CC BY
5К^азац мемлекеттж цыздар педагогикалыцуниверситетШц Хабаршысы № 2 (78), 2019
78.08:801.81
АУЫЗЕК1 ЭЦГ1МЕЛЕР - ЕЛ ТАРИХЫНЬЩ ДЕРЕККЭЗ1
Т.К.Элбеков
ф.г.к., «Колжазба жэне текстология» гылыми-инновациялы^ бвлiмiнiн менгерушю, М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне внер институты, Алматы, Казакстан, email: tokhtar58@mail.ru
Зерттеудщ бастауында ауызек1 энпмелердщ курылымы, хальщ прозасынын взгеде жанрларымен аракатынасы, таралу аясы, взшдак гыл^1ми сипаты, накты тарихи окигаларга катыстылыны, олардын тарихи т^лгалар вм1рдеректерш калыптаст^1рудагы мацызы свз болады. Ауызек1 энпмелердщ сюжеттер1 жаца замандагы, берп окигаларды камтыитындыктан жэне зерттеудщ квлем1 шыгын болу себепп онын непзп гылыми нысанасына казак жершдеп алгашкы кен орындарынын б1р1 Караганды квм1р внд1рюшщ Казан твцкерюше дешнп, кенеспк кезещндеп тарихи окигаларга катысты, 1916 жылгы улт-азаттык квтершске белсенд1 тYPде катыскан, ауыр зулматы басынан кеш1рген адамдар туралы, улы Абай вмршщ кейб1р тустарын кврсететщ онын адамгершшк касиеттерш айкындайтын туындылар алынып, Казакстан тарихында беймэл1м болып келген кейб1р тарихи деректер гылыми айналымга тYсiрiлдi.
Туйт свздер: фольклор, улт-азаттыц, ауызею эцггмелер, тарихи тулгалар, ауызша тарих, сюжет
Халык прозасынын ауызею эцпме жанрында белгiлi бiр окига сенiмдi, эрi карапайым тшмен баяндалады. Ол шагын болганымен, взше тэн баяндалу тэсiлi, квркемдiк жуйеш, композициялык, сюжеттiк курылымы болады. Ауызею эцпмеге катысты басты ерекшелiк, онда баяндалатын окиганын желiсi аса кен уакыт кенiстiгiн камтымайды жэне халык прозасынын взге жанрларына караганда, таралу аясы шектеут, нускалык Yлгiлерi некен-саяк. Квбiнесе, айтушы взiнiн басынан кешiрген жайттарды, болмаса жеке басы карым-катынаста болган адамнын кврген, бiлген, rimi, естiген энгiмелерiн свз етедi. Сондыктан бул жанр - халык прозасынын миф, ертеп, хикаят, эпсана, аныз сиякты салаларына караганда жинакы, накты, шынайы сипатка ие. Эрине, кай кезендерде де халык взiнiн кунделшт турмыс-пршшгше, когамдагы болып жаткан басты окигалар туралы ауызша энгiмелер тугызып отырган. Алайда, уакыт втiп, ауыздан-ауызга таралу барысында олар тYрлi взгерютерге ушырагандыктан, квпнускалык сипатка ие болган. Свйтш, бара-бара ертегi, аныз т.б. жанрларга ауысып, бYкiлхалыктык мурага айналган.
Тагы бiр айта кетерлiк жайт, энпмелердщ таралу аясы жалпыхалыктык денгейде врiс ала алмайтындыгынан, сондай-ак карапайым ауызею тшде баяндалатындыгынан, жазба квркем энпмелер секiлдi калыптаскан эдеби нормаларга, стилдiк кагидаларга багына бермейдi. Энпмеге аркау болган жерге, влкеге, аймакка гана тэн жергiлiктi, кэсiби, диалект свздер, тiркестер, макал-мэтелдер, накылдар т.б. квптеп кездеседi.
Эр кезендерде жазып алынып, сирек корларда жинакталып калган, болмаса бYгiнге дейiн азды-квптi басылымдарда жарияланган мэтiндердi жYЙелеп, гылыми саралау барысында «Ауызею тарихи энпмелердщ» такырыптары: Казакстандагы тущъш вндiрiс орны Карагандынын жерiнен тас квмiрдiн табылуы, Ресей вкiметiнiн шешiмiмен онын агылшын кэсiпкерлерiне сатылуы, казактардын квмiр казу кэсiбiне мамандануы, жумысшы болып калыптасуы, олардын ауыр турмыс-тiршiлiгi жвншде халык туындылары, 1916 жылгы улт-азаттык квтерiлiске белсендi тYPде катыскан, ауыр зулматы басынан кешiрген адамдардын эцпмелер^ Абай жэне онын айналасын, Акан серi, Балуан Шолак, Кажымукан т.б. вмiрiн, халыкка жасаган кайырымды ютерш баяндайтын шыгармалар т.б. болып жалгаса беретiнiн квруге болады.
Ал «Новеллалык ауызекi энгiмелерге» негiзiнен жекелеген адамдардын болмыс-бтмше, турмыс-тiршiлiгiне, кэсiп-мамандыFына, квзкарас-устанымына катысты туындылар жатады. Мысалы, баFЗы замандарда да, тiптi бYгiнгi кYннiн взiнде де киыннан кисын табар, ой-киялы жYЙрiк куакы, ку тiлдi, тапкыр, дiлмар адамдар квптеп кездеседi. ¥рпактан урпакка тарап, казак коFамынын эр кезендершде бой кврсететiн тYрлi адамдардын саналуан мiнез-кулыктары, ерекше касиеттерi, болмыс-бтмдер^ iс-эрекеттерi кулардын жиынтык бейнесi ретшде кврiнiс бередi. КуларFа, тапкырларFа, шешендерге катысты ауызекi энгiмелер квбiнесе жиын-тойларда, бас косуларда, конак-кэде Y^i^^ тындарман кауымнын квнiл-кYЙiн квтеру Yшiн, болмаса дYниекор, пасык YЙ иелерш, немесе карсы адамдардын, билiк иелершщ кайырымсыздыFын, эдiлетсiздiгiн, Yстемдiгiн тiкелей сынап, бетiне басу максатында арнайы дайындыксыз, табан астында туындап отырFан. Айырыкша
Крзац мeмлeкeттiк щыздар ждагогикалыщyHueepcumemiHщ Хабаршысы № 2 (78), 2Q19
ескеpе кететш жэйт, мандой эцriмелеp оpнымен, жYЙелi тYpде, хольщтьщ ^о^ь^^су дэстYpiмен, ^ыс^ м^м^н^ aйтылaтындьщтaн, тындapмaн жaдынa жылдaм жaттaлып, ел apa^ma тез тapaлFaн.
Эзге ж¥pттap сия^ты rçaîarç хaдrçындa дa меpгендiк, оцшыльщ, к^сбегшк, сaяткеpлiк тypaлы, т^мыс^, ¥pльщ-rçapлывдa т.б. бaйлaнысты новеллглы^ эцriмелеp мол сaкraлFaн. Олapдыц кeпшiлiгi ^ызьщты оrçиFaлap желiсiне rç¥Pылып, тацдоутыны тaндaндыpып, e3iœ еpiксiз тapтып отыpFaн. Эсipесе, сaяткеpлiк эцriмелеpде rçиялFa беpiлiп, эсipелей, aœpa aйтy YPДiсi белец aлFaн. Ал т^мыстьщ эцriмелеpде кэсiп-мaмaндьщ, тapихи жaFдaйлap, жеке aдaмдapдыц бaсынaн eткен ayыp жaйттap, ^илы-^илы тaFдыpлapы бaяндaлaды.
«...Эцriмелеpде eмipдiц aщы шындыFы бейнеленедi. Хглы^тыч м^ц-м^кгэжын, apмaнын, Yстемдiк етyшiлеpге деген aшy-ызaсы мен кYpесiн бейнелейтiн эцriмелеp eмip CYPyiн токгаттй, дaмып отьфды. Хольщ олapды тыцдоп, ^arç уо^ыт бойы есте сокгап, ayыздaн-ayызFa тapaтып отыpды. Эцriмелеpден сол кездегi уо^ыт aFымын, хглы^тыч дYниетaнымын сезyге болады. Кей эцriмелеp eзiнщ кepкемдiк тYpi жaFынaн ^ншо элсiз болсa до тapихи тaнып-бiлеpлiк мaтеpиaл pетiнде к^нды болып тaбылaды. Тapихи оньщтьщ, та^ты шындьщ - мiне, осылap eткен FaсыpлapдaFы эцriмелеpдщ сaпaсын бiлдipедi.
...Фольклоpдыц бос^ жaнpлapынa rçapaFaндa ayызшa эцпме ^адой дa 6íp оrçиFaFa непзделш тyындaйды. БолFaн о^отоны бейнелеп шь^ады. Тapихтa белгiлi, ото^ты aдaмдapдыц габшесе ayызшa эцriмелеpде бейнеленyi, мiне, сонды^ган. Orçrna болып кеткеннен кейiн бipден тyындaFaн ayызшa эцriмелеpдщ фольклоpльщ eмipi Ken жaFдaйлapFa бaйлaнысты. Егеp эцпме eмip aFымынa сaй келiп, api ^ызьщты болсa, кец тapaп, хольщтьщ жaдындa ^гады. Олapдыц мозм^ны eзектiлiгiмен, rçоFaмдьщ мaцыздылыFымен, кeпшiлiк с^онысымен еpекшеленедi» [1, 10-11 бб.].
Жеp крйшуыныц бaйлыFымен бYкiл элемге тaнылFaн KapaFa^^i eцipiнiц, ^олосыньщ, кeмip eндipiсiнiц тapихы ^apara^m кeшпелi мaлшы бaлaсы Annarç Бaйжaн¥лыньщ есiмiмен тыFыз бaйлaнысты екендш мэлiм. Оныц 1833 жылы шaмaсындa ^ой жaйып жYpiп сyыp шшен тayып aлFaн «жылтыp тaстapы» ayыл ж^тын тaцдaндыpып, кейiн олapдыц тaс кeмip екендiгi aньщтaдып, Сapмaнтaй деген ^aзa^тыц иелiгiндегi б^л жеp (1856) гапес Н.Ушaковпен 250 сомFa сaтылып, «Kapaзaбой» anFam^i кен оpны ж^мыс^ rçосылFaн едi. Бaсындa ол Стсск мыс бол^ыту зayытыныц Faнa кзжетплшн eтеп отыpды. ХХ Faсыpдыц бaсындa «Ушaков жэне компaниясы» кэсiпоpындapы rçapжыльщ rçиындьщтapFa ^шьфоп, кен оpнын олдымен кэсiпкеp Жaн КapноFa (сол т¥CтaFы Сaди Кapно Фpaнция пpезидентiнiц ^лы) жaлFa беpiп, соцындо НИКОЛОЙ II таттоньщ ^олдоуымен тYбегейлi сaтылFaн (1905). ApaFa екi жыл солып eндipiс Джим Геpбеpт бaсшылыFындaFы «Стасск мыс pyдaлapыныц aкционеpлiк rçоFaмы» мекемесiнiц бaсrçapyынa беpiледi. Эцipде Кецес eкiметi ^¥PылFaн жылы (1918) «Стасск мыс бол^ыту зоуытын» жэне бос^ кeмip кэсiпоpындapын мемлекеттiц меншiгiне eткiзiлiп, KapaFaндыFa ayмaFындa aлFaш A.A.Гaпеев геологияльщ бapлay ж¥мыстapы жYpгiзiледi. Сeйтiп, Кецес кезецiнде б^л eцip КСРО кeлемiндегi осо ipi кeмip бaссейнiне ОЙНОЛОДЫ. KapaFaнды e^^p^rn^ тapихынa бойлонысты эцгiмелеpде Апт^ болоныц тос кeмip кeзiн тобуы тypaлы оцыздон босгап кецестiк кезецнiц 50-60 жылдapынa дейiнгi тapихы бояндолоды. Эцгiмелеpдiц денi шaхтеpлеpдiц оузынон жозылып aлынFaндьщтaн, олap боямосыз, ^apara^m тiлмен жетюзшген. Алойдо, кецестiк идиологияныц сaлдapынaн топтьщ кeзrçapaстa, коммyнистiк ¥стaнымдapдьщ ы^тлындо ойтылып, шынойылы^тон arcmaBraraK ^CT^rn до бой^^мой rçaдaды. Сонды^ган кейбip эцгiмелеpдi о^и отыpып, бipжa^ты сaясaттыц, жолоц пpолетapиaттьщ eмip-сaлттыц кepiнiстеpi ой^ын кepiнiс беpедi.
Пpофессоp A.Гaпеевтiц жетекшiлiгмен 1920 жылы KapaFaндыFa келген геологияльщ-бapлay экспедициясы тypaлы, Faлымныц жеке ^ызмет жeнiнде сол кезде кeмip шaхтaлapыныц бipiнде ж^мыс iстеп жYpген Шэйiт Асойыновтон 1956 жылы жозылып aлынFaн мыт эцпмеде жон-жо^ты сeз болоды. «...Гопеев ею кYндей тыньщты. Ол кезде бiздеp rçaзFaн кeмipiмiздi ayыл-ayылFa тapaтып, томо^^ aйыpбaстaп отыpaтын едiк. Кой сойып, ^оно^сь беpдiк. Конадосыны ^тай беpдi десейшi? Бiз оны былой беpдiк: 6íp кeгaлды жеpде, amm^ додадо. Гопеев эйелiне ойтып жaтыp:
- М^ны rçaaarçma ет дейдi, — деп. Ол ею кiсiге бeлек тобо^ жосоп, бос тapттьщ. Нapимaн Ахметов тYсiндipiп отыp:
- СойылFaн молдыц босы мол кiмге apнaлып сойылсо, соFaн беpiледi, — деп. Сeйтсе, Гопеев ^озо^тыц ол дэстYpiмен еpтеpек тоныс екен. Эйткенi 1916 жылы Екiбaст¥здa болып ^ш^н екен. «Жо^сыдо жотты^ жо^» деген FOЙ. Сол кYннен бостоп-a^ YЙpенmiктi адомымыздой болып кеттi.
Содон Гопеев 6íp жоз бойы болды. Б¥pынFы есю maхтaлapды apaдaды. Бipmетi Мой^¥ды^, Соrçыpeзенi, СоpaцFa дейiн, осы KapaFaндыны тYгел тексеpдi FOй. Мен жэне ЖYнiс дейтiн кiсi 6op екеyмiз a^am^i кYннен бостоп ^ошон KapaFaндыдaн rçaйщaныншa Гaпеевтiц ^apayындa ж^мыс iстедiк. Бiparç ^aзip бiздi ^мытып то rçaлFaншыFap...
Ka3a^ мeмлeкeттiк v^biedap пeдaгогuкaлыцунuвepcuтeтiнiц Хaбapшыcы № 2 (78), 2Q19
Бip куш 6ip ^ызьщ yarç^a болды. КapaFaндыдaн yзaй бepдiк. Жaцбыpcыз, бултсыз кYндepi жeткeн жepiмiзгe тYнeй дe caлып жYpдiк. ОFaн iшiмнeн peнжiп тe жYpдiм.
Бip кYнi ^цщз aтып aлFaн бec-aлты Yйpeктi гсып жeп, Со^ьф eзeнiнiц бойындa жaтып кзлдык;. raroeB^rç rçacындa жYpeтiн B^TOp дeгeн жiгiт 6ap eдi. Тaцepтeц бэpiмiз дe тypдьщ. Гaпeeв тe тypFaн. Ал элгi Bиктоp уйы^гап жaтrçaн-ды. Бip кeздe «oyp!» дeп оньщ Ycтiндeгi кepпeciн 6ipey жулып глды. Дэл бayыpындa от оpнындaй болып иipiлiп 6ip rçapaшyбap жылaн жaтыp. raroeB^rç зэpeci ушып ^ni. Bиктоp элi уйы^гап жaтыp. Оны оятcarç, rçозFaлып кeтyi мYмкiн. Бaйrçaмaй ^rna^a ra^bi^ca, жылaн шaFып ^уы мYмкiн. Сонды^ган 6ip aдaм ^олытан, 6ip aдaм aяFынaн CYЙpeп aлa кзштык;. Тeceк rçозFaлFaндa жылaн бacын оpтacынaн шыFapып, ^a^a^rara aлa ^ойды. Bиктоpдьщ зэpeciнщ ^raern-aй! Сошн кeйiн дaлaFa cиpeк ^отатын болдьщ-ay! Сол жылы кYЗгi суьщ тYce rçamipa кзйтып кeггi. Содaн тешн кзйтып оpaлFaн eмec. Kici-arç eдi!» [2].
БYгiнгi кYнгe жeткeн ayызeкi эцгiмeлepдe бeлгiлi 6ip тapиxи оrçиFaлap ceнiмдi, api ^apammrn тiлмeн бaяндaлaтыны aцFapылaды. Кeбiнece, aйтyшы eзiнiц бacынaн кeшipгeн жaйггapды, тapиxи оrçиFaлapды, болмaca жeкe бacы rçapым-rçaтынacтa болFaн aдaмныц кepгeн, бiлгeн, тiптi, оrçиFa ^^^epm^ ayзынaн ecтiгeн эцгiмeлepдi ceз eтeдi. Эcipece, xami^biR бacынaн eткeн ayыpтпaльщты cэггepдi, ^нды оrçиFaлapды, отapшылдapFa Kap^ кYpecтepдi, eл бacшылapыныц, бaтыpлapдыц, тapиxи тyлFaлapдыц epлiк, aзaмaттьщ icтepiн бeйнeлeтiн дepeктiк мaзмyны бacым эцгiмeлep кeптeп кeздeceдi. Мысглы, Оpтaльщ Fылыми кiтaпxaнaдaFы eciмi бeлгiciз capбaз жeткiзгeн «1916 жылгы Аrçмолa yeзi, Capыaprça болыcындaFы кeтepiлic» aггы ayызeкi эцгiмeдe rçapy^n eл aдaмдapыныц мyздaй rçapyлaнFaн пaтшa эcкepлepiнe к^сы кeтepiлic шынaйы бaяндaлaды. Дэлeл Yшiн эцгiмeдeн rçыcrçaшa Yзiндiлep кeлтipyгe болады.
«...Ын cyытпaй 1916 жылFы 25 июльдe «K^a^^ rçapa жумыс^ кici бepciн!» дeгeн бyйpьщ жeтiп кeлдi.
Елдщ жYpeгi eндi ayзынaн шы^ты, «caлдaт cypaFaн eœm» дeп шошыды. Болыcтap бyйpьщты оpындaFaнын тэyip кepдi. Ел бepмeгeнiн кeздeдi. Кeзrçapacы бузылды, болыcтap улы^-ь^т icтeй бacтaды, OFaн eл кeпшiлiгi кeнбeдi. Жaнжaл болды, болыс, тiлмaш, ayылынaйлapдьщ ^азын, мepiн тapтып глды, rící, тiзiм бepмeйтiндiккe бeкiдi, «^ap^i тypaмыз, ^сыктай ^нымыз rçaлFaншa пaтшaньщ, тepeлepдiц эдiлciздiгiнe кeнбeймiз!» дeгeн бipлiктi кYшeйтгi. БypынFы py apaздьщ кдлып, мeйiлiншe бayыpмaл болды. ...^ыс^сь, cоFыcyFa бeггi тYзeдi, apaбacтьщ caйлaп, peтпeн cоFaн бaFынды. Осы кYнгi Capыaprça болысы (ecкiшe Кeнeк, КapaFaш) дeгeн eлдeн eкi мындaй кici эcкepлiк caбынa тiзiлдi. Бacrça жarçтaн eзi т^нт кeлгeн дe бap. Бэpi Yш мьщтан aprarç кici болды. Cern^p amirniR iшi, Аймысьщ дeгeн тayдьщ бayыpындa кeп ^осын шepy тapтып жaгты.
КолдapындaFы rçapyы, мaшинa тeмipiнeн ycтaлapFa cовдызFaн aйбaлтa, нaйзa, кeйбipeyлepiндe бытыpaлы мылтьщ, ^ышпсыз ecкi ^ылыш, киiмдepi: кигiздeн icтeлгeн кeнeк (ecra бaтыpлapдьщ cayытындaй); бacтapындa: тeбeci жщште, yзындыFы eкi rçapыc, caйлapын rçызылмeн жYpгiзгeн ^та^шын тэpiздi бepiк, iштepiнeн шaндыFaн aprça^ кeйбipeyлepi жщште шыбыкган шapбarç
то^ып кигeн (бyлapдьщ 6spí о^ emeCT^ aмaлы). Бул ya^ina осы кYнгi КоpFaлжьщ болысы (Тiнэлi дeгeн eл) 6íp ^истопты Рarçымжaн дeгeн aзaмaттьщ бacшылыFымeн eлтipгeн. Cодaн 300 caлдaт шьщ^н xaбap кeлгeн.
...Бipтaлaй rçaзarçтaн ycтaFaн тyтrçындapы бap 200 caлдaттыц кeлiп rçanFamm бiлдi, aлдынaн ^arç эcкepi ^ap^i шыгып, eндi cоFыc болды. Оpыcтa мылтьщ бap дeгeн rçaзarçтыц eci^4e жо^, eшiгiп отыpFaн кeцiлмeн raróap тapтrçaн aдaмдaй ^aman aггы ^ойды. ТоFыз aггы caлдaты бap, erçreci apбaдa, aггылap apбaныц eкi жaFынa кeзeк шыFa cacты. K^a^rap тaянa бepгeндe apбaныц жaFынa
шыгып глып, aггaн тYce кдлып мылтьщты rçapдaй жayдыpды. Жaяyлapы дa aram жaтыp, мылтьщтьщ OFы бypшarçтaй тYciп, тYтiнi тyмaндaй болды. Элi ^от^н жо^, aлдымeн Эбдiлдa Бeкyлы дeгeн
6íp aзaмaт жeтiп бapып, нaйзaны caлa бepгeндe, eкпeдeн тиген кeп о^тьщ кYшiмeн rçaлпarçтaй ушып тYCтi. Онымeн ^ca aпыp-топыp rçaзarçтaн куляя-кутаи ^глды, кici кзлып, aт ойшкгап шыгып жaтыp, aт жь^ылып, кici мiнгeciп жYP, caлдaггap мaцынa жолaтпaды. Кaзarç эcкepi кeйiн cepпiлдi.
Caнaп кeлгeндe eлгeн aгтa eceп жо^, жиыpмaFa жуьщ кici eлiптi. БypынFы ойдaй болмады, эcкepдiц ^6í жacыpынып ^шып жaтыp, бacтьщтapы aйrçaйлaп токгатып жYp. Ендi ^олтыктаспады, aлыcтaн rçоpшaп жYpiп глды, эйтeyip, оpыcты жYpгiзбeдi. Оpыc тa cacaйын дeдi. ^ыс^сь, оcымeн шeлгe eкi ^н rçaмaды. Yшiншi кYнi apтынaн 500 caлдaт eл шeтiнe кeлiп ^глды дeгeн xaбap кeлдi. Ендi элшщ кeлмeйтiнiн бiлдi eл, мyнымeн eз бeтiмeн ^оя бepiп, эcкep тapaп, eлдi кeшipiп ШyFa rçapaй rçaшyFa бeт тYзeдi. Бip кYн, 6íp тYн тоrçтaмaй кeшiп «Еcкeнe» дeгeн жepгe бapFaндa, кeйiнгi 500 caлдaттыц глды ^уып жeггi. CоFыcapлыrç шaмa жо^, эcкep тapaFaн, eл ^шып rçyтылa aлмaды. Сол жepгe ^онды. Атrça мiнep eл aдaмдapы ^шып, rçaтын-бaлa, шaлдap rçaлды. Оpыc тYгeл жeтiп, rçaлFaн eлдi тYгeл тущын ^ылды.
Казащ мeмлeкeттiк щыздар ждагогикалыщунивeрситeтiнiц Хабаршысы № 2 (78), 2Q19
...Кез-келген кэзок болосыньщ кояншо œ^pm eлiп жотконыньщ соны жок. Ел молдон, жоннон бездi, эке бaлaдaн aйыpылды, кошены оц болды, кamпaFaны мылтык пен кылыштыц жYзiнде ^p болды. Ел aдaмдapы «Киямет осы!» десть К&^он ел кapaды, жYзiн беpдi. Хон болдыц деп елдiц бос кeтеpеpiн (Алсын, Остн тaFы бipнешелеpiн) туткын кылып, Акмолоныц колосьта arnm кеттi» [3].
Бул - 1916 жылFы улт-aзaттык кeтеpiлiстiц 6íp Farn кepiнiсi. Ал шоц босып, сapFaЙFaн KOлжaзбaдap коншомо тapиxи окиFaдapды, деpектеpдi жaсыpып жaтыp. Ол жaFы ^теген зеpггеymiлеpге беймэлiм.
XIX Faсыpдыц соцы мен ХХ Faсыpдыц бос кезшде eткен тapиxи O^Fanap мен тоньше тулFaлapFa бойлонысты тyындaFaн ayызекi эцгiмелеpде 1916 жылFы улт-aзaттык кeтеpiлiстен eзге xaлыктыц босынон eткен килы-килы кезецдеp, ayыp тpaгедиялык жaFдaйлap, ел тaFдыpынa жоуопты белгiлi кaйpaткеpлеpдщ кepкем бейнелеpi aйmыктaлaды. Олapдыц кaтapындa улы Абой мен экесi K¥нaнбaЙFa, отосы AлшынбaЙFa, мaцaйындa Киясбой, Кeкбaй, Бaзapэлi, ^кше, Мыpзaxaн т.б., Aбдpaxмaн, Уэсило, Зубэ^, Акот секiлдi тyыстapы жeнiндегi, Болуон Шолок, Кожымукон, Акон сеpi, Шоpмaнныц Мусосы, Шоц, Соккугак билеp жойыц^ы, отокты aцmы-меpгендеp, сaяткеpлеp, кYЛдipгi-кyлap, aйткыm-mеmендеp мен тaпкыpлap тypaлы эцгiмелеp 6op. Солapдыц 6íp тобы -Абойдыц эдiл билiгiн, aкыл-пapaсaтын, aдaмгеpmiлiк кaсиеттеpiн яшып кepсететiн тyындылap. Солapдыц сaпындaFы мыт эцгiменi семейлiк К. Xaйpоллaулы 1947 жылы белгiсiз ойтушыдон жозып aлFaн:
«... Бул кезде Бибш Абойдыц колындо болFaн кездеpiнде Абой 34 жосто едi. Бул 1879 жылдapындa. KaйнaFaм Естемip Игембой ботась жылкысын бокты, кYЙеyiм Шынтой койын бокты. Мен YЙ mapyaсынa ойнолыстым. Жиыны - Абойдыц eзiмен, оныц бaлaлapыныц колындо 13 жыл болдым. Ец aлFam бapFaнымыздa молымыз жок, кaмкоp одомныц кapaмaFындa бapFaн едш. Он Ym жылдыц imiнде бiзге 500 кой бiггi. Мен Абойдыц колыт бapFaндa 19 жосто едiм. 32 жосымдо eз еpкiммен rçaïïra кemтiм» [4].
Осы 6íp эцгiменiц eзiнде Абой мен оныц уpпaктapыныц эдiлдiгiн, кiсi a^i^rna кияшт жaсaмaFaн aдaлдыFын, элсiздi демеп отьфотын жомapггыFын кepyге болады. Бул Кецес кезецiне дейiнгi козокы коFaмдaFы кожойын мен кызметшшщ, жaлmы-мaлmыныц apaсындa кaдыптaскaн кapaмa-кaйmылыктыц (оппозициялык пиFылдыц - Т.Э.) Абойдыц озомотты^ устaнымдapынaн сыpт екендтн бiлдipедi. Абой тaлFaмы бойыншо эp одомныц моцдой теpiмен келген ецбеп адол бaFaлayы тиiс.
Бiз бул pетте бipеp тapиxи ayызекi эцгiмелеpге Faнa то^толып eтyдi моксот туттык. Себебi, xaдык пpозaсыныц eзге жaнpлapынa ^paFa^^, тapиxи мaзмундaFы эцгiмелеpдiц деpектiдiгi Yлес-сaлмaFы босым келедi. Сондьщтон бул жaнpдыц тapиxилыFын до тYбегейлi тYPде зеpггеy кэжет етiледi.
ТYЙiндеп ойт^ондо, осы maFын Faнa толу ецбектен бaFЗы зaмaндapдaн беpi ото^н бaлaFa оуызшо тapaп келген xaлыктыц ^оз^ы^ муpaлapы, эсipесе aцыздap мен оуызею эцгiмелеp улттык тapиxтыц кaйнap кeздеpiнiц 6ípí екендiгiне кeз жеткiзгендей болдык. Олapдa бояндолотын O^Fanap, кepсетiлiп отьфотын деpектеp, кaйpaткеp тулFaдapдыц eмipi мен кызметше котысты мэлiмеггеp -кepкемдiк киялдыц жемiсi емес, кеpiсiнmе, такты тapиxтыц, дэлелдi шындыктыц нысонды белпс pетiнде осо кунды. Себебi бул жaнpлapды комтыитын тyындылapдa pеaдды кейiпкеpлеpдiц aты-жeнi, aткapFaн iс-эpекеггеpi, яFни тapиxи бейнесi шынойы сypеггеледi. Бул aцыз-эцгiмелеpде кepкем киял мYЛде болмойды деген бipжaкты тужьфым емес. Рос, кост, киял кездеседi, 6ípo^ миф, еpтегi, xикaя, xикaят жaнpлapындaFыдaй кец оукымды ^омтымойды. Мэселен, mежipелiк aцыздapдa козок xaлкыныц, оныц бipлестiктеpiнiц, py-тaйпaдapыныц, тepе-тeлецгiггеpi мен кожaдapыныц aтa-тегiн кepкем тезбен бояндой отыpып, улттыц сон Faсыpлык тapиxнaмaсын, тугас 6íp улттыц eсy-epбy жолдapын ойкындоп беpедi.
КYЙ aцыздapдa дэстYpлi козок музыко eнеpiнiц, жекелеген тyындылapдыц mыFy тapиxын бояндоу ap^rnrn улттык pyxaнияггыц негiзiн колоуты ^p^m^ кейiнгi улы eнеpпaздapдыц eмipi мен шыFapмaшылыFын, олapдыц эp кезендеpдегi мэдениетке коскон Yлесiн aйкындayFa, сeйтiп, бipтутaс мэдениетiнiц бipтутaс тapиxын кaдыптaстыpyFa мYмкiндiк беpедi. Ал топонимдiк aцыздapдыц до деpектiк сипоты, тapиxи негiздеpi босым болып келетiнiн aцFapyFa болады. ¥лы дaдaныц эpбip тосы, тоу мен ойы, сaй-сaлaсы, eзен-кeлдеpi aтayлapыныц жеке-жеке шежipесi олapды KOныстaнFaн py-тaйпaдapдыц, кaйpaткеpлеp мен бaтыp-бahaдYpлеpдiц тapиxымен тыFыз бо^оньст epбiп отыpaтындыFы aцFapылды. Тapиxи a^^apFa apкay болFaн улт-озоттык идеясы кошондо елдiц еpкiндiгi мен бостaндыFын, еpiк-жiгеpiн, еpен еpлiгiн ту етiп, тэyелiздiк устaнымдapын сон уpпaктыц соносыно ti^pm келдi. Ел босыно кYн тyFaн сын сэггеpде оцыз эцгiмелеp эp aзaмaттыц жYpегiне оскок pyxтыц уpыFын септi, отaнсYЙгimтiк сезiмiн оятты. Ауызею эцгiмелеpдiц окиFaлapын ойтушы eзiнiц босынон кеmipiп, болмосо OFaн котысты кейiпкеpдiц оузынон есту apкылы бояндойтындыктон,
Казац мемлекеттж цыздар педагогикалыцуниверситетШц Хабаршысы № 2 (78), 2019
аныздарFа караFанда бул жанрлардаFы туындылардын деректшш басым болып келетiндiгiне квз жеткiзiлдi.
¥зак жылдар бойы бабалардан аманат болып жетш, елдiн сирек корларында жатып к&^ан араб элiпбиiнiн шаFатай, кадiм, твте жазуларда хатка тYCкен бул жэдiгерлер толык жарияланбаFандыктан, бYгiнге дейiн олардын зерттелуi де кемшш болып келдi. Сондыктан зерттеушiлерге де, жалпы окырмандарFа да колжазба мэтшдермен танысудын мYмкiндiгi аз болды. М.О.Эуезов атындаFы Эдебиет жэне внер институты дайындаFан «Бабалар свзi» жYЗ томдык сериясы (2004-2013) осы олкылыктардын орнын толтырып, бiрегей топтаманын 80-89-томдары аталFан жанрларды камтыды. Свйтiп, казiргi буын мен кейiнгi «Мэнгi ел» азаматтарынын казак халкынын вткен тарихы мен мэдениетш, салт-дэстYрiн, фольклорын кен аукымда окып-тануына, курмет кврсетуiне, отансYЙгiштiк рухта тэрбиеленуше мYмкiндiктер туFызды. Бул YPДiс халык эдебиетiнiн негiзiнде улттык тарихты толыктырып, жанаша жазуFа зор ыкпалын тигiзедi деген ойдамыз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
Эуесбаева П. АлFы свз //Бабалар свзк ЖYЗтомдык. - Астана: «Фолиант», 2013. Т. 96: Ауызею энпмелер. - 432 б.
М.О.Эуезов атындаFы Эдебиет жэне внер институты. Колжазба коры. 432-бума.
Орталык Fылыми ютапхана. 1022-бума.
Орталык Fылыми кiтапхана. 629-бума, 10-дэп.
УСТНЫЕ РАССКАЗЫ - ИСТОЧНИК ИСТОРИИ НАРОДА
Т.К. Албеков
к.филол.н., руководитель научно-инновационного отдела «Рукописи и текстология» Институт литературы и искусства им.М.О.Ауэзова, г.Алматы, Казахстан Алматы, Казахстан, email: tokhtar58@mail.ru
В начале исследования речь идет о составе устных рассказов, о взаимосвязях народной прозы с другими жанрами, ареале распространения, научные характеристики, отношение к подлинным историческим событиям, и их роли в формировании источниковой основы жизнедеятельности исторических личностей. В научный оборот впервые вводятся малоизвестные до настоящего времени сюжеты устных рассказов, охватывающих исторические события досоветского и нового времени. Поскольку формат исследования носит ограниченный характер, в его основу легли трагические моменты восстания на Карагандинском угольном бассейне, повествования о судьбых людей, погибших в период восстания 1916 года, некоторые исторические сведения из биографии Абая, характеризующие его гуманистическую сущность.
Ключевые слова: фольклор, национально-освободительный, устные рассказы, исторические личности, устная история, сюжет
ORAL STORIES - THE SOURCE OF HISTORY OF PEOPLE
T.K. Albekov
Cand. Sci. (Philology), head of scientific-innovation department "Manuscript and textual criticism» M.O. Auezov Institute of Literature and Art, Almaty, Kazakhstan, email: tokhtar58@mail.ru
At the beginning of the research, there is the discussion of the composition of the oral stories, the interaction between the folk prose and other genres, the area of spread, scientific characteristics, attitudes to real historical events, and their role in formulation of the source basis of vital activity of historical personalities.For the first time the little -known plots of the oral stories covering the historical events of the pre-Soviet and modern times have been introduced into scientific circulation, and since the format of research is limited, it was based on the tragic moments of the uprising in the Karaganda coal basin, the narrative about the fate of people who died during the uprising of 1916, some historical information from the biography of Abay, characterizing his humanistic essence.
Key words: folklore, national liberation, oral stories, historical personalities, oral story, plot
PegaKUHara 13.02.2019 Ka6biggaHgbi.
