады. Онын келешепне жол ашады, багыт сштейдь Эм1рге жанасымды, икемд1, твз1мд1 курескер етед1.
Энпме жайында энпмеге квшсек "Энпме - оцигасы баяндап айтуга непзделетш, цара свзбен жазылган шагын квркем шыгарма. Эцпменщ жанрлыц ерекшел1ктер1 алдымен оциганы баяндау тэсш, композициялыц, сюжетпк цурылымы, кешпкер жуйес арцылы айцындалады. Энпме эдетте бас-аягы жинацы, тиянацты б1р оцигага айтылады [1; 89]. Сондыцтан Тургеневтщ, А.Толстойдын, А.Чеховтын, Б.Майлиннщ, F.МYсiреповтын энпмелер1 классикалыц улгшер болып табылады.
Энпме жазу онай емес. Энпме жазудын ею турл1 ерекшшп бар. Б1ршшщен, цысца жазылу керек, екшшщен, шебер жазылуы цажет. Бул екеу1 б1р-б1р1мен тыгыз байланысты.
"Ол - бес жYЗ бетпк роман емес: кeлемi бес-ак бет болуы мYмкiн. Оны окып шыгу Yшiн бiр жетi керек емес, бiр-ак сагат жетуi мYмкiн. Ж^мыстан бос, демалыс сагаттарыцызда ^олыцызга алып, ^ызыга окып, ^ызгана кадалып, кез ала алмай, толкына тебiренiп отыру кандай ракат!" [2; 72].
Эцпмеге катысатын кейiпкерлер де кеп болмайды. Сюжет желю бiр арналы, ширак келш, такырыбы мен идеясы айкын болады. М^нда бiр айтылган жайларга кайта оралуга, тэптiштеп баяндауга, узак-сонар суреттеме берiп жатпайды. Бiр о^ига тартыс-^акгыгысты бейнелеумен кешпкерлердщ мiнез-т¥ЛFасы толык, айкын кeрiнiс тауып, мацызды 0Й-тYЙiндер жасалуы кажет. "Эцпме жанры сурет аркылы кеп жайды азарта бiлетiн айрыкша кeркемдiк шеберлiктi талап етедГ' [2, 73].
Сэкен ЖYнiсовтiц шыFармашылыFыныц бастауы балаларFа арнап жазFан эцпмелершде жатканы жоFарыда айтылды. АлFашкы эцгiмелерiнде (<^р шофердщ эцпмесЬ») eмiрлiк накты характерлер сомдаудан гeрi, автордыц айтар моралi алFа шыFып кететiнi байкалса, кешни эцпмелер идеясы кешпкердщ характерiнен туындап, сонымен табиFи eрiлiп отыратыны газге тYседi. Шофердщ баяндау эцпмес аркылы шегшю жасалынады. Шофер eмiрiндегi жас балалармен алFашкы таныс болFан сэтш еске ала отырып, олармен б^рын таныс емес едiм «Иэ, олар аса тэртшт^ эдептi балалар ед^» деп iштей куанып, оларды тэрбиелеген адамдарFа шын гацшмнен ризалыFымды бiлдiретiнмiн». Осы жYЗ таныс кiшкенелермен кездесуш былай деп еске тYсiредi: « Кызыл ту» колхозыныц кой фермасынан «Жаца жол» Колхозына баратын тeте жол жYPуге ыщайсыз болса да, тура жYрiп кеттiм. ШыFармадаFы пейзаждык табиFа к¥былысын ашууда ала б^лттаетан аспан бетiн кенет т¥рFан желдщ эсерiмен кeк жиектен жыртыла айырылып, жeцки кeшкен кою б^лт бYркеп, даланы кара^ылай бердi. Бiр мезплде нажаFай да жарк ете калды. ТаFы да жарк-ж^рк...- деп, [3; 220] ауа райыныц аса колайсыздь^ы мен жолдаFы бiр жайсыздыктыц да боларын сездiргiсi келгендей.
КYн шы^ыс жак беткейден соккан желге сирек ж^мсак шeп жiбектей к¥лпырып, кайта толки майысады. ГYл бейнесшщ eзiн тiрi заттай кeрiп оныц да бiр сезiмi, ойы бардай танытканы ерекше айкындалып т^р. Уакыт eткен сайын жацбырдан жердщ топыраFы саз балшыкка айналFан т^ста шофер ^л^ищ жYрiсi акырындап, кей жерлерде машинаныц доцFалаFы зыр айналып ызылдап т^рып алды. Ал, б^рылыстарда тайып барып ауып кете жаздайды. Осылай жолдыц ирелец-ирелец жолымен жYрем деп эбден титы^ы к¥PЫFан шофердщ алдынан колдарында корзинкалары бар, жалацаяктап алFан тeрт-бес бала жYгiрiп шыFа келдi. Олардыц бiреуi колындаFы таяFын, ендi бiрi жацбырFа езiлiп мыжыраЙFан калпаFын жоFары кeтергенiн кeргенде балалардыц б^л т^рысы ашуымды одан сайын келтiрдi дейдь
Ересек адамныц кейде жас балалардан да акылсыз не болмаса жанашырлык пен камкорлыктан бiр сэтте ж^рдай бола калуы eкiнiштi-ак. Себебi, шофер eзiн алдыда кандай ютщ тосып т¥рFанынан хабарсыз едi. Шофер «Жидек терген балаларды жинай жYрген жок шыFармын, сiрэ» деген ой бiрден басына ^ялады да, машинаны барынша катты жYргiзiп, балшыкты шашырата eте шыFады. Ауа райыныц колайсыз сэтшде жолFа шыккан шофердщ жол бойында астындаFы темiр т^лпарын жYргiзе алмай титы^ы к¥риды. КиналFан шакта каршадай балалардыц Yлкен мэрттiк танытып, машинаныц соцынан келе сала еш решш бiлдiрместен, шоферге кол ^шын беруi балалардыц бойындаFы аккeцiлдiлiктi, пейiлдерiнiц кецдтн казак балаларыныц тэрбиесiндегi Yлкен кюге кeрсетер к¥Pметi, кiшiпейiлдiгi мен эдептшгшщ бiр парасы деп тYсiне аламыз.. Жасы Yлкен адам ретiнде бYлдiршiндердiц алдында eз iсiнен ¥ялFан шофер алFыс пен кешiрiм с¥рауFа сeз табалмай даFдарып калады. Автор ^стаетан позиция жауын астында калFан шофердщ жайын айту емес, мэнi - адамдардыц бiр-бiрiн жаска карамай к¥рметтеу^ iзет кeрсетуi, сыйлауы болып табылады. Атап айтканда, м^нда жастардыц карттарFа, кариялардыц жастарFа, балалардыц eз эке-шешелерiне, ата-ананыц eз перзентiне деген iзгi к¥Pметi кандай болу керек деген адамFа ой салу. Юшшешлдшк Yлкенге де, кiшiге де бiрдей жарасатын кымбат касиет екенiн ескередь
Б^дан бiртiндеп ширап, жазушыныц eсе калыптаскан каламгерлiк беталысыныц дерегi болFан «Ортак бала», «Ракмет», «Бiр шофердщ эцпмесЬ», «АлдыцFы вагон», «МYгедек», «Жолаушы» т.б. эцгiмелерi куэ бола алады.
«Сонарда» эцгiмесiнiц eз кезегiнде балалар эдебиетше косылFан алFашкы туындылардыц бiрi екенiн ескерсек, б^л эцгiме желюшен атасымен немересiнiц эцгiмесiндегi ацшылык eнерден хабар етiп, казак баласыныц (жануарлар туралы зоологизм) ац аулаудыц кыр-сырымен танысып болып, ерекше жаFдайды атасымен ^руге мYмкндiк алды. Жас балаFа атасыныц eзiнiц жас кYндегi ермегш айта отырып немересiнiц кезецiндегi уакытта айырмашылыFын дер кезiнде сезе койып, жас баланы
aцшылывдa шы^^^^ aцшыньщ неш aцFaрy керектшн егжей-тегжейлi бaяндayы бaстaлaды. Атaсыньщ: «rçaïï aцшы болмaсын aqFa шыщтас б^рын, жayFaн ^рдыц кзй сонaр екендшн aцFaрып aлaды» - деп, Сошр дегеннщ мэнiн ¥FындырyFa тырысaды. Осы сэтте бэршщ ойынa орaлaтын Абaйдыц «Кaнсонaрдa бYркiтшi шыFaды aqFa» eлещ еске тYседi. Ал осы эцпме желiсiмен бaлaлaр «Кaнсонaрдaн» бaсrça сотардыц бiрнеше тYрi бaр екендiгiн бшедь Оны эцпмедеп aтaсы мен немерес aрaсындaFы диaлогтaн aцFaрyFa болaды.
Атa, «кзй сонaр екенш» дегешщз rçanaïï, ^н сонaрдaн бaсrça, ендi rçaндaй сонaр болушы едi?-дедiм, эцпмеге кетiп бaрa жaтrçaн aтaмды бeгеп.
Атaм жayaп бермес б^рын кецкшдеп кYлiп aлды. КзрaFым-ay, ^н сонaрдaн бaсrça сонaр болмaйды деп ойлayшы мa едщ. Э, иэ, ^н сонaрдaн бaсrça «^arç сошр», «келте сотар» дейтiндерi тaFы бaр. ¥3a^ сонaр деп жayып т¥рFaн ^рдыц кешкi мезгiлде aшылып токгауын aйтaды. Б^л aцшылaрFa нaFыз жaFдaйсыз сонaр. Себебi тYн болып кеткеннен кешн aцшыльщ жaсay rçиындaп, сошр дер кезiнде пaйдaFa aспaй rçaлaды.
Кейде ^р тYнi бойы жayып, дэл тaц aлдындa aшылып кететш де болaды. Б^л rçaрдaн кешн жYрген aqmiq Í3Í эрi жaцa, эрi сирек болып сaйрaп жaтaды. Кездестiрген iзщнен aq amiC^a ¥зaй rçоймaйды. Тыц aтпен содытан туссец, кeп ^araa^a^ соFып тa ana^iR. Сондыкган б^л сонaр aцшылaрFa тaптырмaйтын бiрден-бiр rçолaйлы сонaр болып есептеледь М^ны - «келте сонaр» деп aтaйды.
Ал мынa бYгiнгi ^н сонaр - тYн ортaсынa дешн жayып aшылFaн ^р. АцшылaрFa ^бшесе кездесетiн, мiне, осы сонaр [3; 284].
Б^л- эцпме iшiндегi эцпме екендеп шыFaрмa бaсындa белгiлi болсa, шыFaрмa кешпкерлершщ диaлогтiк rçaрым-rçaтынaсrça тYсyi, жол бойындaFы оrçиFaмен бaйлaнысты болуы жол мотивiне aлып келедi. Кейбiр ютщ aлмa-кезектiгiн rça^rn^a тYCкен rçaрсarç, жемтiкке тaлaсrçaн ^одыр мен ^зен aрaсындaFы aрпaлыстa eзiнен элде rça^a кiшi aqmiq кдскърдыц жaн aлrçымынaн aлып ыстыщ ^нды ^мыта соруы тaцдaныс тyдырFaны рaс. Жaзyшы ^ызу rçaрбaлaс, тaйтaлaс Yстiндегi ^одыр мен ^зеннщ aрпaлысын беруде ^ыс пейзaжындa ^Ca rçaбaт aлып,
- Мыта iздердiц жaцa жayFaн ^р aстындaFы б^рыеты беки бaстaFaн rçaрFa бiр жaFыныц Faнa бaтып отыруын «arçCarç ойылу», дейдi aцшылaр. Б^л, ^с^ыр жYрiсiнiц бэсендей бaстayынaн болFaн жaй,- деп тYсiндiрдi aтaм [3; 287].
Бiз iзге тYсiп, бaстaрынa габш rçaрдaн rçarnarç киген rçamiq кызылсуа жеткенде, шет жaFындa C¥лaп жaтrçaн Yлкен с^р кдскърдыц Yстiнен шыщтыщ» деген шыFaрмa Yзiндiсiнен кeбiк rçaрдaн rçamarç киген тaбиFaтты эдемi к^былыс^ бaлayымен aстaсып жaтrçaн ^р YCriœ тYCкен «arçCarç ойылу» деп aтaFaн iздiц бaрын, сол ^р бепндеп eлiммен aрпaлысrçaн жaрaлы ^одыр iзiнiц терецщкте к^и^ын бейнелей отырып, соныц бэрiн aцшыльщ eнердiц ^ыр-сырымен ¥штaстырa жеткiзедi. ШыFaрмaныц сощы нYктесiн тaнытaтын сэтте кзрттыц - Пaй-пaй, бiрiнiц ^нын бiрi iшyлерiн rçaрaшы деп тек жaнyaрлaрдыц iсiн Faнa емес aдaмзaт бaлaсындa дa бaр жaFдaй екешндшнщ белгiсiн мецзегендей.
«Атa гарген-о^ жaнaр, шеше кeрген - тон тшер» ^îarç мarçaлыньщ осы эцпмеге ^тысы бaрдaй. Атa-бaбaлaрымыз ¥л-rçыздaрын eздерiндей ецбек CYЙгiш, жayынгер, эншi, куйш^ arçылды, пaрaсaтты, имaнды етiп тэрбиелеyдi мarçсaт еткен. Олaрдыц бойынa eнер мен ецбекп iзгi aдaмгершiлiк rçaсиеттердi rçaтaр ащрген. Мэселен, ер бaлaны бес жaсынaн бaстaп aзaмaт болFaнFa дейiн мaл бaFy мен aq ayлayFa, отын шaбyFa, rçорa CanyFa, aFaштaн, темiрден тYрлi т^рмыс^ ^жета б¥Йымдaр жaсayFa, яFни rçолeнер шеберлшне бayлыFaн. Ал rçыздaрдыц тэрбиелi жaн болып eCyi Yшiн жaсынaн arç шaшты ^рияныц aлдынaн aттaтпaй eсiредi. Адaмныц rçaндaй болып eCyi оныц aтa-aнaсынa бaйлaнысты. Атa-aнa тэрбиесi жaс ¥рпarçтыц бойынa eнер, бiлiм Farn емес, кYллi эдептi де, мэдениет пен iзгiлiктi де сiцiре бшген.
OтбacындaFы ^л тэрбиесiнде эке мен aтaлaрдыц орны ерекше. Эке oтбacы мYшелерiнiц тiрегi, aсырaп сarçтayшысы, rçaмrçоршысы. Экенiц мiнез-rç¥лrçы, eнер-бiлiмi ^л бaлaныц кeз aлдындaFы Yлгi eнеге ara^m, соFaн rçaрaп eсетiн нысaнaсы. внегел^ eнeрлi, «Сeгiз ^ырлы, бiр сырлы», нaмысrçор aзaмaт тэрбиелеу aтaлaр aрмaны болFaн. Ал, aтaлaр жолын ^уып, eнерi мен eнегелi iсiн жaлFacтырy жacтaрFa дa Yлкен сын болып сaнaлFaн. «Атa кeрген о^ жотар» деген мarçaл соны мeцзейдi.
«вткен кYндер белгiсi» повесi бaлaлыrçпен ерте rçоштaсып, мерзiмiнен ерте есейiп ецбекке aрaлaсrçaн бaлa мен соFыс eртiне шaрпылFaн зaмaндaстaрыныц м¥цдылay, ромaнтикaлыrç лршшк-эрекетiн, олaрFa жaны aши rçaрaйтын aнaлыrç мейiрдi шынaйы суреттей бшумен eзiне тaртaды. Повесте aвтор бaлaныц дYниетaнымын, ой-eрiсiн, психологиясындaFы шнымды жеткiзедi.
Ka3a^ мeмлeкeттiк v;bi3dap пeдaгогикaлыцунивepситeтiнiц Хaбapшысы № 4 (76), 2018
^FbK кeзiндeгi казак ауылыныд тypмысын сypeттey аpкылы ауылдыд каpапайым жандаpдыд каpакeттepiн бeдepлi бeйнeлeйдi. Жазушы кeйiпкepлepi таFдыp-таyкымeтiнe каpамастан, тeзiмдiлiк пeн кайсаpлык танытады. АБтоp олаpдыд жан-дYниeсiндeгi eзгepiстepдi псиxолгиялык тypFыдан дэлeлдeyгe умтылады.
Осы шыFаpмалаpдан жазушыныд сатылап eсy (эволюциясы) дeдгeйi айкын адFаpылады. Олаp адамды Yлкeн максатка жeтeлeгeн pyxани кYштi жинактап сypeттeй алyымeн баFаланады [4; 577].
¥лттык мiнeз тypалы айтканда, казак xалкыныд мiнeзiнe тэн pyxани api адамгepшiлiк кyндылыктаpды жоFаpы баFалаy epeкшeлiгiн айту кepeк. Ондай кyндылыктаpFа ак кeдiлдiлiк, адалдык, батыpлык, Yлкeндi кypмeт туту, намыс т.б. асыл касиeттepдi жаткызyFа болады. Эpбip адам Yшiн бул касиeттep epeкшe жоFаpы баFаланады. мвткeн кYндep бeлгiсiм поБeсiнiд бас ^mmepi атынан сeйлeп тypFан автоp казак ултына тэн уялшактык м^зд^ Yлкeннiд алдында сyыpылып сeйлeyдi epti кepeтiн казаки тэpбиe кepгeн бала мжзш былайша бepeдi:
- вй, кайыpлы болсын айтсайшы аFаЙFа, ^п кYДк eттi. Бipак мeн сондайдан катты уялатын eм. Yндeмeстeн отьфа бepдiм. Расында да кiшкeнтай балаFа жаpаспайды eкeн.
Экeмнiд 6íp досы осы yялшактыFымды сeзiп калFандай:
- Ыдыpыстыд баласы кайда? Жада тyp eдi Fой,- дeп мeнi iздeй бастаFаны баp eмeс пe. Бeтiм ду eтe калды [3; 15]. Осындай казактыд жакысыны ыpым eтiп тe тYpлi отыpыс кылып жататыны таFы баp. Казакта жас бала тyFанынан бастап-ак, жeтi жаска дeйiн тYpлi салт-жоpалFылаp жасалатыны шыFаpма басында да айтылып eтiлeдi.
Бiздiд eл eтe сауыкшыл eл.
ДYниeгe шыф eтiп нэpeстe кeлсe дe, жeтi жасаp бала тyдFыш peт мeктeп eсiгiн ашса да, тiптi бipey жада киiм кисe дe, ж кepeк, кымс eткeннiд бэpiн сылтау eтiп, Yлкeн адамдаp тайлы-таяFына дeйiн жиналып думандатып жатушы eдi.
Бipак соFыстыд алFашкы жылдаpы жypт сауык дeгeндi мYлдe умытты. КYндe аyылдаFы жастаpды - eл азаматтаpын aœepre алып жатады. Бipey жалFызынан, бipey туысынан, eндi 6ípí экeсiнeн айыpылып аpтта калFан катын-калаш ботадай боздап коштасатын. Кeйбip жасыктау жiгiттep дe олаpFа косылып, кeздepiнiд жасын тeгiп-тeгiп, eгiлiп кeтe баpады. Ендi ойлап тypсад, жiгiттepдiд сонысы тiптi уят eкeн-аy!» [3; 6].
Сум соFыс xалыктыд тыныш уйкысын бузып, каpа жамылдыpып кeттi. ШыFаpманыд аты айтып тypFандай «вт^н кYндepдiд бeлriсi» соFыс кeзiндeгi баp жайды баяндап кана коймай, eл iшiндeгi кepгeн бшгеш баp азматтаpмeн олаpFа каpсы пpототиптeгi надан, eкiжYЗдi адамдаpдыд каpапайым xалыкты калайша аpбап, eз мYдeсi ушш баpлыFына баpатын аpсыз бeйнeлep аpкылы да замана бeт пepдeсiн ^p^rae^ Yзiндiгe назаp аyдаpсак жiгiттepдiд газ жасын тeгiп, тiптi eгiлe жылауын уят кepeтiндiгi айтылады. Казакта кашанда ep балаFа бала кYнiнeн-ак ген жiгiтсiд, eлiддi, жepiддi коpFайсын, каpындасыда камкоp боласын дeп олаpFа Yлкeн салмактын баpын танытып eсipeдi. Сондыктан да аБтоpдыд ойы казак мeнталитeтiнe жат саналатындыFын, оны уят дeп санауды жeн кepeдi. Ep жшт кeз жасын кeпшiлiккe кepсeтпeyi ^pe^ сeбeбi нэзiк жандылык эйeл затына Fана лайык iс eкeндiгiн, кайта олаpды жубатушы eздepi болFандыктан, eз бойлаpындаFы тeзiмдi, мыктылыFыныд 6íp бeлгiсi санайды.
Эжeмнiд таFы 6ÍP м^з^ элгi сeздepiнeн дe адFаpып отыpFан шыFаpсыддаp, eтe каpFысшыл. КаpFыстыд нeшe атасын бiлeдi. Тeгiндe бypыдFы адамдаp кYЙiнгeн уакытта, тiптi eзiнiд жалFыз кудайынан бастап жалFыз баласына дeйiн каpFап-сiлeйтiн болса кepeк. ОсыFан каpаFанда муныд eзi аyыp тypмыска да байланысты-ау дeймiн. Осы жepдe кeйiпкepдiд эжeсiнiд кандай каpFысты колданатына зep салсак: «Каксап калFыp», «Эй, гагалаэт.б. Эжeсiнiд «Кeйбip адамдаpдыд сeз аpасында жиi колданатын «сондыктан», «содан сод», «ж», «койшы», OTeri» дeгeн кepeксiз кыстыpма сeзi сeкiлдi. Нeмeсe «ол», «сeн», «анау» дeгeннiд оpнына колданаылатын эжeмнiд eз eсiмдiгi тэpiздi»- дeп каpFыс сeздepдiд нeшe тYpлiсiн айтатынды^ын айтып eтeдi [3; 25]. Дeгeнмeн, Болтай эжeсiнiд мiнeзiн eзi бала болса да, œ^e эжe кылы^ына «Адам-каpтайса-каpтаЙFанда 6íp бала» дeгeн pас- ау, дeп оЙFада кeлeдi. Эжeсiнiд айткан каpFысын былайша ойлайды: «Erep осы каpFыстыд маFынасын талдасад, pасында жаман тiлeктep Fой. Кас адамына, душпанына айтылмак сeздep. Бipак соFан, шынын айтканда, эжeм мэн бepмeйдi. «Iштeн шыккан шyбаp жыланныд» баласын жeк кepep дeймiсiд. Эyeлдe кYЙiнiштeн эдeттeнiп алFан. Болмайды. Кeйдe бауыфы eлжipeп, Yhiлeп:
Ka3aц мeмлeкeттiк K,u3dap пeдaгогикaлъщунивepситeтiнiц Хaбapшысы № 4 (76), 2018
Бакытыда каpай этед аман тел^, маддайын ашылаp eдi. Mай кyйpык болаp eд онда. Кайдан б^шн, элдe соpлы жeтiмeк аталамысыд!..- дeп кeзiнe жас алып, мeнi бауыфына кысып кeмсeдцeй калатыны да баp.
КаpFыска катысты «ЖYЙeлi каpFыс жYЙeсiн табады, жYЙeсiз каpFыс- eзiн табады», «Экe каpFысы-ок, шeшe каpFысы-бок» дeгeн сeздepдi eскepсeк эжeсiнiд айткан каpFыстаpында iштeй кeктeнгeн каpFыс eмeс, тeк eмip аyыpтпалыFынан тyындаFан iшкi кYЙзeлiсiнeн шыккан каpFыс сол кeзeддeгi баpша xалыктыд тypмыстык xалiн, аyыpтпалыFын сeздipy максатында да колданFан дeп yFынyFа болады. Эжeсiнiд жалFыз каpашыFы- Болтай Yшiн тeк iштeй тiлeкшi, колда баpын аямайтын ак адал пeйiлдi абзал жан eкeндiгi байкалады. Ал, шыFаpманыд III таpаyында эжeсi Болтайыныд кeз аypyын ауыл молдасы Шэмшуэлидщ сeзiнe сeнiп, соныд eмiнe жYгiнiп, нeмepeсiнiд кeзiнeн айыpыла жаздаFанына ызаланып моллаFа шын peнiшiн, eкпeсiн «Кeзiм ашылмаFан соpлы басым, элгi кeгepмeгip Шэмшyэлиeгe каpатам дeп, соpым кайнап кала жаздаFан жок па»- дeп, молданыд сeзiнe сeнгeнiнe, eзiнiд сауаты ашылмаFандыFына iштeй eкiнiшiн дe танытады. «Ой лаFнeт жаyFыp моллалаp, eздepiднiд кeздepiддi шeл бассын! Cолаpдыд eздepi eкeн FOЙ, айлы кYннiд аманында алжастыpып, кeзiмiзгe шeл болып жYpгeн, шeл боп кeткipлep!.. [3;101]. Сол кeзeддeгi молда кeйпiндeгi тYpлi аpамза молдалаpдыд акша, мал Yшiн иманын саткан eкiжYЗдi адамдаpдыд бeлeд алFандыFы Жыp алыбы-Жамбылдыд «ШаFым» eлeдiндeгi жолдаpданда адFаpылады:
Окымаймын молдадан,
Eкi иыFын комдаFан.
Бала телте сабакка,
Жeм аддыFан доpбадан [5;1].
Казак xалкы каpFыска eтe абайлап каpаFан. Сондыктан казак ypпаFына "каpFыс алма, алFыс ал" дeгeн eнeгeлi eсиeт калдыpFан. Жаксы ю кiмгe дe болса куаныш, жубаныш, CYЙiнiш. Болтайдыд кeзiн eмдeгeн бшкп, бiлiмдi, жанашыp дэpiгep Cepгeй Ивановичкeдe «Ой, кeсeгeд кeгepгip, Тpапeз балам! Балалаpыдныд игiлiгiн кep. Eкi дYниeдe маддайыднан бакыт аpылмасын! Жоpтканда жолыд, жолдасыд кыдыp болсын!-дeп ак xалатты абзал жанFа эжeсi Yлкeндiк алFысын, ак батасын бepyi казакы танымымы^а, тэpбиeмiзгe, эдeбiмiзгe жаpасаpлык кылык.
Казак yFымындаFы дiни танымдык бiлiм. Адам канша кyдipeттi болса да, оныд болмысы кайшылыктаpFа толы. Сондыктан дшнщ басты кызмeтi- адамдык каpым-катынастаpды бeлгiлi 6íp тэpтiпкe кeлтipy, адамFа бeлгiлi 6íp тоскауыл, шeктeyлep кою Yшiн адамды жаpатyшы алдында бас июге мэжбYpлey. Жаpатyшыныд каhаpынан коpкy нeмeсe оныд колдауын кажeт eтy бeлгiлi 6íp кeзeднiд, дэyipдiд кeлбeтiн ашу Yшiн, адамдаpдыд наным-сeнiмдepiн, тYсiнiк epeti^ тiптi псиxологиялык кYЙiн жeтe таныту Yшiн колданады.
Намаз оку, дyFалаpFа байланысты yFым-атаyлаp жазушы таpапынан эзш нe сатиpа Yшiн eмeс, элi дe болса мусылман дiнiнe толык кipe алмай жаткан калыд казак ауылыныд бeйнeсiн кepсeтeдi. «вткeн кYндep бeлгiсi» поБeсiнeн мысал кeлтipсeк:
Бipак дiндаp болFанда эжeм шалдаp кусап кypанды сусылдатып аят окып, шаpиFат соFып отыpмайды. Жайнамаздыд Yстiндe ^6íp-^6íp eтiп, басын шyлFyдан эстe жалыкпайды. Эйтсe дe тYсiнбeйтiндiгi дe баp ма дeймiн. вйткeнi кeйдe жайнамаздыд Ydi^^ отыpып, тepeзeгe алак-булак каpап отыpады. Эpi-бepiдeн сод сeйлeп тe кeтeдi. «Mына 6íp жYpгeн юмнщ мэлiгi, Болтай-ай, айдап жiбepшi», ^ernim дe баp. Ондай кeздe аддып отыpFан мeн.
- MэссаFан, эжe, намазыдыз бузылып кeттi FOй!- дeп iшeк- сiлeм катып кYлeмiн телш.
Кeт api, каFыдFыp, окып болFан жокпын ба! Эшeйiн шаpшап отыpFаным да,- дeп эжeм жалтаpа кояды [3; 95].
Осы шыFаpмада молда мeн жас баланыд мына диалог аpкылы жазушы окыpманын жаксылыкка, игшкп iскe, имандылыкка шакыpады:
- Бip кYнi молдаFа: «Эжeм кypанды б^ мe eкeн, сypадызшы», - дeп eдiм, молла:
- Бiлy-бiлмey шаpт eмeс, балам, эйтeyip кyдаЙFа кулшылык кылса болады,- дeп таFы да одан баска дэлeлдep кeлтipiп, эжeмдi коpFаштады.
- БypынFы уакытта «Ак койдыд кэлдeсi, каpа койдыд кэлдeсi, мeн кудайдыд пeндeсi» - дeп бipey намаз окиды eкeн. Ол да сауап.
Осыны eстiгeн эжeм, кeйiнгi кeздe жайнамаздыд Yстiндe бypынFыдан да жиi отыpатын болды [3; 94].
Kaлaмгер дшш ^рметтеген м¥сылмaндaр ДYниетaнымындa нaмaз о^уы Yшiн пaйдaлaнaтын тeсеyiштiц де rçaдiрлi екенiн мынa сeйлемдермен бередк
... Жеке орaмaлыц болсын деп arn-ra дедщ бе-aй кeгaлa! Елде-^нде жо^ нэрсенi шыFaрaды б¥лaр. БaяFыдaн берi rçasarç бiр сулыкда Farn CYртiп aмaн келе жaтыр Fой. Ендi бaс-бaсынa жеке орaмaлыц болсын дегендерi не с^мдыщ. Жaйнaмaз болaр мa [3; 97].
Улттыщ ситп^ы кейiпкер кiл жarçсы мiнезден rç¥рaлмaйды. Эр ^лттыц iшiнде жarçсы aдaм дa, нaшaр aдaм дa болaтындaй ^лттыщ кешпкердщ жaFымдысы дa, жaFымсызы дa болaды.
СоFыс кезещнщ ayыр зaрдaбын эсерлi жеткiзген «МYгедек» эцпмес сезiмнiц кYшi, рухтылыщ, бaтырльщ, мейiрiмдiлiк, ^м^орлыщ, кешiрiм секiлдi aдaм жaнынa ец кзжетп сезiм ^шшщ бiрi екендiгiн тaнытrçaн шыFaрмa. ШыFaрмaныц aтayы «МYгедек» дегенмен б^л aтay тyрa мaFынaдaFы мYгедектi мецзегендей болFaнымен, шыFaрмa соцындaFы aдaмдьщтaн aттaFaн, eз юше eкiнген, бiр кездерi жarçындaры болып, ендi олaрдaн тiрiдей aйырылFaн aдaмныц iшкi eкiнiшiнен eзiнiц кдрекпмен мYгедек деп eзiн-eзi мойындayы... Эрине, мYгедектiк тyрa мaFынaльщты дa тaнытып отыр. ШыFaрмa соFыс кезiндегi aдaмдaр тaFдырынaн хaбaр бередi. СоFыс кiмнiц болмaсын жaнынa ayыр жaрa сaлFaн aзaпты жылдaр. МaйдaнFa aттaнFaн боздarçтaр мен ерлердщ бiрi тiрi, бiрi ayыр жaрarçaтпен, сaл, мугедек кYЙiнде орaлFaнынa шYкiрлiк етyiнен бaсrça aмaл жо^, себебi eлi-тiрi екенi белгiсiз тaлaй aзaмaттaрымыз мaйдaн дaлaсындa кдлып ^ойды. Ал тyыстaры rçaрaлы хaбaрды еспгеннен бaсrça еш мэлiмет aлa aлмaды.
«Yстiне погонсыз офицерлiк су жaцa шинель киген C^Farç бойлы aдaм ^ызыл кiрпiштен сaлынFaн т¥рFын Y^iq бaсrçышымен жоFaры кeтерiлдi. СыртындaFы кeнетоз тaртып
жыртылa бaстaFaн бшк есiктiц aлдынa тоrçтaды дa, ол aздaн соц бaяy Faнa есш rça^™. 1ле:
- Б^л юм?- дедi iштен эйел дayсы.
- Мен FOЙ, aшыцыз.
- Faлия aмaнсыц бa?- деп элгi aдaм ^олын ¥CынFaндa бaрып, -Хикмет!.. Хикметшсщ! - деп, rç¥шaFын жaя мойныта aсылды. -Ия, rçaшaн келдiц, бiржолa мa? Шешiн.
- Мен келгель.. бiр ж¥мaдaй болды,- дедi. Хикмет Can^rn Faнa. Келгелi бiр жылдaн aсып бaрa жaщaнын Yгiп ^лды. Faлия одaн эрi rçaзбaлaмaды» [6; 42]. Эцпмедеп Хикмет пен Fan^ б^рыцшн тaныс aдaмдaр. Жaс ерекшелштершде де Yлкен aйырмaшыльщ жо^. Хикметтщ Faлияны iздеп келyi, кeцiлi бaр екендiгiн кeрсетедi. Faлияныц соFыстaн aмaн орaлFaн Хикметтi кeргендегi rçyaнышы aйrçын, бiрarç оныц C¥рaFынa тосылa жayaп aйщaн Хикметте бiр гэптiц бaры оныц жayaбындaFы жaлFaндыrçтa жaтыр. Келгенше бiр жыл болFaн aдaмныц ертерек келмеуше не себеп, Faлиядaн неге Farn жaсырды? Эцгiменiц бaсrçы бeлiгiндегi осы бiр жолдaрдa бiр мэн бaрдaй оЙFa rçaлдырaды. Дегенмен, Faлияныц сaрылa кYтiп, сaрFaя сaFынFaн жaны - Абзaл едi.
ЖYрегiнде т¥рFaн, кeцiлiн жaсытып, кeзiне жaс экелген жaйы кeкiрегiнде т¥рFaн Абзaл жaйыныц C¥рayы едi. Оныц жYзiнде «ол тyрaлы не бiлесiц, rça^a ол?» деген жaзy т^р едi Yнсiз жYзiнде. С¥рayыныц жeнiн Хикметте сезгендей:
- Абзaлдaн хaт aлaсыц бa? - дедi жaй Faнa. Сaлы CyFa кетiп: -Хaт келмегелi бiр жылдaй болды. Сен бiр хaбaрын бiлетiн шыFaр деп ойлaп ем, -дедi ayыр кYрсiнiп [6; 42-43]. вкшшке орaй Хикметте Абзaлдaн хaбaрсыз болып шыFaды. Тек соцFы рет ¥рыстa Faнa бiрге болFaнын aйтaды. Б¥дaн эрi Абзaл жaйындa мaзaлaмaйды. Ол дa тiс жaрып ештеце деген жо^.
Мiне, осынay психологиялыщ кeрiнiсте rçaншaмa rçaЙFы-rçaсiрет, тaFдыр тayrçыметi бaр. Ец бaстысы, м¥ндa жaн дYниедегi психологиялыщ процестi, кейiпкердiц эмоциясын сырт^ы сипaт (облик) aрrçылы бейнелеу бaсты нaзaрFa aлынFaн. Кейiпкердiц сезiмдерi мен iс-эрекеттерiнiц ^^пия эyендерiне бaрa бiлy С. ЖYнiсовтiц терец мецгерген сaлaсы. Бiр-бiрiн тек rçимылдaрымен, газ rçaрaстaры, aстымен бaFып, бarçылaп отырFaны. Сэл rçимылдaсa eз rç¥пиялaрын aшып
rçоятындaй, aлaйдa осынay ayыр Yнсiздiк элемiнде кYрделi психологиялыщ жaFдaй мен ayыр aтмосферa Yстемдiк aroarni a^rça^
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Ахметов Ш. Kaзarç бaлaлaр эдебиетi тaрихыныц очеркi, - А., 1965.
2 Ka^arç совет бaлaлaр эдебиетi 1945-1964. // Алм K^a^ra^, 1965.315 бет.
3 ЖYнiсов С. Повесть. Эцпмелер. — Алмaты: «Тaймaс» бaспa y&. 2014.- 336 бет.
4 Kaзarç эдебиетiнiц тaрихы 9-том. Он томдыщ. А, 2005, 980 бет.
5 Жaбaев Ж. ШaFым. http://bilim-all.kz/olen/2103-
6 ЖYнiсов С. «МYгедек» эцпмесь //Жулдыз журналы. 1958 ж 10. 42бет.
7 S. Zhunissov «Amanai and Zamanai» перевод на английском язык Саймон Гейган и Саймон Холлингсворт.
https://liter.kz/ru/articles/show/50979-roman_sakena_zhunusova_dlya_angliiskogo_chitatelya
8 Купченко М.Л. Проблема нравственного «воскресения» в произведениях Ч. Диккенса //Вопросы филологии (Ленинградский университет). 1974, Вып. 4.
НАЦИОНАЛЬНОЕ ПОЗНАНИЕ В РАССКАЗАХ САКЕНА ЖУНИСОВА
Т.Е. Игенбай
PhD докторант 1 курса специальности «6D011700 - Казахский язык и литература» Казахский государственный женский педагогический университет Казахстан, Алматы, email: [email protected]
В статье рассматривается тема нравственности в рассказах С.Жунисова, занимающая значительное место в его произведениях. Произведения Сакена Жунисова занимает достойное место в золотом фонде казахской литературы. Проблема нравственности - одна из крупных и вечных тем литературы любого народа. Писатели, внесшие свой вклад в тему нравственности, поднимали не только морально -этические проблемы, не только воспевали духовное богатство и душевную красоту современников, но и критиковали противоположные им отрицательные действия и обывательские характеры, стремления людей.
Ключевые слова: рассказ, духовные сокровища, национальное познание, челловечность, воспитание
NATIONAL COGNITION IN STORIES BY SAKEN ZHUNISOV
Т.Е. Igenbay
PhD student of the specialty "6D011700 - Kazakh language and literature" Kazakh State Women's Teacher Training University Kazakhstan, Almaty, email: [email protected]
This article discusses the theme of morality in the stories of S. Zhunisov, which occupies a wide place in his works. The work of Saken Zhunusov occupies a worthy place in the gold Fund of Kazakh literature. The problem of morality is one of the major and eternal themes of literature of any nation. Writers who have contributed to the subject of morality, have raised not only ethical questions, not only sang the spiritual richness and the beauty of the soul contemporaries, but also criticized its opposing negative actions, and narrow-minded personalities, and aspirations of the people.
Key words: story, spiritual treasures, national knowledge, humanity, education
