CC BY
69FTAXP 17.71.91
1ЛИЯС ЖАНСYПРОВТЩ ФОЛЬКЛОРЛЬЩ М¥РАЛАРДЫ ЖИНАУДАГЫ ЕРЕКШЕЛ1Г1
ЖЭНЕ ЗЕРТТЕУШ1Л1К ЦЫРЫ
Ш.А. Кыяхметова ф.г.к., кауымдастырылган профессор, I. ЖансYгiров атындагы Жетiсумемлекеттiк университет^Талдыкорган к.,
email: [email protected]
1лияс Жансупровтщ жазбаларында фольклордын барлык жанрлары камтылган. Атап айтсак, ет1р1к елендер, айтыстар, мысалдар, толгау, арнау, елендер, батырлыр жыры, жумбактар, жанылтпаштар, макал -мэтелдер жэне казактын эдет-гурып, салт-санасы жешнде айтылган елендер мен эцпмелер.
Макалада 1лияс Жансупров фольклоршылдыгыныц дэстурл1 арналары, казак фольклорын жинаушы, жариялаушы, зерттеуш1 ретшдеп ерекшелт карастырылады. 1лияс жазбаларынын жанрлык курамы, ауыз эдебиетшщ усак жанрларын жинауы, онын ауыз эдебиетшщ прозалык жанры мен эпостык жырлар жайлы шшрлер1 сараланады. 1лиястын алгашкылардыц б1р1 болып казак ет1р1к елецдерш жинауы, жариялауы жэне зерттеу1 де сез болады. 1лиястын жинактаган материалдарынын колжазба нускаларын оку, салыстыру, саралау, аныктау, жариялау жэне зерттеу аркылы фольклорист галым екендт айкындалады.
Туит свздер: фольклор, ертег1, мащал, жумбащ, жацылтпаш, ащындар айтысы, щолжазба
Казак халкынын ауыз эдебиетш жинау жумысы XVIII гасырдан басталады. Ресейден Казак даласына шыккан тYрлi экспедициялардын максаты казак ултынын ауыз эдебиет муралары мен этнографиясын жинау аркылы турмыс-иршшгш, эдет-гурпын, салт-санасын, нaным-сенiмiн, дуниетанымын бiлу болды. Ауыз эдебиетi Yлгiлерiн жYЙелi тYрде жинау жумысы XIX гасырда жYзеге асты. В.Радлов, Г.Потанин, Ш.Уэлиханов, М.Ж. Кепеев, А.Алекторов, А.Васильев сиякты галымдар ауыз эдебиетiн жанрлык тургыда жштей отырып, жинап, жариялап жэне пшрлерш бiлдiрiп отырды.
«Folklore developed depending on changes in the life, social life of the people and their consciousness. Many elements of folklore changed, processed, transformed. There was a gradual replacement of the outdated system of genres with a new, artistic system. The creative method of folklore developed gradually, its formation proceeded, in line with the continuity of oral tradition. The poetic experience of the people accumulated from century to century» [1; 14].
Казакстан Республикасы Еылым Академиясындагы М. О. Эуезов атындагы «Эдебиет жэне енер» институты галымдары «Казак фольклористикасынын тарихы» [2] атты зерттеу енбекте казак фольклортану гылымынын ертеден басталатыны, XIX гасырдын сонында жеке гылым релнде калыптасып, орныкканы, XX гасырда дамыганы, теориялык негiзi калангандыгы жэне онын екiлдерi женiнде тужырымдалган концепция усынган.
Фольклор мураларын жинаушылар, жариялаушылар жэне оган катысты ез пайымдауларын таска басып калдыргандар катарында, элбетте, !лияс ЖaнсYгiров те бар. Дегенмен, фольклорга катысты зерттеулердi карастыра келiп, Глияс ЖaнсYгiровтiн фольклористика саласындагы енбектерi гылыми зерттеулерде сез арасында айтылып кеткешмен, осы уакытка дейiн арнайы карастырылмай келгендiгiн,фольклорды дамытудагы Iлияс ЖaнсYгiровтiн орны элi кYнге гылыми тургыдан сараланбагандыгын аныктадык. Бiр еюшштгсг, бул ецбекте 1лияс ЖансYгiровтiц щазащ ауыз ддебиетi Yлгiлерiн жинап, жариялап, зерттеудегi ецбегi хащында ештеце айтылмаган. Дегенмен, республикалык газет-журнал беттерiнде !лияс жинаган ауыз эдебиет Yлгiлерiнiн там-тумдап болса да сез болуы акын мурасынын кундылыгын, келемдiлiгiн бiлдiредi. Эдебиет зерттеушю Есберген Естаев «Ежелден ескерушi ем елдщ сезiн» макаласы мен «Глияс ЖaнсYгiровтiн халык ауыз эдебиетiн пайдалану эдiстерi» атты орта мектепке арнаган эдiстемелiк нускауында Iлиястын ел эдебиет Yлгiлерiн жинаудагы енбегiн сараптайды. «!лиястан калган мура iшiнде: элеумет мэселесше арналган неше алуан шыгармалар, узак окигалы хикаялар, айтыстар, шеж1релер, тарихи материалдар, фольклор Yлгiлерi бар. Каламгер шыгармалары онын ез колымен, араб эртмен жазылган. Ол казак фольклоры нускаларын жинау iсiмен кеп шугылданганы мэлiм.
Олардьщ шшен «Кобыланды батыр», «Ер ^кше», «Алпамыс батыр», «Сайын батыр», «Ер ТaрFын» сиякты н^скаларымен катар Б^хар жырay, Шeже, Шортанбай, Орынбай, СYЙiнбaй, К^л т.б. кeптеген акын тездерш де кездестiремiз. 1лиястыц ескi ^здердщ калпын б^збай д^рыс жазып алуды борыш сaнaFaндыFы сондай жыр щскаларынын тaбиFи кeне тYрiн мол сaктaFaндыFымен кeзге тYседi», - деп айырыкша атап eтедi.Сeйтiп, Faлым 1лияс жaзбaлaрындaFы ел ayзынaн жинaлFaн фольклор Yлгiлерiнщ тYрлерiне, кандай жанрларды камтитынына да, жалпы олардыц кeлемi канша деген сayaлдaрFa да жayaп берyмен катар, колжазбалардыц юмнщ колымен кeшiрiлгендiгiне, кай тiлде жaзылFaндыFынa, тiптi кауырсын каламмен хатка тYCкендiгiне т.б. назар ayдaртaды. Ец негiзгiсi, зерттеyшi 1лиястыц халык ayыз эдебиетi Yлгiлерiн ел арасынан жинaFaндa жалпы жинаушылыкка тэн принциптердi катты ^стаетанын ескертедi, яFни, «есю тездердщ» калпын б^збай д^рыс жазып алуды борыш сaнaFaндыFын танытады.
Ел эдебиетш жинay науканыныц шыFyынa тYрткi болFaн - 1917 жылдыц Yшiншi желтоксaнындaFы «Россияныц шыиыстын барлык м^сылмандарына aрнaлFaн Yндеyi». Кецес жaзyшылaр к^рамы, Композиторлар одaFы, Халык шыиармашылык y™, мэдени, aFaртy мекемелерi мен ^йымдары халык фольклорын жинayFa кiрiседi. Б^л эрекет Fылыми максаттан емес, Орта Азия халыктарыныц зац-к¥кык, коFaмдык-сaяси ^^рылысын тексерy, сeйтiп, сол eцiрдi Ресейге бaFындырy максатынан тyFaн едi. Б^л ж^мысты жергiлiктi халыктыц тiлiн, дэстYрiн, жетiк бiлетiн Э. Диваев баскарады. Кадет корпyсындa жYргенде ол казак жастарымен араласып, казактыц салт-сана, эдет^рпымен жете таныскан болатын. Казак, eзбек, тэжiк, парсы, aFылшын тiлдерiн жетш бiлген. Ол ел iшiне шыиатын экспедицияныц мYшелерiне арнап aрнayлы бaFдaрлaмa дайындайды. Оны казак АССР Халык АFaртy комиссариаты аркылы жер-жерлерге таратып, игi iске сayaтты, окыиан азаматтардыц жаппай кaтысyын с^райды. Ел эдебиетш жинау мэселесi кYн тэрт1бше койылFaндa Семейде шыFaтын «Казак тш» газетшщ 1925 жылFы 19 сэyiрдегi нeмiрiнде М. Эуезовтщ «Эдебиет ескшгш жинayшылaрFa» aрнaFaн н^скау -макаласы жарияланды. Онда халкымыздыц эдебиетi мен тарихына байланысты жазылып aлынyFa raidi материалдардыц жоба - н^скалары ^р^т^ен.
Эбyбэкiр Диваев ЖетiсyFa келiп, ел эдебиетш жинайтын экспедицияFa жетекшiлiк жасайды. 1лиястыц Э. Диваевтыц бaсшылыFымен Лепс мен Капал yезiн тeрт айдай аралауы жэне осы сапарында ел эдебиет туралы мол материал табуы акынныц eз халкына деген CYЙiспеншiлiгiн арттырды. Ендiгi жерде 1лияс халык эдебиетшщ асыл м^раларын кeпшiлiкке ^сынуды жYЙелi жYргiзyге тиiс аса кажетп iс деп бaFaлaйды эрi оныц Yлгiсiн eзi кeрсете бастайды.
1лиястыц халык ауыз эдебиетiн жинауды кай кезде бaстaFaнын eзi жaзFaн мына жолдардан aцFaрyFa болады: «Сол уaщыmma ТYркiсmaнныц ощу кэшисaриamы maрaпынaн ел эдебиеmiн жинaугa aйрыщшa 6ip кэмесие келген... Кэмесие... мет эдебиеm жинaугa щызмеmке aлды. Мен жaздaй ел штен кэшесиеге эдебиеm жинaу щызмеmiнде болып, ку.зге кэшесиешен бiрге Тэшкен келдiм. Тэшкенде aлгaш щaзaщ инсmиmуmы Yйъшдaсmыргaн жылы екен. Оныц жaнындaгы 2 жылдыщ ощыmушылaр дaйындaйmын курске mYcmiM... орысшa maцбaны сондa ощыдыш» [3; 145] .
Казак ауыз эдебиетшщ тYрлi н^скаларын жастайынан жаттап eскен 1лиястыц фольклорFa деген ыкыласы ерекше болFaн. Ол ел аузында сакталып каетан т^рмыс-салт жырларды, макал-мэтелдердi, eтiрiк eлендердi кaFaзFa тYсiрдi. Осыныц бэрi eзiнiц халкыныц тарихын жаксы бiлyiне, aрFысы мен берпсш салыстыруына, жеке ацы^а, окиFaFa байланысты шындыкка кeзiн жеткiзyiне ^меккси. 1лияс сeйлескен, с^хбаттаскан адамыныц аузынан шыккан сeздi жол -жeнекей ат Yстiнде келе жатып та, айдалада жaЙFaсып та немесе YЙ rni^^ кeпшiлiк ортасында отырып та жазып aлFaндыFы акикат ауылынан алыс емес. Карымды калам иесшщ кeптеген фольклор жинаушылардан eзiндiк бiр aйырмaшылыFы - ауыз эдебиетшщ Yлгiлерiн бiреy аркылы емес, ел аралап, ауыл адамдарыныц, ел акындарыныц эцпмесш тындай жYрiп, олармен тiкелей аралас -к¥ралас бола жYрiп жинауында. вз заманыныц шешендерi, акындары, кeне кeздермен с^хбаттас, сыйлас болып, карым - катынас жасауы да оныц парасатын танытады.
Жасынан eнерге жакын болып eскен 1лияс, эсiресе, ел ayзындaFы сикырлы сeзге ерекше ден коЙFaн. Жыр, кисса, ацыз, энгiме, толFay, ж^мбак Yлгiлерiн жинауды жэне жариялауды максат етедi. Осындай к¥штарлыктан тyFaн машыиы аркасында 1921 жылы «Средазбюро» жанынан 1916 жылы Жетiсyдa болFaн катершс туралы материалдар жинайтын комиссия к¥PУFa ат салысады да, eзi сол комиссияныц хатшысы болады. Акындар мен ^з^ра^ты шешен адамдар аузынан тарихи окша деректерi, сол дYрбеленге катысты eлен-жыр, ацыздар мен энгiмелердi жазып алады. Ел
Kaзaщ Yлmmъщ y^sdap neдaгaгикaлъщyнивepcиmemiнiц Хaбapшыcы № 3 (79), 2019
эдeбиeтiн житу бapыcындa ¡лилск^ о^ы^н ит^литет^^, кeзi яшы^, Kerçrn capa aybrn жacтapы жэpдeмдeceдi.
Бул кeздe eœpre бeйiм жуpттbщ apacындa бeдeлi apтa тYCкeн 1лияс ЖaнcYгipовкe ceнiм apтyшылap aз болFaн жо^. Сонды^ган 1лияс^ ap кeздe xarrap кeлiп rçpFa^ Сeмeй облысы Му^ншы жepiнiц тyмacы Сeйiт Жэмaгeтулынbщ 1930 жылFы 18 rçaцтapдa жaзFaн «Кымбaтты жолдac, 1лияс!» дeгeн хaтындa «Жокгау» дeгeн жaзбacын жiбepiп отыpFaнын хaбapлaйды. Хaтты о^ы^н^ ол кшнщ «Кулaмepгeн», «Кaбaнбaй бaтыp», «^ip бaйдbщ жapлыFa eгiн caлдыpFaны», «Aйбaлa мeн Бaйболaттыц aйтыcы», «Kep^bi», «AяFы cынFaн a^arç ^ыз», ^ыз», «OripiK
eлeц» тaFы 6a^a шыFapмaлap, мarçaлдap, жумбaкrap жинacтыpFaнын, e^^ cолapды бacтыpyдыц peтi ^тай eKe^^rrn cуpacтыpFaн. Будан eKi нэpceнi бaйrçaймыз: бipiншi, a^rn peтiндe Глиястыц ara бaйтarç eлгe бeлгiлi eкeндiгi, eкiншi - OFaн ceнiм apтaтыны. Aл 1лияс ЖaнcYгipов жayaбы, кeмeгi ^ц^й болды дeгeнгe дэлeлдi дepeк жо^ eмec. Ол мэн бepмeй ^ойды дeй aлмaймыз. Эйткeнi жayaпcыз rçaлдыpмaйтынын Дaниял Kэкiтaйулы Б^к^овк^ Тeлжaн Шошновкз, ЖиeнFaли Тiлeнбepгeновкe, тaFы бacrçaлapынa жiбepгeн хaттapы бул ойды бeкiтe тYceдi. Iлияcтa шыFapмaшылbщ бaйлaныcтыц жeлiciн Yзбeйтiн мiнeз 6ap eкeндiгi бiзгe мэлiм.
КР Fылым Aкaдeмияcыныц cиpeк rçоpындa rçолжaзбa тYpiндe ca^тayлы туpFaн eл эдeбиeтiнiц мол rçоpын Iлияc житап, жYЙeлeп, peдaкциялaп, бipcыпыpacын бacпaFa дaйындaFaн, «кepeктi дэндi aлa бiлгeн», eзi жapиялayFa Yлгipмece дe, кeйiнгi уpпaFынa мол ^вышны rçaлдыpып кeткeн.
!лияс ЖaнcYгipов 1931 жылы Ka^ÁI II 1-тын VI жылдыFынa apнaлFaн жинaлыcтa ceйлeгeн ceзiндe былaй дeйдi:«Хaлыщ ayыз эдeбиemiн де щammы жaщcы кepeмiн. Aлгaшщы дэyipдe ел эдeбиemiнiц mYpiнe eлiкmeyiм де болды. Элiм келгенше жиып ЖYpмiн. Елдeгi бaлaлap ceзiн 6acna бemiнe шыгapдым («Бaлaлapгa mapmy»). O^i бaлaлapдaн бacщышmaп, ел эдeбиemiн caлa-caлacымeн жиып шыгapыn amыpмaщ eдiм. MYмкiндiк, жaгдaй ma6a aлмaй, meк «Apыз», «Qmipiкшiнi» гaнa шыгapyгa мYмкiндiк болды, ел эдeбиemiн жиюгa, mыцдayгa, зepmmeyгe, meкcepyгe щammы ЩYмapмын, ел эдeбиemi mypaлы бiздe гылыгми щapыmындылap жощ, болу кepeк» (ЖaнcYгipов I. 1931 жылы КдзДПП-тын VI жылдыFындa ceйлeгeн тезг 1931ж. [4; 23].
Keлeci 1934 жылы Кaзarçcтaн ^вдс Жaзyшылapыныц aлFaшrçы cъeзiндe жacaFaн «Кaзarç ^вдс эдeбиeтiнiц бYгiнгi кYЙi, кeлeшeктeгi мiндeттepi» дeгeн бaяндaмacындa дa: «Етден келе жamщaн ел эдeбиemi - бiздiц щъlмбam щaзынaмыз. Оныц кYpдeлici - ceз, оныц неше aлyaны - ayыз ддeбиemiмeн бipгe mapaгaн. Оныц mYpлepiндe де caн жощ: epmeгi, жыp, мaщaл, maynay, жap-жap, бemaшap, ЖYмбaщ, жaцылmnaш, aйmыc елец, yapa елец, ama елец, may елец, emipiк елец, жaщmay, шeжipe, билep ceзi, aщындap aйmыcы, maгы дa maлыn жamщaн ел ceзiнiц бYлaщmapы бap. БYлap caлa-caлaгa белтт meкcepiлгeн жощ. БYл meкcepyдiц miлгe де, эдeбиemкe де кеп naйдacы mrnp eдi. Бiзгe о^г a^rn щaзынaны жиып, apшыn, щapыmy кepeк, iшiндeгi кepeкmi дэтн aлy кepeк» (ЖaнcYгipов I. «Кaзarç ^вдс эдeбиeтiнiц бYгiнгi KY&, кeлeшeктeгi мiндeттepi» // Кaзarçcтaн ^вдс Жaзyшылapынbщ aлFaшrçы cъeзi мaтepиaлдapы. 1934 ж.) дeyi - хaлbщ эдeбиeтiн жишп, жapиялay rçypFarç yt^ жолымeн eмec, жaн-жa^ты дэлeлдep мeн тужыpымдap aprçылы Fылыми нeгiздe жYpгiзiлyi тиic eкeндiгiнe нaзap ayдapyы.
Iлияc ^олжaзбaлapыныц iшiндeгi мол муpaныц бipaзы - поэзия. Faлым бул caлaны «Aйтыcтap, мыcaл eлeцдep, - жaцылтпaштap, caлт eлeцдep» дeп топтaп, бacпaFa
эзipлeйдi. Олapдыц iшiндe Бaзap жыpayдыц eлeцдepi, Будaбaй a^mmiR eлeцдepi, KYдepi a^rnmiR жыpы, Жaнarç a^rnmiR eлeцдepi, ТолFaмбaй мeн ТYбeк a^rnmiR, Тeзeк тepeнiц, СYЙiнбaй a^mmiR eлeцдepi болFaн. Mыcaл eлeцдepдiц Глияс жaзып aлFaн Yлгiлepi peтiндe «^YPK^ пeн тacбarça», «ТYЛкi мeн тафта» мыcaлдapыныR, aл caлт eлeцдepiнe «ŒetiK жыpы», «KeRW aйтy», «Бeтaшap», «Жокгау» т.б. aтayFa болaды.
Iлияc ЖaнcYгipов хaлbщтыR жaй-кYЙiн, тYpлi aцыз-epтeктepiн жeтiк бiлeтiн rçуймa rçynarç a^ын-жыpayлapдыц caprçыны бap кeздe жинaп Yлгepгeн. !лиястыц жинayшы peтiндeгi eцбeгiнiц кундылы^ы дa оcындa. Будaн бaйrçaлaтыны - фольклоpшыныR rçaFaз бeтiнe тYcipгeн ayыз эдeбиeтi нуcrçaлapыныR хaлbщтbщ rçaœeri кipшiкciз ca^тaлFaн. Iлияc фольклоpды eзгepтyгe, тYзeтyгe жaт-пaйтын acыл муpa дeп бшген, мэтiндi сол ^лпында xa^a тYcipy шapтын уcтaнFaн. Сол ceбeптi, Глияс ЖaнcYгipов кiмнeн нe aлca дa кepceтiп отыpFaн. Mундaй мыcaлдap a^rn rçолжaзбacындa кeптeп кeздeceдi.
ХХ гасырдыц бас кезгндегг ауыз здебиетгн жинау, жариялау, зерттеу багытындагы гылыми устаным: «Гылыми жумыстыц ец нег!зг! мацсаты жазып алып, жариялау гана болса» ^абдуллин М. Казак халык ауыз эдебиетш - Алматы: Fbrnbrn, 1999. -338б.) 1лияс ЖансYгiров осы Yдеден шыкты деген сенiмдемiз. Жинаушылъщ - 1лияс талантыныц 6ip щыры болгандыгын будан кейiнгi зерттеушллер мейлтше квз жетшзе тYсетiндiгiне сенемiз.
I. ЖансYгiровтщ ец алгаш колына калам алып, фольклорлык мараны жинауы шагын жанрдан басталган, ец алдымен eTÎpÎK влецдердi жинайды, ондагы максаты балаларга тарту ету болды. Сондай-ак колжазбалар iшiнде шежiрелер, дiни влецдер мен накылдар, элi баспа бетiн кврмеген кYлдiргi свздер топтамасы, т.б. щскалары бар. М^ндай Yлгiлердi жинаганда аражтн бвлiп-жармай, жаца-ескi деп карамай, шамасы келгенше фольклордыц эр жанрын камтып, барлыгын жан-жакты жинауга тырысу тек 1лияс ерекшелiгi емес, сол т^стагы квптеген фольклоршы галымдарга тэн болды.
КР Мемлекеттiк м^рагатында 1лиястыц кожазбалары жарыкка шыгар кYндерiн тосып жатканы бэрiмiзге аян. Мысалга бiр-екеуiн алайык: 1585 - бумада «Казак тайпасыныц ата-бабаларыныц турасында свйлеген рэвиаттар баяны» арабша берiлген.
849 - буманыц сыртында 1921 жылы жинаган 1лияс ЖансYгiр¥лы, 1941 жылы ФРабитова тапсырган деген жазу бар. Онда «Шиырбай кудыц эцгiмелерi, «Ж^лдыз аттары», «Эсеттщ влецi», «Шэкерiмнiц влецi», «Ата м^ра», «Ыскак мырза», «Жанкожа мен Твле би», «Жалацаш баба», «Шуаш би», «Тырна мен тYлкi», «Былгак тентек», «Токбак Смайыл би», «Барак пен Есенкара», «Бвлтiрiк би», «Жалайыр Балпык би», «Казактыц ата-жвнi», «Макалдар», «Ертегi», «Кудыц свзi», «Казактыц батасы», «КYлдiргi эцгiме» жинакталган.
I.ЖансYгiровтiц фольклорга сiцiрген ецбегi жайлы зерттеу ецбектер жазган Е.Естаев: «XVIII-XIX гасырдагы галымдардыц квпшiлiгi фольклорды этнографиялык т^ргыдан карап жинаганы секiлдi 1лияс та осы дэстYрдi сактаган. Т^рмыс-салт влендерiн жазып алганда этнографиялык тYсiнiктер берiп, кейбiр влец-жырлардыц кандай жагдайда айтылгандыгы жвшнде ескертпелер жасап отырган» [5,128],- деген орынды пiкiр айтады. Тарихтан сыр шерткен б^л шыгармалар твл тарихымызды тану мен талдау Yшiн бага жетпес м^ра екенi талас тудырмайды. Эрi I.ЖансYгiровтi тагылымы мол тарихшы, бiлiмдар этнограф реттде тануымызга толыщ дзлел болады.
I.ЖансYгiров этнографиялык влендердщ к¥рамында беташардыц алатын орнын, мазм^ндык ерекшелiгiн аньщтаган. Беташардыц кандай жагдайда, кашан, калай айтылатынын свз ете келш, ол б^л влецнiц таныткыштык, тэрбиелiк жэне квркемдiк мэнiн ашкан; м^ныц теракты мэтiнi болатыны, онда казак отбасында жаца тYCкен келшге арналатын всиет пен мiндет iрiктелiп керсетiлетiнi; жас келiннiц жаца келген елшде эдептi, ецбекшiл, внегелi, Yлкен мен кiшiге iзеттi болуга ттстшп гибрат, ескертпелерiнде берiлетiнi айтылган. Беташар влецiнде отбасындагы Yлгiлi эйел кандай болуы керектiгi туралы халыктыц гасырлар бойында калыптаскан эдеп нормалары, внеге тобеп, адамгершiлiк дцниетанымы, эйелдердiц адам тэрбиесiндегi айрыкша орны кврiнiс тапкан. Казiрге дейiн айтылып, кажетке жарап келе жаткандыгы б^л влеццердiц вмiршецдiгiн кврсетедi.
«Халык поэзиясыныц квркемдiк жагы жаксы ашылмай, оган этнографиялык материал ретшде караушылык...» басым болган кезде, эрине, ауыз эдебиетшщ жанашырларыныц сол багытка бейiм болуы, этнографиялык зерттеуге бой алдыруы айыптарлык емес едь
1лиястыц 1927 жылы шыккан «вт1рш» (араб тацбасындагы твте жазумен) жинагы 2001жылы Караганды каласында КарМУ баспасында (квлемi-63 бет) жарык кврдi. Твте жазудан аударып, баспага эзiрлеген Т.Элiбек, С.Шахина. ТYсiндiрмелерiн жазып, жалпы редакциясын баскарган Б.С.Ракымов. Б^л ецбек - казак фольклористикасына косылган, 1лиястыц фольклористш кырына косылган к¥ВДы ецбек.
1лияс ЖансYгiров 1930 жылы «Казакстан» баспасынан «Балалар кiтабы» деген сериямен жариялаган «Ж^мбак» жинагына алпыс жетi ж^мбак енгiзген. ¥кыптылыгы «Ж^мбак» жинагын к¥растыруда да айкын байкалады. Ж^мбактарды <^й сайманы», «Жаратылыс к¥былысы», «Кдоал-сайман» такырыптарына топтастырады.
Осындай ецбектерiнiц бэрш жинактап, ж^мбактыц тэрбиелiк мэнi т^ргысынан алып караганда тiлдi ^стартып, ойды оятатын, халкымыздыц вткендегi т^рмыс-пршшшнен мол мэлiмет беретiн, жануарлар дYниесiн, географиялык атауларды аскан дэлдiкпен ж^мбакка айналдыруда
тапкырлык пен талантты танытатын ^лттык эдебиетiмiздiц квне жанры-ж^мбактарды жинауга 1лияс ЖансYгiров мол ецбек сiцiрдi.
«Жацка» жинагы «Ецбекшi казак» газетiнiц кiтапханасы ретшде квпшшкке ^сынылган. Жинакка ауыз эдебиетшщ Yлгiсiмен жазылган казак кецес акындарыныц, орыс жэне батыс эдебиетi вкшдершщ алуан тYрлi кYлдiргi сыкактары, эцпмелер^ фельетондары, мысалдары енгiзiлген.
1лиястыц ауыз эдебиетш зерттеушi екендiгiн дэлелдейтiн тагы бiр ецбек - «Козы Кврпеш пен Баян С^лудыц» бiрнеше н^скаларын кагазга тYсiрiп, олар жайындагы взшщ пiкiрiн квпшiлiкке ¥сынуы. Орыс акыны Г.Н. Твертиннщ «Песень о Козы Корпече и Баян Сулу» деген поэмасына алгы свз жазып, халык казынасыныц элеуметтiк мэнiн ашып, квне мэдениетiмiздiц тарихындагы алатын орнын аныктап, гашыктык жырдыц тамаша Yлгiсi екендтне айырыкша токталган.
Макал-мэтелдердi 1лияс ЖансYгiровтiц ерiнбей ^зак жинаганы мэлiм. Фольклордыц баска жанрларына караганда, макал-мэтелдердi жинаумен айналысу фольклорист-галымнан ¥зак уакыт пен кажымас iзденудi, ецбектенудi кажет ететш белгiлi. Себебi, макал-мэтелдер дайын ^шнде жеке-дара кездеспейдi. Оларды айтушыныц не ауызею свзiнен, не колжазбалар шшен, туындылар арасынан iздеп табу аркылы кагазга тYсiру керектiгi аян.
Жоктау жырларда халыктыц айтулы ¥л-кыздарыныц мезгшаз дYниеден втуi ауыр кайгы, орны толмас вкiнiш екенi айтылады. влiмге, ажалга наразылык бiлдiредi, аh ^рган сарыны естiледi. Жинаушыныц колжазбалары корындагы жоктау влецдер: «Шабдан манапты жоктау», «Коштасу», «Шалтабайдыц елiмен, туган жерiмен коштасуы» [6; 146]. Колпаковский Кокан хандыгына шабуыл жасаганда Шабдан манапты колына к¥с гып ¥стады. Шабданныц б^л ецбегiне орыс тарапынан милицияныц майорлык шенi берiлiп, Yлкен Кемш влкесiндегi Акбекеттiц касынан вмiрлiк вз сыбагасына 500 десятина жер кесшш берiлдi. взiнiц т^кым-т^ягына шейiн билш, болыстык шендер Yзiлмей, кешегi 1916 жылдыц квтерiлiсiне шейiн Шабдан врен-жараны орыс кезiнде Yлкен «кадiрмендi» болды. Шабданныц жоктауыныц бiр жерiнде былай делiнедi:
Эжi атам менiц дулдшм, Багасы кымбат кYлгYлiм. Ресей, 1рбгг, Семейдi, Омскi мен Орынбор, Кызылжармен астасып, Пшпекте жатып болжадыц.
«Шабдан жоктауын Жаркент оязындагы Албан Бвлтiрiк деген казак акыны айтады»,-деп 1лияс соцынан тYсiнiктеме берiп кетедi.
Ол кезде К¥лжа ауданы Кытайга карайтын. Ондагы халыктардыц квбi тараншы, дYЦген, калмак, казак едь Б¥ларга вкiмшi ¥лт кытай едi. вкiмшi кытай мен тараншы, дYЦген, калмак, казак арасында Yзiлмеген вшпендiлiк бар едi. Кытайдыц ¥льщтары олардыц басынан бакайына дейiн сорды. Тэртiбi катал, iстегенi зорлык, талау едi. Елдiц колындагы малын, астыгын, тiптi YЙ iшiндегi квзге тYсерлiк нэрселердi де ерiксiз тартып алатын едь Тараншылар б¥л корлыкка шыдамай, квтерiлiске шыгып, кытайды кырып салып, ¥лыктарын влтiрiп, Абыл¥лы деген тараншыны хан квтередi. ЖетiсуFа орныгып алган орыстар тараншы хандыгын квтермелейдi. Кешн орыстар К¥лжаны тартып алып, 1881 жылга дейiн иелiк етедi де, одан кешн К¥лжаны Кытай мемлекетше кайтарып бередi. Кытай тараншы, дYЦген, калмак, казактарга б¥рынгы зорлыгын кайта бастайды. Ендi тараншы, дYЦгендер орыска втiнiш жасап, соныц нэтижесiнде 55 мыц дYЦгендердiц келуiне р¥ксат береди Патша Yкiметiнiц тYпкi максаты: Жетюудыц Кытай шегiнде Кытаймен вшпендi ¥лтты жел жагына пана гып ¥стау едi. Себебi орыстар б¥л вщрге жете коймаган. Кытай жэне кыргыз-казактар кауiптi едi.
Кытайга шектес Б¥гы кыргыздары мен казактыц Албан руы квпке шейiн орыстарга багынбайды. Тазабек, Саурык, оныц iнiсi Шалтабайлар кол бастап, орыстармен квп согысады. Тазабек пен Саурыкты ¥стап, Алматыга экелш, «абактыда влдi» кылып, квзiн жогалтады. Шалтабайды Сiбiрге айдайды. Шалтабай сол кеткеннен 10 жылдан соц кайтып келедi. Сондагы Шалтабай влецiнен:
Yш Каркара, кец Текес кайран жерiм, Кайгысыз, камсыз вскен кайран елiм. Кэпiрдiц уысына калдыц тYсiп,
^н болмас баягыдай ецщ тегш. Ел - журтым, тiлеулес бол, амал бар ма. Тiстеулi кос бармагым, кеттi - ау кегiм. Баска бэле тYCкенде, кызыл тiлiм Аман бол дейдi елiм, агам, шм...
Осы жазбаныц соцынан 1лияс «Манап Байпащулыныц жинагынан алынды» деген аныщтама бередi.
!лияс ЖaнсYгiровтiн aныз-энгiмелердi, тарихи энгiмелердi, шешендiк сездердi кагазга тYсiрумен гана шектелмей, фольклордын баска да жанрлык тYрлерiн, атап айтканда, турмыс-салт жырларын, эпос, ертегi, макал-мэтел, акындар айтысын т.б.жинаганы белгiлi. Ол енбектерi белгiлi шыгыстанушы галым Э.Диваевтын ютабындагы шыгармалармен уксас келедi. Бул уксастыктарды алгаш байкаган галым С.Каскабасов осы мэселелер тещрегшде iздену керектiгiн керсеткен едг Iздену, салыстыру барысында мынадай тужырым, тYЙiнге токталдык: бул сэйкеспктердщ себебiн толык ашу Yшiн, олардын эркайсысынын материалдары кiмнен жэне кашан жазып алгандыгын бiлу керек болды. Э.Диваев ез ютабында жогарыдагы Yлгiлердi кiмнен, кашан алгандыгын накты керсетпейдь Xaлык шыгармаларын карапайым халыктын ауызша таралган елендерi мен энгiмелерi курайды. Сондыктан да оган казак халкынын ислам дiнi эсерi тие коймаган шыгармалары жатады.
Колжазбадан кешiрiп жинау тэсшш Iлияс та колданган. Онын ерекшелш: кiмнен не алса да, кешiрсе де, онын аты женш керсетiп отырган. Мысалы Э.Диваев жинагынан материалдар алгандыгын езi ескертедi. Буган себеп - Iлиястын Э.Диваевпен бiрге жумыс жасагандыгы.
Фольклористика гылымы белгш бiр шыгарманы жазып алганда, жинаушы елендi кандай жагдайда, ситуацияда, калай орындалганын айтып отыруы керектiгiн талап етедi. Осы орайда айтылу мезгшне катысты тYсiнiктемелердiн Iлиястa да баршылык екенiн айткымыз келедi.
Iлияс ел эдебиетшщ барлык Yлгiлерiн, эндерi мен ^йлерш укыпты жинаумен, оларды езшщ кYнделiктi iсiне шебер пайдаланумен гана шектелш калган жок, сейлеген сездерiнде, жасаган баяндамаларында, газет-журналдарга жазган макалаларында халкымыздын мэдени мурасынын барлык тYрiн жинау керектiгiн, одан Yнемi YЙрену кaжеттiгiн айтып отырды. Бул Глиястын фольклор Yлгiлерiн тек жинаушы гана емес, сонымен бiрге зерттеушi галым екендiгiн де кврсетедi. Егер мундай классификация жасау ол кездеп элi буыны бекiмеген эдебиеттануымызда некен-саяк кездесетшш ескерсек, I.ЖaнсYгiровтiн ауыз эдебиетiн жинауга каншалыкты енбек сiнiргенiн, жанр тYрлерiне белуде соншалыкты iзденгенiн шамалаймыз.
М.Каратаев: «Глияс кашан да халык ауыз эдебиет дэстYрiнен кол Yзбей, кайта жаналыкка бейiм жангырта отырып, реалистк образ нактылыгына, адам сезiмiнiн дэлдшшне, психологиялык нэзiктiлiгiне бiрте-бiрте ойыса бердь Бул процесс азамат акын идеясынын куатын элсiреткен жок, кайта ушейте бердi»,- десе, Т.Эбдiрaхмaновa бул жешнде мынандай тамаша ой тужырымдайды: «!лияс ана тiлiн жетiк бiлген жэне оны уршыктай YЙiрiп, кынаптап суырган кылыштай жаркылдатып, дегенiне кендiрiп, калауынша пайдалана алган», - дейдi.
!лияс ЖaнсYгiров Кажым Жумалиевке айткан бiр кенесiнде халык мурасына деген ыкыласын былай деп ербiтедi: «Жазушылык емiрде эдемiлiк, жан сезiмiнiн тербелiсi, ^шшш -CYЙiнiш - бэрi де тш аркылы жеткiзiлмек. Xaлыктын бай тшшен керектiлерiн талшыктап ала бшген адамнын гана жазушылыкка колы жетпек. Онсыз эдебиет жасалмайды. Тiл тандау да окуды, тэжiрибенi кажет етедЬ>.
«Folklore has a concrete historical coloring and a concrete historical meaning: sacral, ritual, aesthetic, pragmatic. Within the boundaries of historical eras, various folklore waves arose, associated with specific historical events. At the same time, each folklore genre is distinguished by its own laws of occurrence, flourishing, fading, inclusion in the culture. Its development does not coincide in its time frame with the boundaries of the phenomenon that caused them» [7; 28].
Тлиястын жинаушылык, зерттеушшк кабшетшщ каншалыкты дэрежеде екендшн аныктау гылым Yшiн кунды мэселе. Бул ion тиянакты тындыру Yшiн онын дэптерлерш, кYнделiктерi мен естелiктерiн, жинактаган баска да материалдарынын колжазба нускаларын оку, салыстыру, саралау, аныктау, жариялау жэне зерттеу кажет.
na^&ttaHbtttFaH эдебиет
1. Public Folklore, 3rd edition. Author(s): Sirakouli, VC (Sirakouli, Vasiliki Chr.), Peretti, D (Peretti, Daniel) Source: Journal of American Folklore. Winter 2013.
2.Казак фольклористикасыньщ тарихы. (ужымдык ецбек). - Алматы: Ана тiлi, 1991. - 288 6.
3. Жансупров I. Кеп томдык шыгармалар жинагы. 8 том. Алматы: Казыгурт, 2007. - 400 б.
4. Бешскулов Т. «Акикат» журналы, №6, 2004.
5. Кыяхметова Ш. 1лияс тагылымы. Талдыкорган, 2015. - 356 б.
6. Жансупров I. Кеп томдык шыгармалар жинагы. 4 том. Алматы: Казытурт, 2004. - 405 б.
7. Azbelev, S.N. Folklore should be published by Folklorists. 2008.
ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЕ МАСТЕРСТВО И ОСОБЕННОСТЬ ИЛЬЯСА ЖАНСУГУРОВА
В СБОРЕ ФОЛЬКЛОРНОГО НАСЛЕДИЯ
Ш.А. Кыяхметова к.филол.н., ассоцированный профессор, Жетысуский государственный университет имени Ильяса Жансугурова, г.Талдыкорган,
email: а[email protected]
В трудах Ильяса Жансугурова содержались все жанры фольклора. В частности, стихи, айты, примеры, толгау, арнау, поэзия, воины, загадки, скороговорки, пословицы, стихи и рассказы о казахских обычаях и традициях. В статье рассматриваются особенности Ильяса Жансугурова как исследователя, издателя, собирателя казахского фольклора, традиционные приемы его фольклора.
Были тщательно проанализированы жанровые сочинения сочинений Ильяса, небольшие жанры сборника устной литературы, мнения о его прозаическом жанре устной литературы и эпических поэм. Говорят, что первой работой Ильяса Жансугурова было изучение и издание сборника казахских ложных стихов (втiрiк елец). Фольклорист был определен как ученый благодаря чтению, сравнению, ранжированию, определению, публикации и изучению рукописных версий его собранных материалов.
Ключевые слова: фольклор, сказка, пословица, загадка, скороговорка, айтыс акынов, рукопись
RESEARCH SKILLS AND THE PECULIARITY OF ILYAS ZHANSUGUROV IN THE COLLECTION
OF FOLKLORE HERITAGE
Sh. Kyyakhmetova Cand. Sci. (Philology), Associate Professor, Zhetysu State University named after Ilyas Zhansugurov, Taldykorgan, email: [email protected]
The writings of Ilyas Zhansugurov contained all genres of folklore. In particular, the poems, aitys, examples, tolgau, Arnau, poetry, warriors, riddles, tongue twisters, proverbs, poems and stories about Kazakh customs and traditions. The article considers peculiarities of Iliyas Zhansugurov as a researcher, publisher, collector of Kazakh folklore, traditional ways of his folklore.
Genre compositions of Ilyas's writings, small genres of oral literature's collection, opinions about his prosaic genre of oral literature and epic poems were thoroughly analyzed. It is said that Ilyas Zhansugurov's first work was studying and publication of Kazakh false poems (вт1р1к елец) collection. Folklorist was determined as a scientist due to reading, comparison, ranking, definition, publication and studying of handwritten versions of his collected materials.
Key words: folklore, fairy tale, proverb, riddle, tongue twister, aitys akyns, manuscript
Редакцияга 28.12.2018 кабылданды
