CC BY
23МРНТИ 14.39.01
ЖАС ¥РПАЦТЫ ТОЛЕРАНТТЫВДА ТЭРБИЕЛЕУДЕГ1 МЕКТЕП ПЕН ОТБАСЫНЬЩ ЭРЕКЕТТЕСТ1Г1
М.К. Жазыкова п.г.к., доцент,
КЖубанов атындагы Актебе ещрлш мемлекеттiк университетi Актебе, Казакстан, email: makash_k@mail.ru
Макалада автор «толеранттьщ» угымынын мэнш талдай отырып, онын гылыми термин ретщдеп магынасына тYсiнiк береди Сондай-ак толеранттык тэрбиенщ отбасында басталатынын атап керсеткен. Мунан эр1 заманауи отбасынын курылымдык ерекшелжтерше токталган. БYгiнгi жаЬандану дэуiрiндe жас урпакты толеранттыкка тэрбиелеуде мектеп пен отбасынын эрекеттесе жумыс iстeу кажеттшпатап айтылады. Жумыста сонымен катар толерантты тулга тэрбиелеуде мектеп пен отбасы эрeкeттeстiгiнiн тиiмдiлiгiн дэлeлдeйтiн кeйбiр эдю-тэалдер мен жаттыгулар бeрiлгeн. Корытындысында мектеп пен ата-ананын тыгыз байланыста жумыс iстeуi аркылы толерантты урпак тэрбиелеуге болатыны тужырымдалган.
Т^т свздер: толеранттьщ, отбасы, отбасы тэрбиеа, жас урпащ, отбасы щундылыщтары, тренингтер
Толеранттык - элемдеп басты проблемалардын б1р1, еркш когам мен мемлекетпк курылымнын берштшн керсететш непзп 1ргетас. «Толеранттык» угымынын дэл аныктамасы 1995 жылы 16 карашада ЮНЕСКО-нын Бас конференциясынын резолюциясында бектлген «Толеранттык принциптершщ Декларациясында» бершген. Мунда ол «курмет, б1здщ элемнщ мэдениетшщ кептурлшгш, б1здщ ез1м1здщ даралыгымызды таныту формалары мен тэсшдерш кабылдау жэне дурыс тус1ну» деп бершген [1; 5]. Ал гылыми эдебиеттерде «толеранттык» угымына мынадай аныктамалар бершген: «Толерантность - это то, что делает возможным достижение мира и согласия и приведет от культуры войны к культуре мира» [2; 17]. «Толерантность - способность человека, сообщества, государства слышать и уважать мнение других, невраждебно встречать отличное от своего мнения» [3; 76]. Ал шетел галымдары енбектершде «толеранттык» «макулдау эрекет жэне б1р адамга екшш1 адамнын кезкарасын куштеп тануынан бас тарту рет1нде» (Н. Эшфорд) [4], «ойын шарттары» туралы келю1мд1 кабылдау рет1нде (Дж. Салливан, Дж. Пьересон, Дж. Маркус) [5] тус1нд1ршген. Аталган аныктамалардын барлыгы б1р ойды мензейдк толеранттык - барлык адамдар мен халыктардын эртурл1 болу кукын беюту. Когам езшщ мемлекетпк институттары аркылы кептурл1 конфессиялар, этникалык, саяси жэне баска да элеуметпк топтар арасында бер1к уйлеимдшкп, эртурл1 элемдш мэдениеттер, халыктар мен еркениеттер кептурлшгш курметтеу мен сырткы келбет1, ой-пшр1, тш, сешм1, дэстур1 жагынан ерекшеленетш адамдармен ынтымактасуга жэне тус1нуге дайын болуды камтамасыз етуге талпынуы керек. Казiргi когамда толеранттык адамдардын, халыктардын, мемлекеттердщ езара эрекеттесу1 мен байланысын калыптастырудын модел1 болып табылады. Жыл сайын 16 карашада Халыкаралык толеранттылык куш аталып етшедг Толеранттылыкты калыптастырмай, еркениетп когам куру мумкш емес.
Казак халкы улы кешпецщ мэдениеттщ мурагер1 ретшде кеп гасырлар бойы сырткы езгермел1 жагдайларга езшщ бешмделе алатынын дэлелдеп келедь Сонымен б1рге б1здщ ел1м1з аркылы ететш ¥лы ж1бек жолы Шыгыс пен Батыс еркениеттерш езара байланыстырушы кешр рет1нде бул удерютщ барлык субъектшерш рухани жагынан байытты. Мундай езара эрекеттестш б1здщ ата-бабамызды баска мэдениеттер мен д1ндердщ еюлдерше тез1мдшшпен карауга уйретп. Сондыктан халкымыз ежелп дэстурлерд1 жалгастырушы рет1нде элемд1 алуан турде кабылдаудын кеп гасырлык тэж1рибесш басшылыкка алып, бугшп куш толеранттыктын тамаша улпсш керсетш отыр. Онын дэлелк казак даласында б1рнеше гасырдан бер1 эртурл1 улт еюлдер1, б1рнеше элемдш дш еюлдер1 тату-тэтп ем1р суредь Осыган орай Е.Тугжанов темендепдей птр бшд1редк «Казакстандык когам толеранттылыгынын непзшде уш фактор жатыр: Б1ршш1 фактор - халыктын ез мемлекетшщ болашагына деген сешмц екшш1 фактор - ел1м1здщ еткеш; ушшш1 фактор - мемлекеттщ базалык этносынын менталдылыгы [6; 38].
Жалпы, толеранттык мэселесш зерттеуш1 галымдар оны тэрбие саласына, ягни карым-катынас мэдениетше жаткызады, ейткеш толеранттык б1р жеке касиет емес, ол адамзат екш рет1нде ем1р суруге жэне жан-жакты дуниеде конструктивт ю-эрекет жасауга деген дайындыгы мен
кабшеттшшне байланысты тулганыц жиынтык касиеть Ал тулганыц жетiлуi тэрбиемен жэне бшммен тiкелей байланысты. Олай болса, бугшп жаhандану заманында жас урпак бойына толеранттыкты калыптастыруда мектеп пен отбасыныц ынтымактастыгы аса кажет.
Когамда болып жаткан жацартулар мен жацгыртулар бугшп тацда неке жэне отбасы институтыныц кызметше де взiндiк взгерiстер экелш отыр. Антикалык заманнан бастап барлык кезендерде отбасы мэселесi алдыцгы ойлы адамдардыц зерттеулерiне негiз болды. Когам унем1 взгерiс Yстiнде, соган орай отбасы да взгередь Оныц к^рп замангы дамуында бурын кездеспеген проблемалар пайда болып отыр. Сондай проблемалардыц бiрi ата-ана мен балалар арасындагы толерантты катынастыц бузылуы болып табылады. Казiрri уакытта отбасы взшщ бала туу жэне оны тэрбиелеумен байланысты дэстYрлi кызметтерiмен катар, тез взгермелi жэне киын жагдайларында толеранттыкка тэрбиелеушi ретiндегi мацызды ролiн орындауга мiндеттi болып отыр. Жас урпакты толеранттыкка тэрбиелеуде бiлiм беру мекемелершщ отбасымен бiрлескен жумысты уйымдастыруы мен жетiлдiруi - тэрбие жумысыныц тиiмдiлiгiн арттырудагы мацызды багыт.
Казакстан Республикасыныц Конституциясыныц 2-бвлiмiнiц 27-бабында: «Балаларына камкорлык жасау жэне оларды тэрбиелеу - ата-ананыц табиги кукыгы эрi парызы» деп отбасыныц мшдет анык кврсетiлген [7]. Казак отбасы тэрбиесшщ взектi мэселелерi педагог-галымдар С.Калиев, М.Смайылова, М.Оразаев, Е.¥закбаева, К.Кожахметова, Р.М.Коянбаев, Ж.Б.Коянбаевтардыц ецбектерiнде жан-жакты свз болады. Ж.Б.Коянбаев: «...отбасыныц взше тэн ерекше кызметтерi деп: халыктыц всуiн, адамзат урпагын эрi карай жалгастыруын кажетпк-шаруашылык функциясын, отбасыныц тэрбиелш функциясын, отбасы мYшелерiнiц взара жэне туган-туыскандармен карым-катынас жасау функциясын есептейдЬ> [8; 47]. Осы ретте бiз заманауи казакстандык отбасыларыныц салт-дэстур, дiни, тiлдiк-элеуметтiк эртектiлiгiне карамастан, непзшен сезiм мен колдаудан туратын, махаббатка негiзделген одак екенiн атап айтамыз. Заманауи отбасылык жуйе алдымен жеткшкп турде ашык болып келедi. Мундагы басты гуманистiк позиция - балага взiндiк тацдау еркi бар, сыйлауга лайык, жеке тулга ретiнде карау. Ж.Б.Коянбаев отбасындагы бала тэрбиесiне ип ыкпал етуде мэнi бар твмендеп белгiлердi атап кврсетедi: «Отбасыныц этикалык курамы жэне курылымы толык емес отбасы: бiрбалалы, квпбалалы отбасы, бiрулттык, квпулттык отбасы; тiршiлiк эрекетiнiц жэне ортаныц жагдайлары: отбасы мYшелерiнiц бшм дэрежесi, ецбектену, кэсiптiк курамы, бюджет^ жалпы материалдык эл-аукаты, ауылдык жэне калалык отбасы; отбасыныц мэдени потенциалы: ^вдел^т турмыстыц жалпы мэдениетi, ^н тэртiбi, демалыс, оныц формалары, ютапхананы, теледидарды, музыка аспаптарын пайдалана бшу^ спортпен айналысу, Yйелмендiк дэстYрлiк мерекелер; шю отбасылык катынастар, отбасы микроклиматыныц сипаттамасы, отбасында квзкарастыц бiрлiгi жэне айырмашылыгы, отбасы мYшелерiнiц вз мшдеттершщ квзкарасы; когамга квзкарасы: ецбек жэне когамдык мiндеттерге, когамдык тэрбие институттарына катысы; отбасыныц тэрбиелiк потенциалы: отбасылык тэрбие, колданылатын эдiстер, ата-аналарыныц жэне мYшелердiц педагогикалык мэдени дэрежесi» [8; 48].
Олай болса, отбасымен байланыста жумыс iстейтiн эрбiр устаз вз кызметшде заманауи отбасыныц твмендегiдей курылымдык ерекшелiктерiн ескерулерi керек:
1. Заманауи отбасы - бул Yш урпак вкiлдерi: ата-эже, эке-шеше, немереден туратын кецейтшген одак. Мундай отбасы алдымен ата-баба салтын сактап, карттык шакты басынан кешiп отырган ата-анага камкор болу, сол аркылы кейiнгi урпакты кайырымдылыкка, мейiрiмдiлiкке, твзiмдiлiкке тэрбиелеу идеясын басты кагидат ретiнде устанады. Екiншi жагынан элi толык каржылай дербеспкке колы жете коймаган жас отбасы Yшiн ата-анамен бiрге туру вте тиiмдi (ерль зайыптылардыц туратын Yйлерiнiц болмауы, каржылык зэрулiк, т.б.).
2. Шагын отбасы (эке-шеше жэне балалар). Мундай отбасында ата-ана мен баланыц карым-катынасында ерекше рвлдi эмоциялык жэне рухани жакындык алады. Алайда мундай отбасында ерльзайыптылардыц дербестiгi алдыцгы орынга шыгып, немере тэрбиесiне ата-эжесшщ катысы твмендейдi.
3. Толык емес отбасы, ягни ата-ананыц бiреуiнiц болмауы, немесе экесшщ немесе анасыныц ата-аналык мiндеттерiнен, балаларынан бас тартуы. бкшшке орай, бYгiнгi жаhандану заманында некелесу де, ажырасу да оцай болып кетп. Некенi куруга жэне айыруга кукыктык, этикалык, дiни жэне элеуметпк-психологиялык кедергiлердiц аздыгынан отбасылар жиi айрылысады. Мундай жагдайда бала, эдетте, анасыныц колында калады жэне отбасындагы экенщ беделi кемiп, кейiн квптеген тYсiнбестiктерге экелуi мYмкiн.
Орыс галымдары Антонов А.И., Медков В.М. отбасындагы тэлiм-тэрбие багытына карай ата-аналар мен балалар арасындагы катынасты 4 турге бвледк
1 вюмшш (диктат), aвтоpитapлы (эмipшiл) ^тытс;
2 Шектен тыс rçaмrçоpльщ (гипеpопекa);
3 Бaлa eмipiне apaлacпay, сел^остьщ тaнытy;
4 Ынтымaкracтьщ, демокpaтияльщ ^тытс [9; 57].
Экiмшiл (диктaт), aвтоpитapлы (эмipшiл) ^ты^с aтa-aнaлapдьщ тaлaбын, бyйpыFын, зоpльщ кepcетyiн бipiншi оpынFa ^ояды. Тaлaп етyдi rçypмет кepcетyмен yштacтыpмaFaн жaFдaйдa бaлa тэpбиеciне зиян келтipетiнi белгiлi. Myндaй aтa-aнaлap бaлaны e3iœ бaFынышты етедi, оньщ пiкipiмен caнacпaйды. Олap бaлaныц бapльщ eмip жaFдaйлapын бarçылaп, тыйымдapдыц cебептеpiн тYciндipмейдi.
Шектен тыс rçaмrçоpльщ (гипеpопекa) - eкiмге (диктату) rçapaмa-rçapcы ^ты^с тYpi, бaлaFa шектен тыс rçaмrçоpльщ кepcетiп, еpкiндiк беpмеy, rçиындьщтapды eз бетiмен жецуге Yйpетпеy. Myндaй жaнyядa тэpбиеленген бaлa сел^ос, жaлтarç, жacrçaншarç болып ecедi жэне к¥pбылapымен rçapым-rçaтынacтa rçинaлaды.
Бaлa eмipiне apaлacпay, сел^остьщ тaнытy - 6ул ^ты^с тYpi бaлaлap мен aтa-aнaлap apacын aлыcтaтaды. Эмоциошлдьщ жылыльщты сезбей ecкен бaлaлap кeбiне aдaмдapFa cенiмciздiкпен ^apaü^i. Maхaббaтrça зэpy болFaндьщтaн, ^rar, мейipiмciз болып ecедi, cебебi кезiнде отбacындa белгiлi 6ÍP pyхaни-aдaмгеpшiлiк тэpтiп ноpмaлapы icке acпaFaн.
Демокpaтияльщ идеялapFa бaFыттaлFaн aтa-aнaлap бaлaныц ic-эpекетiнде aлдымен тэyелciздiктi бaFaлaйды. Атa-aнa бaлaFa еpкiндiк беpiп, eз бетiнше эpекет етyге жол беpедi, яFни бaлaньщ ^у^ьгеын тaптaмaй, сонымен ^rap мiндеттеpiн де a^apy^i тaлaп етедi. 0з кезегiнде rçapым-rçaтынacтьщ демокpaтияльщ cтилi бaлaньщ eзiне деген cенiмдiлiгiн apттыpып, тамысын жоFapылaтaды.
Kepiп отыpFaнымыздaй, aтaлFaн тepт rçaтынacтьщ iшiнде отбacындaFы ынтымaкгacтьщ rçapым-^ты^с «дта бaлaFa aдaмдapмен eзapa эpекеттеcyге ^тысты мaцызды тэжipибе беpедi, ынтымaкracтьщ к^тышата Faнa бaлa бacrçaлapды тындayFa жэне олapдыц кeзrçapacтapын ^iräayFa, тyFaн-тyыcrçaндapынa шыдaмдыльщпен rçapayFa Yйpенедi. 6з бaлaлapыныц шыFapмaшыльщ ^yararn кеpек aprnFa бaFыттay тек aтa-aнaлapдыц жayaпкеpшiлiгiнде. Бaлaлapын жarçcылывдa yмтылyFa, eзapa cыйлacтывдa, мaхaббaтrça, aяyшыльщ пен parçымшыльщк;a тэpбиелеyде aтa-aнaлap бaлaлapынa болaшarç eмipдiц бейнеciн жacaйды. Сонды^ган aтa-aнa толеpaнтты тyлFa тэpбиелеy Yшiн бaлa тэpбиеciне еpте жacтaн белcендi ^тысуы кеpек. Бул жеpде толеpaнттьщ тypaлы aйтып ^ою жеткшказ, бaлaлapдыц бойындaFы жarçcы rçacиеттеpiн, тyлFaapaльщ rçapым-rçaтынac мэдениетiн, 6íp-бipiне yrçcaмaйтын aдaмдap элемiнде eмip CYPУ eœprn дaмытy aprçылы тэpбиелеy кеpек. Ата-aнaлapдыц мiндетi - бaлaлapдыц жYpегiн жarçcы мaзмyнFa толтыpa отыpып, олapмен бipге eмip CYPy. Тек мейipлi отбacыльщ rçaтынacтap Faнa бaлaньщ толеpaнтты болып ecyiне ьщтл етедi.
^п ултты мемлекет жaFдaйындa жacтapдьщ элеуметпк-психологияльщ eзapa эpекеттеcтiгiнiц 6íp тapмaFы xami^rap мен yлттapFa к^метпен rçapay болып тaбылaды. Сол cебептi бaлaFa отбacындa эp тYpлi улт aдaмдapыньщ eздеpiне тэн улттьщ еpекшелiктеpi болaтыны тYciндipiлyi кеpек. ¥лтapaльщ rçapымщaтынac мэдениетiне, толеpaнттьщ-тeзiмдiлiк ^acиеттеpiне бayлy aлдымен улттьщ тэлiм-тэpбие негiзiнде жYзеге acыpылaды. Ал улттьщ тэpбиенiц негiзгi кeздеpi фольклоp, улттьщ эдебиет, эдет-Fypып, caлт-дэcтYP, шешендiк ceздеp, мarçaл-мэтелдеp, ойшыл Fyлaмaлapымыздыц ецбектеpiндеri тэpбие rçaFидaлapы болып тaбылaды. Сонымен бipге туыстьщ rçapымщaтынac, пеpзенттiк пapыз бен rçapыз, улттьщ нaмыc, улттьщ caнa-cезiм, aдaмгеpшiлiк, отaнcYЙгiштiк, ецбекcYЙгiштiк сынды caпaльщ ^acиеттеpдi эp отбacы улттьщ тэpбиенiц к¥Paлы pетiнде бaлaны толеpaнттьщrça тэpбиелеyде бacшыльщrça aлyы тиic. Бул eз кезегiнде Ka^a^CTa^^! мекендейтiн эpтYPлi улт eкiлдеpiнiц eзге улт мэдениетiн, тшш, caлт-дэcтYpiн eз мэдениетiмен caлыcтыpa о^ып, apтьщшылыFы мен кемшiлiгiн yFынyынa жaFдaй жacaп, жacтap apacындa этноcapaльщ тeзiмдiлiк пен eзapa тYciнicтiктiц apтa тYcyiне игi ьщпaл етедi. Сондa Farn эp улт eкiлi eзiнiц улттьщ болмысын жойып aлмaй, rçaïïra кеpiciнше, толеpaнтты rçоFaмдa тiлдiк, улттьщ еpекшелiктеpiн ca^тaп rçaryFa мYмкiндiк aлaды. Cernrn, толеpaнттьщ жac ypпaдтыц кYнделiктi eмip дaFдыcынa, дэcтYpiне aйнaлып, бiздщ жaлпы, тapихи-мэдени кецicтiгiмiзде rçоFaмды топтacтыpaтын мaцызды фaктоpFa aйнaлaды. БYгiнгi кeп ултты Kaзarçcтaн жaFдaйындaFы толеpaнтты aдaм - бул eзiнiц жэне eзгенiц мэдениетше rçypметпен rçaparnbrn, улттьщ нaмыcы бap тyлFa.
Бacты отбacыльщ rç¥ндыльщтap тiзiмi эp отбacындa бipегей жэне кeптеген тapмa^тapдaн тypaды. Дегенмен, эp отбacы толеpaнтты тyлFa тэpбиелеyде, бiздiц ойымызшa, тeмендегiлеpдi бacшыльщrça aлaды:
а) Балага отбасы мYшeсi pemrnde езтдт орны бар eкeнiн ce3mdipy. Бacrça ^збен arn^a^^, бaлa Yшiн отбacы бос ya^ir™, меpекелеpдi бipге eткiзетiн, еш cебепciз жинaлып, бipге бac rçоcaтын,
баланы кандай жагдайда да кабылдайтын, тындайтын, колдайтын, туйыкка тiрелгенде, калай шыгуга кенес беретiн кауiпсiз орын болуы керек.
э) Тэрбие Yдерiсiнде балага сыйластыцпен царау жэне икемдтк таныту кептеген мэселелердi шешуде баланын езш жайлы сезiнуiне мYмкiндiк бередi. Отбасындагы эр адамнын жеке пiкiрi ескершп, сыйластык пен икемдiлiк орын алган кезде гана баланын Yлкендерге деген курмет сезiмi артары анык.
б) Мешрбандыц, кешiре бiлу. 0мiрде кателеспейтiн адам жок. Ренiшпен жYрiп, уакытты текке жогалтып алу - кыска емiрдiн кадiрiн бiлмеумен пара пар. Сондыктан ренж^кен адаммен ашык сейлесiп, мазалаган сурактарга жауап алуга, кешiруге болатынын ата-ана эркашан баласына тYсiндiрiп отыруы керек.
в) Жомарттыц. Ата-ана баласына кейбiр материалдык игiлiктер жасауда кеткен шыгынды кайтарып алуды ойламай, жомарттык таныткан адам кашан да агайын-туыс, жора-жолдас, жалпы когам мYшелерi арасында сыйлы болатынын тYсiндiрiп отырганы жен.
г) Жауапкершшк. Жалпы, кез келген адам баскалар алдында жауапкершiлiгi мол адам болып керiнгiсi келетiнi белгiлi. Алайда жауапкершшк сезiмi бала кезден отбасы тэрбиесi аркылы берiлген жагдайда гана он нэтижеге кол жеткiзуге болады.
е) Отбасылыц дэстYрлердiц сацталуы барлык отбасы мYшелерiн топтастырады, отбасын бiрегей етедi. Тiптi бала жыракка кетш, ез алдына отбасылык емiрiн бастаса да, калыптаскан жануялык дэстYрлердi умытпайды, ез балаларына Yйретедi, аманат етш тапсырады. Сондыктан отбасылык дэстYрлердiн толерантты карым-катынастагы ролi ерекше.
ж) Ата-ана Yлгiсi - балалармен карым-катынаста, енбекте, турмыста оларга ез бойындагы жаксы касиеттердi дарытудагы ен басты курал. Сыпайылык, жомарттык, мейiрбандык, адалдык, т.б. касиеттер ата-ана бойында табылган жагдайда гана бала оларды жалпыадамзаттык кунды адамгершiлiк касиеттер ретiнде кабылдайды жэне ез емiрiнде осы касиеттердi устануга талпынады.
Балалар мен ата-аналар арасындагы карым-катынас жогарыда аталган касиеттерге курылган отбасында толеранттыктын, мейiрiмдiлiк пен iзгшктщ берiк орын алатынын зерттеулер де керсетш отыр. Берекелi отбасы балаларынын 98,2% (зерттеуге 300 отбасы катыскан) бейэлеуметтiк эрекет жасамайды, мiнез-кулкында дерею езгерiстерге жол бермейдi, теледидарда, журналдар мен газет беттерiнде керiнiс тауып жаткан терiс акпараттарга сабырлылыкпен карайды. М.И.Рожков, Л.В.Байбородова, М.А.Ковальчук эдiстерiне CYЙенiп алынган зерттеу нэтижелерi мундай отбасында пайда болатын проблемаларды эдетте балалар ата-аналарымен бiрлесе шешетiнiн керсеткен [10]. Ал Л.В.Байбородованьщ пiкiрi бойынша, мектеп пен ата-ана эрекеттестiгi бала мен ата-анага деген сенiмге, отбасынын денсаулыгына, бала мен ата-ананын жагымды жактарына, бiрлесе эрекет етуде екi жактын да кызыгушылыгын ескеруге, отбасы мен мектептщ дэстYрлерiне негiзделген гуманизм идеясына багытталуы керек [11]. Бул багыттагы жумыстарды жYзеге асыруда муFалiмдер, сынып жетекшiлерi, элеуметтiк педагогтар мен психологтар бiр-бiрiне деген езара сенiм, курмет, колдау, шыдамдылык принциптерi негiзiнде эрекет етулерi керек. ¥стаздардын мiндетi - ата-ананын бала тэрбиесшдеп жаFымды тэжiрибесiн жетiлдiрiп, кэсiби тэрбие жолын усыну.
Осы баFыттаFы педагогтын жумысы сауалнама жYргiзуден басталады. Сауалнама муFалiмге окушынын элеуметтiк-турмысынан хабар берсе, ата-анаFа отбасы тэрбиесшщ мiндеттерiн тYсiнуге кемектеседi, отбасы тэрбиесвдеп кемшiлiктерге назар аудартады. Сауалнамада кездесетiн кейбiр сурактар темендегiдей:
- Со^ы кездерi баланыздын бойынан кандай езгерiстер байкадыныз?
- Бала тэрбиесшде сiзге мектеп пен муFалiм тарапынан кандай кемек керек?
- Ата-аналар жиналысына кандай такырыптар усынасыз?
Сауалнама нэтижесвде сухбаттасудын негiзгi сурактары аныкталып, ата-аналар жиналысынын такырыптары белгiленедi. АлFашкы ата-аналар жиналысында ата-аналар бiр-бiрiмен танысады. Танысу эр тYрлi формада: елен, эссе, сурет салу, энгiме жазу, т. б. формада етедь Осылай танысу ата-аналарды жакындастыра отырып, олардын уйымшылдыFын арттыруFа кеп кемегш тигiзедi. Сол секiлдi ата-аналар эр кездесу аралы^ында ез отбасында кандай елеул^ куанышты окиFалар болFанын энпмелейдь Бул эрекет ата-аналардын бiр-бiрiнiн куанышына ортактасуFа, жакындастыруFа жэне ынтымактастыFын арттыруFа арналады. Ата-аналар жиналысы тиiмдi етуi Yшiн ата-аналарFа онын мазмунын жоспарлау усынылады. Бул ата-ананын белгiлi бiр такырыпка деген кызыFушылыFынын денгейiн алдын ала болжауFа мYмкiндiк бередi. Ата-аналар жиналысына усынылатын кейбiр такырыптар: <^здщ «киын» балаларымыз», «Отбасы проблемалары. Оларды калай шешуге болады?», «Баланын коршаFан ортамен жаFымды карым-катынас орнатуына эмоциянын эсерi», т.б.
Сондай-ак отбасында толерантты карым-катынас калыптастырудын жаксы куралдары бiрлескен жорыктар, серуендер, саяхаттар, сенбiлiктер, окырмандар конференциясын, мейрамдар, конкурстар еткiзу, жекеленген окушылардын отбасындаFы тэрбиелеу-тYзету жумыстары (психологиялык-педагогикалык кенестер мен кемектер), жэне т.б. болып табылады. Мысалы, «Отбасы апталыFы» шенберiнде «Менщ балам» атты шыFармалар конкурсын уйымдастыруFа болады. Ата-аналардын бул конкурска катысуы ез баласына кызыFушылык таныту болса, шы^арма мазмуны ата-аналардын ез балаларын калай кабылдайтынын керсетедi. Бастауыш мектеп окушылары арасында «Менщ отбасым», «Менщ отбасымдаFы демалыс кYн» атты суреттер конкурсы етюзшсе, ортанFы сыныптарда «Бауырларым мен жакындарым туралы ыстык махаббатпен» атты сынып саFаттарын еткiзуге болады. Апталык барысында спорттык мейрамдар еткiзуге болады. Мундай шаралар барысында ата-ана мен бала арасындаFы карым-катынас жана кырынан танылады. Сондай-ак ата-аналардын балаларFа, немесе керюшше, балалардын ата-анаFа жасаFан тосын сыйлары, куттыктаулары олардын арасындаFы катынасты жакындата тYседi. Ата-аналардын катысуымен етюзшген мундай мшаралар мектеп пен отбасы емiрiндегi манызды фактор ретiнде балаларFа тамаша Yлгi болмак.
Жас урпакты толеранттыкка тэрбиелеуде ата-анаFа кемек ретшде коммуникативтiк бiлiм баFдарламалары жасалып, оларFа арналFан курстар, семинар-тренингтер, психологиялык тестер, лекторийлер, консилиумдар, отбасылык консультациялар жYргiзудiн де манызы зор. Ата-аналармен жумыста К.Роджерстiн [12], Я.Адлердiн [13], К.Фопельдщ [14] гуманистiк психологиясы мен толеранттык теориясына негiзделген енбектерi басшылыкка алынады.
Мундай жумыстардын iшiнде тренингтердiн орны ерекше. Олардын нэтижесiнде жеткiншек шакта бала мен ата-ана арасындаFы карым-катынас жещл етедi. Тренингтiн басты максаты ата-ана мен баланын серiктестiк карым-катынасы мен кызметтестiгiн калыптастыру жэне дамыту болып табылады. Теменде окушыларды толеранттыкка тэрбиелеуде ата-ана мен мектеп арасыц^ы ынтымактастыкты жYзеге асыру барысында жYргiзiлетiн семинар-тренингтер мен тест сурактарынын кейбiрiне токталмакпыз:
1. МYгалiмдерге арналган жагдаяттарды талдау.
а) Ата-ана шзге келш, муFалiм Yстiнен шаFымданды. Баланын сабак Yлгерiмiнiн нашар екенiн алFа тартып, сыныптастарынын алдында ренiштi сездер айтатынын, сондыктан баласынын мектепке барFысы келмейтшш айтады. Сiздiн эрекетiнiз?
э) Ата-ана баласынын сынып жетекшюшщ баска улт екш болFандыктан, ауыстыруды сурайды. Оздщ ата-ананын бул етiнiшiне жауабыныз?
2. Ата-аналарга арналган «Менщ отбасымныц бYгiнi мен болашагы» тренингi.
KатысушыларFа осы такырыпка ею коллаж жасау усынылады. Коллажбен жумыс iстеуде Yлкен
ватман жэне эртYрлi каFаздар, тYрлi-тYCтi ашык хаттар, т.б. пайдаланылады. Эдетте окушылар бул жумысты кызыFушылыкпен орындайды, бiрак усынылFан такырыптар кейде киындык тудырады. Коллаж жасап болFаннан кейiн катысушылар ез жумыстарымен топтаFыларды таныстырып, онын мазмунын энгiмелеп бередi. Жумыстын максаты: окушынын езiн жалFызбын деп сезшбей, отбасынын OFан эркашан колдау керсететш сездiру.
3. Тренингке цатысушы тараптар арасында диалог втюзу.
Атап айтканда, «Мейiрiмдi ана жэне катал ана» диалогын талдау. Мундай тапсырма кебшесе авторитарлык типтi ата-аналарFа усынылады. Бул Yшiн катысушыларFа алдын-ала темендегiдей сурак кою кажет: «Сiз езiнiздi катан ^рбеткей, авторитарлы) анамын деп есептейсiз ба (эже, эке, ата)?». Катал ананы керсету жаFдаяты да осыпан уксас етедi. Егер бул тапсырманы орындау барысында киындык туындаса, «бос» орындык техникасынын кемегiне жYгiнуге болады. Бул былай орындалады. ОртаFа ею орындык койылады, онын бiреуiне балалармен карым-катынаста киындыкка кездескен катысушы отырады. Бiрiншi OFан езiнiн YЙреншiктi мшез-кулкына негiзделген тапсырма усынылады. Сосын тренер катысушы^а карсы орындыкка отыруын сурайды, ендi ез мiнезiне карама кайшы эрекеттi керсетуi керек. Барлык топ катысушы^а жаттыFуды орындауда кемек керсетедь
4. Шагын топтардагы жумыс.
Ата-аналарFа каFаз бетiнiн сол жак баFанасына мукият, белсендi тындап отырFан адамнын кYЙiн, он жак баFанаFа тындамай отырFан адамнын кYЙiн бейнелеу тапсырылады. Сэл уакыттан сон топтын усышан нускалары талданады. К^аздын орта жаFына белсендi тындау кезiнде жасауFа болмайтын, немесе кедергi келтiретiн iс-эрекеттердi жазу тапсырылады. Ата-аналар белсецщ тындау кезшде жасауFа болмайтын, немесе кедергi кел^ретш iс-эрекеттерге мыналарды жаткызады: кенес беру, энпме такырыбынан ауытку, сейлеп отырFан адамFа, сын, баFа беру, сезш белу, ез тэжiрибесi
тypaлы affry. Myнaн кешн пiкipтaлacтьщ нэтижелеpi тaлrçылaнaды. Нэтижеciнде aтa-aнa белcендi ra^^y^R негiзгi rçaFидaтrapы pетiнде ceйлеciп отыpFaн aдaмдapFa тiке rçapaп отыpy, ^збен бaйлaныc оpнaтy, rçaжет жеpiнде бac изеу, жымию, «дэл cолaй», «дypыc», «Ha», «жо^» жэне т.б. фpaзaлapды rçолдaнy rçaжетririн, ойды ami^ray немесе тyжыpымдay Yшiн «Сiз .... депщз келiп тyp мa?» сия^ты cypaкrapды rçоюFa болaтынын aтaп aйтaды.
5. Киын жагдайдан шыгуга багытталган mpeнинг.
Kaтыcyшылapды бipнеше топ^ бeлемiз. 3p топ беpiлген cypaкrapды пaйдaлaнып, мэселеш тaлдaйды. Оpтarç шешiм нэтижеciнде пpоблемaдaн шь^удыц жолдapын ycынaды ^aerça топтap олapмен келicyi не келicпеyi мYмкiн, келicпеген жaFдaйдa eз вapиaнrтapын aйтaды). Сонымен, «... не icтеy кеpек?»:
Mен жaцa ^оныс^ кeшiп келyiме бaйлaныcты жaцa сыныпкд ayыcтым. Ось^н оpaй не icтеyiм кеpек?
Сыныптacтapым менщ ултымныц бacrça екенiне оpaй pенiштi aт ^ойып, кYледi. Не icтеyiм кеpек?
Mен еpтец мектепке бapyым кеpек. Алaйдa ондa менщ доcтapым жо^ деген ойдыц eзiнен-arç мен ^p^^rn. Не icтеймiн?
Mен сэнмен киiнбеймiн, aл cыныптacтapымньщ бэpi «сэвдой», олap менiмен доcтacпaйды. Не icтеyiм кеpек?
Сypaкrap бойыншa оrçyшылapдыц жayaптapы тaлдaнып, олapмен жеке жyмыcтap жYpгiзiледi.
6. «Kошeмem» ойыны.
Бул ойынды ойнay Yшiн aтa-aнa мен бaлaлap оpтaFa тypып, 6íp-6ípím4 rçолдapын ycтaйды. Эpкiм eз кepшiciне ^ошемет ceздеp aйтaды, кepшici OFaн paхмет aйтып, эpi rçapaй келеci кepшiге ^ошемет aйтyы кеpек, оcылaй жaлFaca беpедi ^a^a жaFдaйдa rçолFa допты aлып, оны ойынFa ^тысушь бacrça aдaмFa лaкrыpyы кеpек, т.б.). Kоpытынды: Адaмдap бip-бipiнен ^ошемет ceз естюе, оныц жYpегi мейipiмге толaды, aйнaлacындa жaFымды aтмоcфеpa rçaлыптacaды. 3p aдaм сын caFaттapдa шыдaмдыльщ тaнытyFa мYмкiндiк беpетiн тек eзiне тэн позитивт rçacиетrеpдщ иеci болып тaбылaды.
7. «Ашыщ айтсам...» жаттыгуы
Атa-aнaлapFa тeмендегiдей блaнкiлеp тapaтылып, толтыpылaды:
Тpeнингmiц ЖYpгiзiлгeн kyHÍ_
Мeнiц mpeнингmiк eciMiM_
MeHщ mpeнинг барысында my^emM_
Бзpiнeн de маган мына жумыс унады_
Жypгiзушiгe усыныс_
^лы_
Рeфлeксия ^рытынды
Сeйтiп, жac ypra^™ толеpaнттывдa тэpбиелеyдегi мектеп пен отбacыньщ эpекеrтеcтiгi мэселесшщ теоpияльщ негiздеpiн зеpделей отыpып жэне осы бaFыттaFы пpaктикaльщ жyмыcтapды тaлдay нэтижеciнде тeмендегiдей rçоpытынды жacayFa болaды:
1. Kasipri жahaндaнy зaмaнындa aдaмгеpшiлiк, iзгiлiк, CYЙicпеншiлiк, eзгенiц eзiндiк пiкipi мен ^у^ьгеыш тYciнicтiкпен rçapay сия^ты rçacиеттеpдi бойыта жинaFaн толеpaнrты тyлFa rçaлыптacтыpy -aca мaцызды мэселе.
2. Жac ypmrç бойынa толеpaнтrы мiнез ^ульщ rçaлыптacтыpyдa отбacы тэpбиеciнiц мaцызы
зоp. Алaйдa осы бaFыrтaFы жyмыcтapды жYзеге acыpyдa aтa-aнaFa кэciби тypFыдaн бipден 6íp кeмекке келетiн тэpбиелiк элеует жоFapы мекеме мектеп болып тaбылaды.
3. Жac ypra^ra толеpaнтrьщrça тэpбиелеyде мyFaлiмдеp, сынып жетекшiлеpi, элеyмеrтiк педaгогтap мен пcихологтap iзгiлiктi эpекеrтеcyдiц жaFымды жa^тapын rçaлыптacтыpa бiлyлеpi кеpек.
4. Толеpaнтты тyлFa тэpбиелеyде cayaлнaмa, cyхбaт, aтa-aнaлap жинaлыcы, бipлеcкен конкypcтap, меpекелеp, aптaльщтap, aтa-aнaлapFa apнaлFaн кypcтap, cеминap-тpенингтеp, отбacыльщ конcyльтaциялap сия^ты шapaлapды eткiзy оц нэтиже беpедi.
5. Отбacы мен мектептщ эpекеrтеcе жумыс icreyi нэтижеciнде жеткiншек толеpaнттьщтьщ
индивидтщ жэне когамнын жогары рухани жэне зияткерлш дамуынын белпс болып табылатынын, ал толерантты адамнын езгенщ мэдениетше курметпен карайтын, улттык намысы жогары, тез1мдшк, шыдамдылык, байсалдылык, юсшк, 1згш1к сиякты касиеттерд1 бойына жинаган тулга екенш тусшеда.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Декларация принципов толерантности. Утверждена резолюцией 5.61. Генеральной
конференции ЮНЕСКО от 16 ноября 1995 // Век толерантности: научно-публицистический вестник. М.: МГУ, 2001.
2 Тишков В.А. О толерантности // Толерантность и согласие. М., 2007. - 190 с.
3 ДробижеваЛ.М. Толерантность и рост этнического самосознания: пределы современности / Век толерантности: Научно-публицистический вестник. - 2003.-No 6. - С. 76-81.
4 Ashford N. 2016. Principles of a free societ. Jarl Hjalmarson Foundation. - 367 р.
5 Sullivan J.L., Piereson J., Marcus G.E. 1992. Political Tolerance and American Democracy. Chicago: University of Chicago Press. 278 р.
6 Тугжанов Е.Л. Политика межэтнической толерантности и общественного согласия в Республике Казахстан: политологический анализ: Автореф. дис... д-ра полит. наук. - Астана. 2010. - 40 с.
7 Казакстан республикасынын Конституциясы. 1995 ж. 30 тамызда кабылданган. Толыктырулармен жэне езгертулермен. http://www.akorda.kz. /official_documents/constitution. -29.01. 2019.
8 Коянбаев Ж. Семья жэне балалар мен жеткшшектер тэрбиес1. Алматы: Рауан. - 1990. - 234 б.
9 Антонов А.И., Медков В.М. Социология семьи. М.: Издательство МГУ. - 2016. - 304 с.
10 Рожков М.И., Байбородова Л.В., Ковальчук М.А. Воспитание толерантности у школьников: Уч.-мет. пос. Ярославль: Академия развития: Академия Холдинг: 2003. - 192 с.
11 Байбородова Л.В. Воспитание толерантности в процессе организации деятельности и общения школьников. // Ярославский педагогический вестник. - 2003. - №1. - С. 33-37.
12 Joseph C.L. 2017. Radical Humanism and Generous Tolerance. Lanham, MD: Hamilton Books. 112 р.
13 Адлер Я. О стремлении к превосходству. — СПб.: Астер-Х, 2017.
14 Фопель К. Сплочённость и толерантность в группе. Психологические игры и упражнения. Пер. с нем. М., 2005.
ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ШКОЛЫ И СЕМЬИ В ВОСПИТАНИИ ТОЛЕРАНТНОСТИ У ПОДРАСТАЮЩЕГО ПОКОЛЕНИЯ
М.К. Жазыкова
к.п.н., доцент Актюбинского регионального государственного университета имени К.Жубанова
Актобе, Казахстан, email: makash_k@mail.ru
В статье анализируются труды известных ученых о проблеме толерантности. С помощью различных научных источников раскрывается значение термина «толерантность». Далее, автор отмечая значение семейного воспитания в формировании толерантности у подрастающего поколения, анализирует структуру современной семьи. В заключении говорится о важности взаимодействия школы и семьи в этом вопросе. Также автором описаны некоторые методы и упражнения, помогающие родителям и учителям развить чувство толерантности у детей.
Ключевые слова: толерантность, семья, семейное воспитание, подрастающее поколение, семейные ценности, тренинги
THE INTERACTION OF SCHOOL AND FAMILY IN EDUCATION TOLERANCE
IN A GROWING GENERATION
M.Zhazykova Cand. Sci. (Pedagogy), Associate Professor Aktobe Regional State University named after K.Zhubanov, Aktobe, Kazakhstan, email: makash_k@mail.ru
The article analyzes the works of famous scientists about the problem of tolerance. With the help of various scientific sources, the meaning of the term "tolerance" is revealed. Further, the author, noting the importance of family education in shaping tolerance among the younger generation, analyzes the structure of the modern family. In the conclusion author makes stress on the importance of the school- family interaction. Some methods and exercises that help parents and teachers to develop tolerance in children are given.
Key words: tolerance, family, family education, young generation, family values, trainings
PegaKunara 16.04.2019 Ka6bMgaHgbi.
