CC BY
15ГТАХР 17.82.40
ЦОЙШЫГАРА САЛГАРА¥ЛЫНЬЩ «КвМБЕ» РОМАН-ЭССЕС1НЩ ТАНЫМДЬЩ
СИПАТЫ
Н.С. Балтабаева PhD доктор, ага оцытушы Казац мемлекетпк цыздар педагогикалыц университетi, Казацстан, Алматы ц., email: balnargiza@mail.ru
Мацалада К-Салгариннщ ек1 Yлкен бел1мнен туратын «Кембе» атты роман-эссес1н1н жанрлыц сипаты, танымдыц устанымы мулде белек шыгармасы царастырылады. Шыгармада тек туындынын бастан-аяц диалог тэсшмен жазылгандыгы жанр табигатын айцындауга мумк1нд1к беред1. Эйткеш диалог роман-эссе жанрыньщ нег1зг1 керсетк1ш1н1н б1р1 болып саналады. Сондыцтан да шыгармадагы цазац халцынын кене цыпшац заманындагы курдет тарихы автор мен онын досыныц диалогына цурылган.
КСалгариннщ ез шыгармасын роман-эссе деп атауынын басты себеб1 цазацтын цазац болгандагы тасца басылган кене тарихын керкемд1к айналымга тYсiруге тырысцандыгында жатыр деп ойлаймыз.
Туйт свздер: жанр, эссе, роман,квмбе, кене цътшацтар, роман-эссе
Букш элемдш эдебиеттану гылымында жанр типологиясынын езгерiске тусш, Yнемi жанарып, жацгырып отыруы занды цубылыс болса, бул арнанын цайта багамдалу мэселесi де толастамайтын Yрдiс. Эсiресе бул эссе жанрымен трансформацияланган шыгарма тYрлерiнен аныц байцалады. Сондыцтан да роман-эссенщ табигатын ашу Yшiн алдымен онын жанрлыц сипатына жэне эссе жанрынын езiне тоцталуга тура келедь
Г.Н. Поспеловтiн енбектерiнде жанр угымы типологиялыц категория ретiнде тYсiндiрiледi: «...жанры представляют собой явление, исторически повторяющееся вразные эпохи, в развитии различных национальных литератур, в разных направлениях одной эпохи национально-литературного развития. Иначе говоря, жанры - явление не исторически конкретное, а типологическое» [1, с.102].
Жанрдын типтшгш, цайталанушылыгы мен турацтылыгын В.Кожинов былай керсетедк «...жанр, понимаемый как тип произведения, есть образование исторически устойчивое, твердое, проходящее через века» [2, с.36].
Н.К. Гей: «Жанр - это художественная формула мира» [3, с. 46] десе, А.Н.Лурье: «в жанрах аккумулируется существенная часть эстетического опыта человечества» [4, с.57] дейдь
Эссе (французша Еssaу - тэжрибе) жанрынын атасы - француз жазушысы Мишель Монтень. Ол езшщ эйгш «Тэжiрибесiнде» цогамдыц, элеуметтiк ой-санага эсер ететш тек цана езiме тиесш пiкiрiмдi бiлдiрдiм дейдi. Белгiлi бiр шенбер аясында гана емiр CYретiн цагидаларга багынбайтын эсселiк стильдiн езшдш ерекшелiгiн Монтень: «Байцауымда, менiн ой-толгамдарымнын тамырланганы соншалыц, оларга езiм де ие бола алмайтын сияцтымын» дейдi [5 с.656].
Эссе тiлi - танымдыц терминдерге толы гылым тш емес. Эссе тiлi - эсем, ажарлы. Онын бул цасиетi «Мейерс нойес лексикон» сездiгiнде нац керсетшген [6, с. 215-216]. Эссе царапайым цалын оцырманга тYсiнiктi тiлге ие.
С.Негимов «Эссе сипатында туган туындыларга батыл болжамдар мен еткiр усыныстар, пiкiр жарыстырулар мен талас тудыратын жорамалдар, ойлар, кекейге цонымды, таным кекжиегiн кенейтуге цозгау саларлыц байламдар тэн» [7, 234 б.] деген цунды пiкiр айтады.
Кез-келген еркш, сюжетсiз мэтiн «эссе» жанрына жата бермейдь Бул Yшiн керкемдiк циындыц бiрiншi кезекте есепке алынуы керек. Эшресе, бул «эдеби эссеге» байланысты. Эйткенi, мунда езiндiк эдеби-сыншылдыц ойлар мен эссенщ езiнiн айцын ара жшн ашып алу керек.
Осылайша бiзге тек цана зерттеушi емес (жумыстын сыншылдыц багытын), сондай-ац автор-суреткердiн де бейнесi (ягни, шыгармадагы керкемдш элем) керiнуi керек. Бул цубылыс КСалгаранын «Кембе» роман-эссесiнде айцын кершю тапцан.
1989 жылы «Жалын» баспасынан шыццан «Кембе» романы «Кене цыпшацтар» жэне «Ой ернегi» деген ею Yлкен белiмге белiнiп, эрцайсысы кептеген жеке тараушалардан турады. Туынды бастан-аяц диалог тэсiлiмен жазылган. Мунда ежелп цыпшацтардын циын да кYрделi тарихы екi адамнын баяндауы тYрiнде берiлген. Онын бiрi - автордын езi болса, екiншiсi - досы. Туындынын
роман-эссе аталуыньщ басты себебi ец алдымен осы диалог тэсiлiмен жазылганында жатыр. Эйткенi диалог роман-эссе жанрыныц непзп кврсетюшшщ бiрi болып саналады. Сондыщтан да КСалгарин кене ^ыпша^ заманынан басталатын бYтiн бiр тарихи кезецд диалог тэсiлiмен беру ар^ылы ^аза^ тарихын бейнелеп кврсетуге тырыс^ан. Б^л - бiр. Екiншiден, шыгарманыц табигат кврiнiсiнен басталуы туындыга квркемдiк сипат Yстеген. Yшiншiден, тарихи о^ига орны автордыц балалыщ тYЙсiгiмен берiлiп, ^аза^тыц ж^мбавда толы шал^ар тарихын Yнсiз квсiлiп жат^ан кец даламен байланыстырып, бозторгай Yнiн «мэцгшк тiршiлiк жырына» балайды. Эссеге тэн б^л сипат шыгармага жекелiк ¥гым дарыт^ан.
Мысалы: «Дала. Селеу шашы желбiреп, кецщктщ кесек Yлгiсiндей керiле созылып жатыр. Шет де, шегi де жокгай. Кайда ^арасац да кврерщ еркш жазылып барып квкжиекпен ^ойындас^ан кербез кер жазыщ. Эзiндi ^цд^ш^ кереметппнен керегесi мен уыгы квзге кврше бермейтiн айтулы алып а^ орданыц iшiнде отыргандай сезшесщ. Санацныц сацылауынан квшпелi елдщ баласы взшщ т^цгыш киiз Yйiнiц Yлгiсiн твбесiнен твцкершген квк аспанныц осынау квгiлдiр ^мбезше ^арап т^рып жасаган-ау деген ой келедь ЖYрдек самал жел ^иялга жетелейдi...» [8, б. 4].
Осылай басталган шыгармадагы автордыц жYрдек квцш сар даланы кезiп кетедi. К¥лагына келген ежелден таныс жыр Yнi келедi. Кабыргасы ^атпай жатып, ^аршадайынан ^озы бавдан баланыц жалгыз жан серт бозторгай болады. «Сонда ол таусылмайтын тiршiлiк эуенiн мен Yшiн, жалгыздыщтан жабывдан квцiлiмдi аулау Yшiн Yзбей жырлайтындай кврiнетiн. Содан да болар, мен бозторгай атаулыга ерекше бiр iлтипатпен ^арап, энiн Yнемi ден ^оя тындайтын едiм. Ка^р де сол эдетке багынып, квк кещстшне но^ат ^адалган бозторгайдыц ^анат дiрiлiне задала квз тастап, оныц мынау тылсым тыныштыщпен Yйлесiм тап^ан Yнiн аулаймын. Бiра^ бала ^нпге Караганда ^азiрri ^абылдау бас^а. Онда ойды сезiм билесе, м¥нда сезiмдi ой билейдi. Элгiнде гана астаналыщ журналист досымнан естiгенiмдi бозторгайдыц осынау шырылымен, боз даланыц бейкам жатысымен байланыстыргым келедi, бэрiне тэн бiр орта^ тYЙiн табатын секiлдiмiн», - дейдi [8,б. 5].
Мiне, шыгарманы роман-эссеге жа^ындатып т¥рган автордыц осы сия^ты ой-толгамдары мен квнiл квршютерь КСалгарин та^ырыща тYCпес б¥рын осылайша «квделi даланыц кэделi жыршысы» бозторгай Yнiн бYкiл тiршiлiктiн тынысына айналдырган. Автор ^азба ж¥мысы жYргiзiлiп жат^ан Корган твбеде Астанадан келген журналист досымен ойда-жо^та кездеседi. Осы сэттен бастап екеуара энгiме басталып кетедь Свйлесе келе, бiр кезде квне ^ыпша^тар туралы айтып беруге уэде берген досыныц свзiн еске салады. Досыныц аты белгiсiз, тек досым деп ^ана отырады. Б¥л кешпкер негiзiнен оппоненттiн ролiн ат^арып т¥р. Эйткенi керегар даулы пiкiр квбшесе достыц аузынан шыгады.
Орыста - половцы, Орталыщ Европада - коман, Шыгыста - ^ыпша^ деп айтылуы эртYрлi болганымен магынасы бiр Дешти-и Кыпша^ тайпасыныц аталуынан бас^асы ж¥мба^ екенiн айщан автордыц свзiне досы:
- Менiмше, б¥л мэселенiн басы ашыщ болса керек. Себебi, взiмiздiн ^аза^стандыщ А.Эбдiрахманов «Топонимика жэне этимология» деген ютабында осы ^ыпшак этнонимшщ майдан, ^алай шывданына взiнен б¥рынгы эр елдiн галымдарыныц эр кезецде айщан пiкiрлерiне жеке-жеке то^талып, талдау жасай келiп, вз т^жырымын айщаны мэлiм. Кыпша^ этнонимiнiн этимологиясы жвшндеп б¥рынгы-соцгы айтылган бар пiкiрлердi салыстыра зерделеп, ой тYЙгендiктен бе, мешмше А.Эбдiрахмановтын осы т¥жырымы гылыми т¥ргыдан алып Караганда да, логикалыщ нанымдылыгы жагынан да квнiлге ^онымды квршедь Ал м¥ныц сыртында б¥л арада жацалыщты бiрдеме айтамын деу, гафу етiнiз, менiмше, бос эурешiлiк секшдь
- Бос эурешiлiк... Жо^, из де гафу етiнiз, мен б¥л пiкiрiнiзге тiптi де посыла алмаймын. М¥ныц эдiлiн айтса^, ой т¥сап, то^ырауга тартар тогышар пiкiр. Эйткеш орта^ iске взiмдiк Yлесiмдi ^осамын деген ма^сатта жасалган эрекеттiн кез келгеншщ жай эурешiлiк болуы мYмкiн емес. Оныц, тiптi тындырары болмаган кYннiн взiнде, ой ^озгаушылыщ ыщпалы бар. Ойды ой гана оятады. Пiкiр таласынан шындыщ пердесi ашылады. Эзiнiз ойлацызшы, ^ыпша^ атаулыныц шыгу твркiнi туралы халыщтыщ этимологияны алгаш алга тарт^ан «Огыз-намадан» берi ^аншама уа^ыт вттi? Содан берi осы бiр мэселенiн твнiрегiнде ^аншама болжамдар емiрге келдi? Солардыц бiреуi екшшюш жовда шыгарып, вз болжамын ¥сынуы, болмаса екiншiсiн ^¥птай отырып, дэлелдеу дерегш взiнше байыта тYсуi ар^ылы ^ыпшак свзiнiн тYп-твркiнiн тануга септш тиер мYмкiндiктердiн сан ^ырынан квршуше ыщпал жасап ба^ты емес пе? Эрине, б¥лардыц iшiнде шындыщ ауылыныц взiн дэл таппаганымен
тутшш Keprn, тypa бeт тYзeгeндepi дe, тepiс жодFa тYсiп, mыFaндaп сьфт кeткeндepi дe бap eдi» [8, б. 8].
Бyдaн кeйiнгi эцriмe А.Эбдipaxмaнов пeн О.CYлeймeновтщ кыпmaк этноним^ бaйдaнысты пiкipдepiн тaддayFa ayысaды.
- Кыпшaктapдьщ pyлык тaцбaсы - eKi тiк сызыкты ( // ) кaтap жaткaн eKi пыmaктьщ бeдгiсi дeп тYсiндipiп, кыпmaк этнонимiн осы mirnaK сeзiнeн mыFapaтын пiкipiн яйтасыз FOЙ. Шынын aйтy KepeK, 6ул бypын aйтыдFaн болжaмдapдыц бipiнe дe yксaмaйтын eзiндiк тYЙiнi бap, epeKme нaзap ayдapapдык пiкip. Cондыктaн дa бyFaн apнaйы токтaй тет^нн^ apra^^^i жок кой дeп ойдaймын.
- Kыпmaк pyыньщ тaцбaсы - тш eKi сызык eкeнi paс. K^ip бул «кос элш» дeп aтaлaды. Ал эдiп тiк 6íp сызьщшн ( / ) бeдгiдeнeтiн apaб aдфaвитiнiц бipiнmi эpпi.
Аpaб apm кaбыддaнFaнFa дeйiн бул тaцбaныц бaскaшa aтayы бодFaны сeзсiз. Бэдкiм, ол осы кыпшaк этнонимiндe сaктaдып кaлFaн жок пa eкeн? - дeй кeдiп, О. CYДeймeнов тiк eKi сызыкты тaцбaньщ 6íp кeздe жи - пчaк (eKi пыmaк) aтaлып, кeйiн осы eKi тездщ eзapa кipiгyi нэтижeсiндe олapдьщ «mmaKKa» aйнaлyы мYмкiндiгiн aйтaды [8, б. 12].
Автоp О.CYДeймeновтiц пiкipiнe косыдa aлмaйтындыFын aйтaды. БyFaн кeптeгeн тapиxи дepeктep мeн бeдгiдi тapиxmылapдыц пiкipiн кeлдeнeц тapтaды. EKeyapa козFaдFaн пiкipтaдaс тaFы жaдFaсaды.
- Faфy eтщiз, бaйкaйсыз бa, осындaй тyжыpым жaсayьщызбeн шз eзiцiзгe eзiцiз кapсы mыFып отыpFaньщызды aцFapмaйтын сияктысыз.
- Kaдaйma?
- Осыныц aддындa Faнa О.CYлeймeновтщ кыпшaк pyыньщ тiк eKi сызык тaцбaсыньщ бypынFы aты eKi пыmaк 6олуы KepeK, гл кос эдiп aтaлyы кeйiн apaб aдфaвитi кaбылдaнFaн соц пaйдa бодFaн дeгeн пiкipiн тepiскe mыFapFaндa xaдыктыц сaнaсынa сщш, кaлыптaсып кeткeн тaцбa aты кeйiн eзгepмeйдi дeп тYЙiндeгeн eдiцiз. Eндi телш, бул тiк eKi сызьщтьщ бypынFы aты кeсey, бул eKi Keœy, нe кос кeсey бодyFa тшс дeп отыpсыз. Cондa кaдaй eзiцiзгe eзiцiз кapсы mыкпaйсыз. Эддe eKi пышaк дeсe eзгepмeй, eKi Keœy дeсe eзгepe бepyгe тиiс ш? вйткeнi, кaдaй дeсeцiз дe, кыпшaк тaцбaсыныц aты кaзip кeсey eмeс, кос эдiп кой [8, б. 16].
Kыпшaк этнонимшщ соцы тYpiк xaлыктapыньщ пaйдa бодFaн кeзeцiнe ayысып, эцriмe тepeндeй тYсeдi. Кeптeгeн тapиxи дepeктepдi кeзeк-кeзeк кeдтipгeн eKeyi 6íp токтaмFa кeдe aдмaй эцriмe шeксiздiккe yдaсaды.
- Иэ, Кдяmтоpныйдыц ол мaкaлaсын мeн дe окыдым. ^mma^rap жeнiндe тepeц зepттeп, тiкeдeй aйнaлысып жYpгeн бiлiктi Faлымныц осы мaкaлaсындaFы тYЙiндeyлepiнiц кaнmaлыкты mындыкпeн кaбысaтынын ya^rc кepсeтep. Бipaк окушы peтiндe eз бaсым оныц бipaз пiкipiнe ^^rna aдмaймын.
- Атaп aйткaндa?
- Бaсынaн бaстaдык. Кляmтоpный дa aïïrap ойынa apкay eтiп Г.Рaмстeдттiц 1909 жылы MонFOлияFa бapFaн сaпapындa Ceлeнгa eзeнiнiц оц^стш бeтiндeгi Mогон Шиж Усу (Kapжayбaйдa Mогойн Шинэ Угун) дeгeн жepдeн тaпкaн eскepткimтeгi pyrn жaзyдaFы «Typík кыпmaк eлiг йыл олypмыс» дeгeн тeкстi aдыпты. Бул жоFapыдa aйткaн Mоюн-чypдыц «ТYpiк-кыпmaк бiздi eлy жыл билeдi» дeйтiн ^зь
- ¥мытпaсaм, Кляmтоpныйдa Mоюн-чyp eмeс, Элeтмиm Бильгe кaFaн (747-759жж) дeп кepсeтiлгeн сиякты eдi.
- Бэpiбip FOЙ. Mоюн-чyp дa, Элeтмиm Бильге кaFaн дa, eлeтмim Бiлiгe Typ-amrn дa, Гэлэ-xaн Mоюньчжо дa бэpi 6íp кiсi, yЙFыpдыц Пэйлодaн Kemmi xaны. Осыныц imiндe жaдпы жypткa кeбipeк тaнысы Mоюн-чyp болFaн соц, оны осы aтымeн aтaFaн жeн болap [8, б. 22].
Осылaй диaдог apкылы жaдFaсa бepeтiн тaстaFы жaзyлap сыpы тYpiк xaдкыныц жэж оныц кypaмынa eнгeн кыпmaк pyыныц тapиxы, бaскa дa тyыстaс xaлыктapFa оpтaк тapиxпeн ayысaды. БyFaн тYЙiндi пiкip peтiндe Шокaн Уэлиxaновтыц «Kaзaк meжipeсi» aтты eцбeгiнeн мынa Yзiндiнi кeлтipeдi:
«Абылaй xaн 1757 жылы кыpFыздapды maпкaндa бipнeme жYЗ тyткындapды оpдaсынa aлып кeлiп, apFын imiндeгi aтыFaй apaсынa коныстaндыpды. Кeлe-кeлe ya^rr eтe сол туткын кыpFыздap aтыFaйлapмeн apaлaсып, eздepiнiц mыFy тeгiн Атьтайдьщ тYп aтaсы Дэyirтiц 12 бaлaсыныц бipiнeн тapaтып, жaцa кыpFыз, бaй кыpFыз дeп aтaдып кerтi. ТaFы 6íp мысaл, улы жYЗдiц кepeйiт arты тaйпaсы кaзaктapдaн бeлiнiп шь^ып, eзбeк кypaмындaFы кepeйirтepгe бapып косылады. Кeйiн
осылардыц аз Farn тобы дaлaFa ;айта оралып келгенде ендi кeршi к^ жYЗдiц жетi руына ;осылып, к^р соныц бiр тaрмaFы ретiнде eздерiн Кара;ат бабадан таратады» [8, б. 33-34].
Екеушщ тарихи деректерден Yзiндiнi сол ;алпында келтiрiп, та;ырып;а ;атысты барлы; тарихты жат;а соFyы ^мэн тyFызFaнмен, мYмкiн сондай адамдар болатын шыFaр деген демеумен Faнa ершаз гащл ayдaрyFa тура келедi. бйткеш туынды ;аза; эдебиетiндегi aлFaш;ы роман-эссе болFaнды;тaн, ;осарлаотан жaнрFa тэн сипатты табу ;ажет. Mысaлдaрды молыра; келтiрyiмiз де сонды;тан. M¥ндa сeйлеyшiлердiц гаркем бейнесi жо;, тарихи деректер де ;озFaлыс;a тYCпейдi, тек таза баяндау Farn бар. Эрбiр тарихи дерек туралы эртYрлi Faлымдaрдыц пiкiрiн келаре отырып, дауласудыц соцыц^ы тYЙiндi автордыц eзi жасап отырады. Mысaлы:
Biprnmi аЙFак - ретiнде ол 1957 жылы MонFOл археологы Ц.Доржсурэннщ MонFOл Халы; РеспyбликaсындaFы Архантай aймaFыныц Их-Томир eлкесiнен тап;ан ТYрiк ;aFaнaтыныц aлFaш;ы кезещнде ел бaс;aрFaн Таспар ;aFaнныц (Кытай жылнамасында Тобо-хан) б¥ЙрыFымен 572 жылы орнaтылFaн ескерткiш-тaсты алады.
Ек1нш1 аЙFак - ретiнде Каржаубай 1979 жылы eзiнiц совет Faлымы С.Г. Кляшторныймен бiрге шы;;ан экспедициясында жaцaFы Архантай aймaFыныц Эрдэнэ-Mондaл eлкесiндегi Дэд-цур деген жерден тап;ан ескерткiш тасты ¥сынады. Онда кeне тYрiк ^aFarn™ зaмaнындaFы моланыц басына ;ойылFaн шарба; тастыц (саркофаг) бетiне ;ас;ыр мен элдебiр ;¥стыц сyретi ;ашап салыетан.
Yшiншi аЙFак - MонFOл Халы; РеспyбликaсындaFы Б¥ЛFын aймaFыныц Баян-агт eлкесiндегi Шивэт-Улон жерiндегi аса кYPделi ;¥рылысты ;оршаулы мазардан т¥ратын мола.
Твpтiншi аЙFак - тYЙiндi aЙFa;. M¥ндa жоFaрыдa aйтылFaн Yш aЙFa;тыц сырын ашар кiлт бар. Кeне дэyiр тарихыныц кeмескi бедерiн ай;ындай тYсyге кeмектесер аса ;¥нды дерек берер сын тасты да К. Сарт;ожа¥лы мен С.Г. Кляшторный 1982 жылы MоцFOл Халы; Республикасыныц Эмне-товь aймaFындaFы Далан-ула тауыныц ощуспк шыFыс сшемшен тапты. Осы тaбылFaн сын таста ;ашап жaзылFaн кeне тYркi жазуы: «Кыпша;тыц бeрi иесi ;¥тты болсын!» дейдi [8, б. 46-47].
«Нактылык Yшiн 6ipep сез» деген тараушада «^к тэщрЬ> тYрiктi жарат;алы» дейтш ¥Fымныц мэнiн тYсiндiрy Yшiн сол заманныц бiзге жеткен бiрден-бiр кyэгерi тас;а ;aшaлFaн кeне жaзyлaрFa Yцiледi. «Б^л далада жужан деген ел болFан» деген тараушада 391 жылдан бастап мэлiм болFaн Жужандар жалпы тарихы туралы айта келiп, бiрa; жужан хaндыFы сол жылы пайда болды деген сeз емес. Одан б¥рын да жужандар eз алдына жеке айма; ретiнде eмiр CYргендiгi туралы сeз болады.
- Жужандардыц тарих;а ец танымал мы;ты хандарыныц бiрi Анахуан едi FOЙ. Оз ол туралы ештеме айтпаганыцыз ;алай?
- Жужан ханды^ыныц бiр жарым Faсырлы; F¥мырындa эр кездегi жaFдaЙFa ;арай террорлы; жолмен та;;а отырып, eзiн-eзi хан деп жaриялaFaн, жолдан ;осылFaн жолбикелердi ;оспaFaндa, ¥зын саны 12 ханы болFaн. Оныц rni^^, эрине, мы;тысы да нашары да бар. Анахуан соныц шшдеп саясат;а жYЙрiгi, ханды;ты биiкке кeтерген iскерi едi [8, 66-68 б.].
«Кене тYpiктеpдiц т^^ыш ханы» деген тарауша
- Саучи! Саучи!
- Елшi келе жатыр.
- Кeк ¥лыныц елшiсi.
Ауыздан ayызFa кeшкен осынау хабар тау баурайын ;уалай ;отандаса ;онып, бiр-бiрiне iргелес отырFaн ;алыц елге тез тарады. Ж¥рт т¥с-т¥стан аттысы атты, жаяуы жаяу айма; басшысы Бумынныц а; ордасы ттлген Басб¥ла;;а ;арай aFылды», - деп басталады.
Бумын ел басшыларыныц басын ;осып, ш¥Fыл кецес eткiзiп, eздерiнiц не iстеyлерi керектiгiн ортaFa салды.
- M¥ндaй жaFдaй ендi бола бермецщ. Кeктiц eзi бiзге ^меккст т¥р. КYнi кеше Кeктiц ¥лыныц eзi елшiсiн жiберiп, «досты; пен туысты;та» (бейбiтшiлiк ;атынаста) болайы; деп ;ам;ор ;олын созып отырFaны анау. Сонды;тан ендi кeп ойласудыц жeнi жо;. Тездетiп телелермен жасырын байланыс жасап, солармен ода;тасу керек те, жyжaндaрFa бiрiгiп, шабуыл жасау ;ажет. Сонда Faнa кердец кеткен жужан ханы Анахуанныц омырт;асын Yзе аламыз. Онсыз жyжaндaрFa бiзге еш;ашанда тецщк бермейдi, - дестi кецеске жинaлFaндaр алдын-ала келiсiп aлFaндaй бiрayыздaн.
Бiрa; Бумын б¥Faн ;арсы шы;ты.
- Жо;, - дедi ол байыпты Yн ;атып. - Жо;. Б¥л тYпкiлiктi жецiстi, дара билiктi берер ю емес. Ертецiцдi бYгiн ^рш, aрFы кYнiцдi бYгiн ойламасац, ^цщк тiрлiк ;ай м¥рат;а жеткiзбек [8, 93 б.].
Бул тapaymaдa eKeyapa дшлог жок, бipaк сол зaмaнныц кeйiпкepлepi диaлогкa тYсeдi. Осы apкылы mыFapмaFa кepкeмдiк ситат дapыткысы кeлгeнмeн, Эyeзов сиякты Бумын ж^т кyлaFынa тaныс кeйiпкep болмaFaндыктaн, кeз aддыFa жaнды кepiнiс eлeстeй коймaйды.
«Дэуipлeу жолында» дeгeн тapaymaдa eKeyapa эцгiмe кaйтa жaлFaсып, бaяндaymы кeйiпкep кытaй жылнaмaсындa кepсeтiлгeн Keœ тYpiктepдiц мeмлeкeт конститyциясын жeтi стaтьяFa бeлгeн K.öмipэлиeвтiц дepeгiн мысaлFa толык кeлтipeдi. EKeyi дe бyFaн бipдeй тaмсaнып, тapиxи дepeктi Fылыми тiлмeн сeйлeткeн eцбeк дeгeн бaFa бepeдi.
«ТYрiктердiц екiншi ханы kím?» дeгeн тapayma:
- Ciз Faфy eтiцiз, осы apaдa эцгiмeцiздi бyзyFa тypa кeлiп тyp. Meн бiлeтiн тapиxтa кeнe тYpiктepдiц Бyмыннaн кeйiнгi мыкты xaны Истeми болyFa тиiстi eдi. Бул КYлтeгiн жaзyынaн дa aнык бaйкaдaды. «ЖоFapыдa KeK тэцipi, тeмeндe Kapa Жep пaйдa болFaндa eKi apaсындa кiсi OFлы жapaдFaн eKe^ Kiсi OFлыныц Yстiнeн мeнiц apFы бaбaдapым Бумын кaFaн, Истeми (ютем^ кaFaн отыpFaн eKern» дeмeйтiн бe eдi KYлтeгiн бaтыp. Ал шз болсaцыз кeнe тYpiктepдiц Бyмыннaн Kemmi Ym xaныныц aтын aтaп, aзды-кeптi aткapFaн iсiн эцгiмeлeдiцiз. Бipaк Исгеми тypaды жaк amкaн жоксыз. Myныц мэнiсi кaдaй? Элдe Истeми дe Kapa Ыстык сиякты epтe ^йтыс болып кerтi мe?
- Жок, Исгеми ол кeздe eлгeн жок. Erep Л. Гyмилeвтiц мэлiмeтiнe œœeK, ол кeйiн Тобо-xaнныц тyсындa, 576 жылы eлгeнгe yксaйды. Бipaк Л.Гyмилeв «БaйыpFы TYpÍKrep» arты кiтaбындa Typík кaFaнaтыныц кapaмaFындaFы жepдi Тобо xaнныц 572 жылы бipнeme жeкe иeлiктepгe бeлгeнiн aйтa кeлiп «Осыныц aддындa Faнa eлгeн Истeмидiц eKi бaлaсынa: Kapa ЖypынFa - Жeтiсy, ТYpiксaнфкa Eдiлдiц тeмeнгi жaFы мeн Жaйык бойы бepiлдi» дeйдi. БyFaн кapaFaндa Истeми 572 жылы, болмaсa 571 жылы eлгeн болып шьтады» дeп бaстaдып [8, б. 110]. тapиxи кyжaттapдaн тYpлi дepeктep кeлтipeдi. ТYpiктepдiц eкiнmi xaны Тобa xaн дeгeн тYЙiнгe токтaйды.
«^ярлык; пен сатк;ындык» дeгeн тapaymaдa Тобa xaнныц шын aты Аpыстaн eкeнi aйтылып, оныц Typík xaндapыныц imiндe бipiнmi болып, бyддa дiнiн кaбылдaFaнын, rimi дiнгe бepiлгeнi сонma K^a^a тyмaFaнын apмaн eткeнiн aйтaды. Бipaк тYpiк кaFaнaты бул тyстa бypынFыдaн дa epкeндeй тYсeдi. Keп yaкыт тaккa тaлaскaн xaн тyкымдapы Аpыстaнды дa eлтipiп тынaды. Бyдaн кeйiнгi тaккa отыpFaн rYpiк xaндapыныц imiнeн:
«Або-xaнныц eлiмi кытaй жылнaмaсы мeн <^yxap тapиxындa» eKÍ тYpлi сypeттeлдi. Кь^й жылнaмaсындa Чyлоxоy Або-xaнды тyткындaп э^лш, оны eлтipy, eлтipмey жeнiндe импepaтоpмeн aкылдaсты дeсe, «Бyxap тapиxы» оны тyткындaFaннaн кeйiн кaп толы кызыл apaFa тaдaтып eлтipдi дeйдi.
- Kaлaй eлсe дe, оныц тактыль^ыньщ eл тapиxы Ymiн кaжeтi жок кой. Ал тapиx Ymiн оныц 587 жылы eлгeнi aнык.
- Эpинe, мeнiкi дe сeз perira кapaй aйтып жaткaн нэpсe fo^ Эйтпeсe, бул apaдa нeгiзгi aïïrap жэйiт, Або-xaнды кypтyFa кapсы жоpыктa бipiгiп, ынтымaктaстык тaныткaн eKÍ xaнныц, Kapa Ж^ын Typík Тapдyш-xaн мeн Чyлоxоy Шexy-xaнныц ол eлгeннeн тешн Yстeмдiккe тaлaсып, кaйтa жayлaсyы eдi» [8,б. 124] дeп тapиx Kemrn жaдFaстыpa бepeдi.
«^арсацда» дeгeн тapayшa:
«Cонымeн зaмaн озып бapa бepгeн,
Бipi eлсe, 6ÍPÍ оpнын ^a бepгeн.
Тaмaшa тaдaйлapдыц eткeн id
Ацыз боп eл ayзындa кaлa бepгeн, - дeп, aкын arn^^^^ тeмip дэyipiнiц тeл пepзeнтi aтaнып, тapиxкa «мэцгi eл» дeгeн aтпeн eнгeн TypÍK кaFaнaты дa eзiнeн БypынFылapдыц (Хунну, Cэнби, Жyжaн) жолымeн сыprтaн сыFылып, iшreн ipiп, aкыpындa тeлiм-тeлiм болып тынды дeцiз» дeп бaстaдaды. Cоншaмa бaй дepeкrepдi жaткa соFып отыpFaн eкeyiнiц жоFapыдaFы eлeцнiц aвтоpын aйтпaй кeтyi кeцiлгe ^дж yялaтaды. Бipaк осы кeздe aйтылFaн дaдaныц дaнa кapты Тоныкeктiц «Typík жypты eлдi, aлкынды, жок болды. Typík сыp жypты жepiндe тут^ к^меды» дeгeн сeзi оpынды ^л^^ген. Бyдaн кeйiн Бaтыстa Визaнтия мeн Пepсияны тiтipкeнткeн, ШыFыстa KьIтaЙFa сaлык тeлeткeн, Хингaнныц (Kaдыpxaнныц) aдып жотaлapынaн бaстaп Kapa тeцiздiц жaFaдayынa дeйiнгi жepдi иeлeнiп, бYкiл кeшпeлiлepдi кол aerara бaFындыpFaн Typík кaFaнaтыныц Kern^ire тaFылым болap жaксы-жaмaнды iсiн кэлдьфды дa, коpдaды ж^тта кaдFaн кьфьщ py-тaйпaдapдыц ayзындa aцызFa aйнaдып, тapиxтыц тылсым койнayынa кeтe бapFaны ^з болaды.
«Ел Tepeci - ^тыль№» дeгeн тapayшaдa eKeyapa эцгiмe eKrnmi Typík кaFaнaтынa кapaй ayысaды. My^4a K¥тлыFтыц жaFдaйы бaскa xaндapмeн сaлыстыpFaндa, олapдыц кaй-кaйсынaн дa ere
;иын болFaнын ^руге болады. Б¥л о;отаныц кyэгерi ретiнде Тоцюкeктiц «Жауымыз тeцiрегiмiздi айналып ¥ш;ан жырт;ыш ;¥с сия;ты едi де, бiз жемтiк сия;ты едiк» деген сeзiн келтiре отырып, дэлелдей тYседi. СоFaн ;арамастан, Кугылы^ анталай ;оршaFaн ;алыц жаудыц арасынан аман шыFып, ;aFaнaт негiзiн ;алайды, ешкiмге тендiк бермес ¥лы ^шке айналады.
«Табысу» деген тарауша Тоцыгак пен К¥тылыF ханныц диалогынан т¥рады. M¥ндa 682 жылFы о;иFa баяндалып, К¥тылыFтыц батыры, кейiн Тоцыкeкпен бiрге хан кецесшiсi болатын т¥т;ындaFы Ашида Юань-чжень мен оныц достарын ;¥т;арып aлFaн эрекетi сeз болады.
«AлFашкы кадам» деген тараушада екеуара диалог ;айта жaлFaсaды. M¥ндa К¥тылыF ордасыныц Кара;¥мныц шыFысындa орналас;ан Ш¥та^й;1¥з атты ;¥зды eлкеге кeшкен о;иFaсы тез болады. К¥тылыFтыц ордасына жинaлFaн ею тайпаныц сeз ¥стар игi жа;сылары мен кецеске ;атысушылар орта; бiр тYЙiнге ымыраласады. Ол тYЙiн мынадай:
Бiрiншi тYЙiн. ТaбFaчтaрFa тэyелдi тYрiктiц бас;а тайпалары арасында Yгiт-нaсихaт ж¥мысын жYргiзy, ж¥ртты жаппай кeтерiлiске шыFyFa Yндеy.
Екiншi тYЙiн. ЖинaлFaн (гатершген) жayынгерлердi кeлiкпен, тама;пен, ;арумен жабды;тау.
Yшiншi тYЙiн. К¥лaFaн ;aFaнaтты ;алпына келтiрy, елдi бас;ару жэне билш жYЙесiн орны;тыру.
Тeртiншi тYЙiн. К¥лaFaн катанатты ;алпына келтiрy, елдi бас;ару жэне билш жYЙесiн орны;тыру.
Бесiншi тYЙiн. Жау елдерге шабуыл жасау ар;ылы ;aFaнaт ;уатын ныFaйтy, сол ар;ылы тэуелиз дербес мемлекет орнату, яFни толы; азатты;;а ;ол жеткiзy.
- Пэл^ бауырым-ау, м¥ны ;айдан алып отырсыц. M¥ндaй дерек еш жерде жо; ;ой. Нансацыз, aрFы-бергi тарихтан, не тарихшылардыц бiреyiнiц ецбегiнен осы ^нге дейiн Екiншi тYрiк ;aFaнaтыныц непзш ;алаушы К¥тылыF ;aFaнныц да, тшт одан кейiнгi КaпaFaн, Бiлге ;aFaндaрдыц да м¥ндай саралап, ай;ын кeрсетiлген на;ты программасы болды дегендi кездеспрсем не дейсiз. СоFaн ;aрaFaндa осы арада былай, ептеп ;иялFa ерюндш берiп жiбердiцiз FOй деймiн?
- КиялFa ерiк берiп жiбердiцiз дейиз бе?.. Иэ, шынында б¥лайша саралап ;адап кeрсетiлген ештеме болмaFaн соц солай деущз жeн шыFaр [8,б. 169-170].
Осы мэселе екеуара диалог ар;ылы тарихи ;¥жаттар негiзiнде тез болады.
«Аттаныс» деген тараушада К¥тылы^тыц 683 жылы Кытайдыц Бин-чжеу, Лан-чжеу, Дин-чжеу деген y™ айма;;а ;атар жYргiзген жецiске жеткен жорыFы туралы айтылып, Баз ;aFaн билеп т¥рFaн тоFыз OF¥3 тайпасыныц ;¥рамына т1реледь M¥ндa да тарихи деректер Yнемi мысaлFa келтiрiлiп отырады.
«Mo елкесшщ бегi» деген таpаyшада К¥тылыF eлгеннен кейiн ;aFaнaттыц билiк тiзгiнiн eз ;олына aлFaн КaпaFaн хан туралы ^з болады. КYн санап eti^ ныFaйып келе жат;ан тYрiк мемлекетше кeз алартушылардыц кeптiгi туралы автор «Б¥л ретте тYрiктер - даланыц арлан бeрiсi де, ал жаулары - ауылдыц аш;ара; тeбетi тэрiздi едi» деп сипаттайды.
«Aктеpмел асуы» деген тараушада КaпaFaн ;aFaнныц Кытаймен ;a;тыFыстaры тас;а жaзылFaн тарихи деректер мен ;ытай жылнамасы негiзiнде тез болып отырады. Осы тараушада бас кецесш^ ;арт батыр Тоцюкeктiц де рeлi кецiнен кeрсетiледi. Бiрa; ^п жaFдaйдa КaпaFaн ;aFaн ;арт батырдыц сeзiне ;¥ла; аса ;оймайды. Астамшылы;тыц кесiрiнен КaпaFaн ;aFaн ойда-жо;та жасырынып жат;ан ;ытай эскерiне кездесiп, мерт болады. Оныц басын ;ытайдыц елшю Хэ Лин-цyaнFa апарып тапсырады. Ол арнаулы шап;ыншымен оны Тац империясыныц астанасы ЧaнaндaFы император сарайына жeнелтедi. Автор ШыFысты дYP сшюцщрген тYрiк елiнiц ;ahaрлы ;aFaны КaпaFaн ;aртaЙFaн шaFындa бYкiл абыройдан айрылып, ойда жо; жерде опат болFaндыFын eкiнiшпен баяндайды.
Осы тараушада ;ырFыздaрмен болFaн соFыстa ерекше ерлiк гарсеткен К¥тылып батырдыц кенжесi, жасы оты^а жаца iлiнген КYЛтегiн бейнесi де жан-жа;ты ашылады. Ол жекпе-жекке шы;;ан ;ырFыз батырларыныц бэрiн жецiп, Yлкен aбыроЙFa ие болFaндыFы туралы айтылады. Бiрa; ;анша жецiстерге ;ол жетюзш, тYрiк елiнiц ;aрaмaFынa ;аншама ж¥ртты ;аратса да, КYЛтегiнге оц шырай бiлдiрмеген КaпaFaнныц ;aтелiгi де кещнен ашылады.
«^ртыль^тыц екi баласы» деген тараушада КaпaFaннaн кейiн КYЛтегiннiц Mогилян деген aFaсы Бiлге ;aFaн деген атпен 716 жылы та;;а отырады. Ал ^лтегш бас ;олбасшы болып тaFaйындaлaды. Ел тiзгiнiн ;олына aлFaн К¥тылыFтыц осы екi баласына Тоцю^к а;ылшы болады.
Бите кaFaнныц бaсындaFы eCKepraim жaзyдa «ТYpiк-кыпшaк бiздi eлy жыл билeдi» дeгeн жaзyFa кapaп aвтоp EKrnmi тYpiк кaFaнaтыныц нeгiзгi уйыткысы кыпшaктap болFaн дeгeн rYЙiнгe кeлeдi.
«^оркыт пен Тоцюквк» дeгeн тapayшaдa xaдкымыздыц тaлaй зaмaннaн бepi eзiнe pyxaни мypa eтiп кeлe жaткaн Faжaйып aцыздapынa, мaзмyнды epтeгiлepiнe, бaтыpлык жыpлapынa, философиялык мэнi зоp шeшeндiк сeздepiнe бул кYндe тYpкi тiлдeс xaдыктapдыц бipaзыныц оpтaктaсып, эpкaйсыныц оны eзiнiц тeл мypaсы сaнaп, eншiлeнiп жYpгeнiнe ^тсген мысaддap aйтa кeлiп, кeнe дэyipдe OFыз тaйпaсынaн шыккaн дaнышпaн кapт - Kоpкыт aтa АзиядaFы тYpкi тiлдeс eлдepдiц бipaзынa оpтaк aдaм eкeнiнe дэлeл кeлтipeдi.
Typík кaFaнaтыныц нeгiзiн кaдayшылapдыц 6ípí, eл бipлiгiнiц уйыткысы, бiлiктi колбaсшы, aддын aкылмeн болжaй бiлeтiн дaнышпaны Тоцюкeк шн aтaкты Kоpкыт eкeyiн 6ÍP KÍCÍ eмeс пe дeгeн досыныц mKiprne aвтоp дay aйтaды. БyFaн дэлeл peтiндe aвтоp Kaзaк Cовeт Энциклопeдиясыныц aдтыншы томындaFы Kоpкыт aтaFa бepiлгeн aныктaмaдaFы дepeктi кeлтipeдi. Ондa былaй дeлiнгeн: «Kоpкыт aтa VIII Faсыpдa (тyFaн, eлгeн жылы бeлгiсiз) KьIзылоpдa облысы Kapмaкшы ayдaныныц жepiндe eмip CYpгeн aтaкты aкын, aскaн куйш^ aцыз кeйiпкepi. Тapиxи дepeктep мeн xaдык шeжipeсi бойыншa Kоpкыrтыц отсы кыпшaк тaйпaсынaн, aд экeсi Kapaкожa OFыздapдыц Kaмы (Kaйыспaс) дeгeн aтaсынaн шыккaн. Cондыктaн Kоpкыт OFыздap мeн кыпшaк apaсындa бipдeй кeмeцгep eл aFaсы болып eткeн.
Eндi Тоцю^к тypaлы. Бул кiсi жeнiндe Энциклопeдиядa eштeмe жaзылмaFaн. Ол жaйындa бiз aзды-кeптi дepeктi Тaц эyлeтiнiц me^peCÍ - Тaцшyдaн, жaлпы кытaй тapиxы Гaнмyдaн жэнe 1897 жылы Д.А. жэж Е. Kлeмeнцтep тaпкaн Ceлeнгa eзeнiнiц бойындaFы Нaдaйxa почтa стaнциясыныц жaнындa Тоцюкeк кypмeтiнe койылFaн Yлкeн eскepткiштeгi тaс жaзyдaн (aвтонeкpологтaн) Farn кeздeстipeмiз.
Eндi yксaс дepeктepгe Farn нaзap ayдapып кepeлiк. EKeyi дe 6ÍP кeзeцнiц пepзeнтi, VII Faсыpдыц оpтa шeнiндe туып, VIII Faсыpдыц бaсындa кaзa болaды. EKeyi дe eз Fyмыpлapындa Ym xaнFa yэзip болып кызмeт iсreйдi. Шынынa кeлсeк, олapды 6íp кiсi eмeс ж дeгeн оЙFa шaкыpaтын бaсты дepeк тe eкeyiнiц осы ym бipдeй xaнFa yэзip болyлapы [8, б. 236-239].
Осылaйшa жaлFaскaн сyxбarтaсy Kоpкыттыц Cыpдapиядa тyмaFaндыFын, оныц бipнeшe жepдeгi мaзapынa токтaлy apкылы дэлeлдeйдi.
«OrçTYCTiK орыс жepiндe» деген тараушада Жолпы кыпшaктap бaтыскa кapaй козFaлFaнFa дeйiн IX-X Faсыpлapдa бaтыстa Оpaлмeн, Шь^ысга Алтaймeн, оцтYCтiктe Cыpдapиямeн, солтYCтiкre EpriC, Тобыл, Eсiл eзeндepi жэнe Зойсон кeлiмeн шeктeсiп жоткон оpaсaн ул^н тeppитоpияны иeмдeнгeн дeгeн дepeк 6op. Олap бул оймокто XI Faсыpдыц босыш дeйiн тypFaн, кeйiннeн eKire бeлiнiп, Ботыс, пeн оцтYCтiккe кapaй Yдepe кeшкeн. Kыпшaктapдыц ботыско кapaй жылжыFaндapы Жойык пeн Eдiлдiц apaсынaн шыFaды.
- Cондa колой, ол жepдe бypын eшкiм болмaFaн бо? Элдe олap до боско кeшпeлiлep сeкiлдi жоцо конысты кYpeспeн тapтып олып отыpFaн бо?
- Эpинe, тapтып ольга отыpFaн. Эйтпeсe, Eдiл мeнeн Жойыктой apнaды eзeннiц бойы eлсiз болушы мо eдi [8, б. 260] дeп кeлeтiн сyxбaттaсy А.И.Поповтыц «Kыпшaктap жэнe Русь» дeгeн eцбeгiн толдоу apкылы жeткiзiлeдi.
«Толкынныц алды - печенегтер» дeгeн тapayшa «Тapиxшылapымыз Kapa тeцiз жaFaдayыныц дaлaлык ^кобы дeп aтaFaн бул e^pre eKÍ Faсыp eткeн соц, aвapлapдaн кeйiн, кeшпeлi тYpкi тойтсы -xaзapлap кeлeдi. Бipaк олap до бул eцipгe тYпкiлiктi иe болып кэло олмойды» дeп бостолып, пeчeнeгтepдiц VIII-IX Faсыpлap apaлыFындa Eдiл мeн Жойык eзeндepiнiц apaсындa кeшiп жYpгeндiгi ойтылады. Keгeн мeн Тиpaxтыц бeлiнyi пeчeнгrepдiц бipлiгiнiц бepeкeсiн олып, xaлыктыц куотын кeмiтiп кош коймой, сонымeн бipгe олapдыц eл peтiндe кypyынa до сeбeпшi болады. Бyлapдыц гатил тaFдыpы Визонтия, Вeнгpиямeн бойлонысто eтeдi.
«Екiншi толкын - Торктар» дeгeн тapayшaдa eKeyi тоpк сeзiнiц этимологиясыш токтaдa кeлiп, кeйбip козок тapиxшылapы мeн тiлшi -Faлымдapыныц тоpк этнонимшщ тYпкi тeгiн «тepкiн» дeгeн сeздeн шыFapyынa aвтоp кapсы шыFaды. Бул тYpiк дeгeн мaFынa бepeтiн eжeлгi OFыз тойтасыньщ оты eкeнiн дэлeлдeйдi. Пeчeнeгтepдiц коцлы тойпосынон, половeцтepдiц кимок тойпосынон бeлiнгeндiгi сиякты тоpктapдыц до OFыз тойтсыньщ 6íp бeлiгi болFaндыFын кepсeтeдi. Бyлap IX Faсыpдыц aяFындa пeчeнeгтepдi тaдкaндaп, Eдiл бойын (Зaволжьeнi) босып оладь. Бipaк тоpктap оцтуспк оpыс жepiндe eзiнeн бypынFы кeшпeлiлepдeй aCa кeп бeлсeндi эpeкerтepгe 6opo
бермей, Квне Русь мемлеке^мен ¥за; жылдар ода;тас болады. Кейiн Торк ордасы екiге бвлiнiп, бiр бвлiгi Дунайга, бiр бвлiгi орыс князьдарыныц боданына айналып, шекарада ;алады.
«Черный клобуки» дегендер юмдер» деген тараушада осы кезецде тарих сахнасына онтYCтiк орыс жерше шыгыстан келген европалы;тар коман, кун, валан, уаеуеп, Ь1ауеп, плавк, т.б. ал шыгысты;тар ;ыпша;тар деп атап кеткен половецтер шы;;андыгы свз болады.
- Fафу етiнiз, сонда элгi орыс жылнамаларындагы «черные клобуки» деп аталатын халы; ;айда ;алды? Сiз оларды, тiптi, атамай кетпщз гой. Менiмше, орыс жылнамаларында ец квп аталатыны осы «черные клобуки» болса керек. Демек, ол б¥л халы;тыц квне Русь мемлекетiнiн емiрiнде взiндiк орны бар деген свз гой. Жалпы ;ателеспесем, осы «черные клобукилердЬ» квне деректерде тiптi тайпалар бiрлестiгi деп те атайтын сия;ты едi.
- Онда, осы эцriмещздi бастамас б¥рын мына бiр мэселенщ басын ашып алса; ;айтедi? Орыс жылнамасындагы осы «черные клобуки» этноним ре^нде ;азiргi «;ара;алпа;» этнонимiнiн баламасы ма? Жо;, элде б¥л шендес^ру д¥рыс емес пе? Сонсоц из о;ыдыцыз ба, элде о;и алмадыцыз ба, осы жа;ында ;ара;алпа;ты; галым Дэулен Айтм¥ратовтыц «ТYрiктiк этнонимдер» деген ецбеп жары; кврдi.
- Жо;, о;и алмадым, осы биыл шыгып па?
- Иэ, биыл, ^юстен шыгыпты. Сонда осы «черные клобукидщ» де, «Кара;алпа;тыц» да этимологиясы арнайы свз болган. Ол кiсiнiн айтуынша, «Кара;алпа;» этнонимiнiн шыгу тегi айдар деген магынаны беретiн квне тYрiктщ «г¥лпа;» свзiне байланысты кврiнедi. Сонда, ;ара;алпа; - ;ара г¥лпа; - ;ара айдар деген ¥гымды бередi екен [8,б. 271- 272].
Екеуi тарих ;ойнауын кезектесе аша отырып, «черные клобукидiн» ;ара;алпа;тыц ежелгi атауы емес екенiне квз жеткiзуге тырысады. Б¥л печенегтер, торктар, половецтер, берендейлер, тYрпейлер, коуилар, каспичилер, боутылар деп аталган квшпендiлер тайпаларын бiр свзбен орыс князьдыгы «черные клобуки» деп атаган екен. Б¥ган Н.М.Карамзин мен М.П.Погодин бастаган орыс тарихшыларыныц шюршен берi тартып, на;тылы мысалдар келиредь
Автор вз ойын «Калай дегенде де ;ара;алпа; деген атаумен аталган тайпалар бiрлестiгiнiн ¥за; жылдар бойы орыс жерiнiн шекарасында половецтердiн шабуылыныц втiнде т¥рган берiк ;ал;ан болгандыгы шынды;», - деп ая;тайды [8, б. 280].
«Бар дерект барласак» деген тараушада Орыс жылнамаларыныц дереп бойынша половецтердiн Русь жерiнiн шекарасында пайда болуы 6563 (бiздiн жыл санауымызша 1055) жыл. Осы жылы шекарага жасаган половец ханыныц аты да белгiлi. Жылнамашы оны Блуш деп атайды.
Квне орыс мемлекетшщ вмiрiнiн эр ;ырына элеуметтiк-экономиялы; т¥ргыдан да, сондай-а; ;огамды;-саяси т¥ргыдан да Yлкен ы;пал жасаганы жэне б¥дан да квп дэрежеде кврiнiс берген керi процесс - Русьтiн даланыц квшпелi хал;ына ы;палы атап айтылды. Сонымен бiрге, квне орыс мемлекетшщ кешпелi тайпаларымен кYресте взiнiн тэуелпздшн, ¥лтты; бiрлiгiн жэне мэдениетiн са;тап ;алуда жэне квшпелi тайпалар шабуылынан Европаныц бас;а елдерi мен Византияны ;оргап ;алуда аса Yлкен роль ат;арганы да атап кврсетiлдi.
- Иэ, квне вмiрдiн салыстыра ;арап, Yнiле зерттеудi керек ететiн, а; пенен ;араныц жiктелгенiндей ай;ынды;;а элi жетпеген т¥стары баршылы; болу керек. Сонау есю заманда болашагына бойлап, барлау жасауга вресi жетпей, ^ндш пайда Yшiн бауырмалды;тыц пар;ына бара алмай, бiр-бiрiн бос;а ;ырган бабаларымыздыц ;ираган ;алалары мен жерлеген денелерш бауырына бас;ан даладагы мыцдаган обалардыц астында ашылмай элi ;аншама сыр жатыр. Осыныц бэрi бYгiнгi бiлiмдi де зерделi ¥рпа;тыц алдына Yлкен мiндеттер ;ояды [8, б. 280-286] деген ею галым ;ыпша;тардыц пайда болу тарихы туралы свз етедь Орыстыц «Игорь жасагы туралы жыр» атты ата;ты дастанындагы «Земли незнаемой» деп аталган жерлердi мекендеген ;ыпша; ордалары екендiгiн, олар Дон взешнщ екi жа; бетiн толы; алып, Едiл бойына дейiн созылып жат;ан ¥шан-тенiз влкенi иемденгенiн, олардыц хандары мен билеушiлерi т.б. деректер айналымга тYседi.
«^балар мен каралар» деген тараушада ;ыпша; тайпасыныц билеушiлерi мен хандары туралы жекелеп свз болады. «ТуFан жердщ иiсi», «Шын асыл иiлмей сынады» деген та;ырыптармен сол т¥стагы абыз, жырау, батырлар туралы ацыздар мен влец-жырларды тарихи деректермен ¥штастыра отырып, ;ыпша; тайпасы жвшнде с¥хбат жYргiзедi. Мысалы,
Каз ;ац;ылдар квлiнде,
Дуада; еркiн швлiнде.
Батырдыц багы жанады,
Туып 6ip ескен жершде.
Есщ бар да елщ тап,
Бауырыцнан ецщ белiнбе! [8, б. 305]
деп Сыржан ханныц елшiсi Нысан жыраудьщ Ардац ханга айтты деген елец жолдары арцылы царт жырауды жыр шумацтарымен сейлете отырып, ел бiрлiгiн сацтаудагы ацын-жыраулардыц ролiн аныц керсетедь
«Ой ернеп» деп аталган екiншi тарау «Кецш ашар», «Досекем айтцан екен», «Казацбай царттыц Yйiнде» деген белштерден турады. Мунда негiзiнен автордыц ескен ортасы мен кенекез шешен царттары арцылы ел аузындагы ацыздар мен елец-жырлар баяндалады. Бул тараудыц бiрiншi тараудан айырмашылыгы сез болатын оцига тарихи деректермен байланыстырылмайды. Бiрац «Кецш ашар» деген бiрiншi белiмi басталган бетте-ац «Ей, Сезцалта, ата цаздай цоциып, цайда барасыц? Адамга царамайсыц гой, езщ» деген диалог бершедь Сезцалта - автордыц езь Екiншiсi - Заржац деген атпен аты шыццан Дэрмагамбет деген досы. Екеуi арцылы ауыл керiнiсi, ондагы Телеу сияцты кенекез царттыц цызыцты эцгiмелерi баяндалады. Телеу царт Жабай бидщ Сексен, Тоцсан деген ею баласы туралы айта келiп, Кшкбай деген атацты бидiц шешiмдерi мен жырларын жатца айтады.
Жалпы Yш белiмде де ел аузындагы елец жырлар толыгымен берiлiп, шыгу тарихы ацыз бойынша Телеу, Досбол, Казацбай царт сияцты нацтылы адамдар арцылы жетюзшедь
ТYЙiндей келе КСа^ариннщ де ею Yлкен белiмнен туратын «Кембе» атты роман-эссесiнiц жанрлыц сипаты, танымдыц устанымы мYлде белек. ШыFармада эссеге тэн жан-жацты белгiлердiц бiрталайы цамтылFан, мунда тек туындыныц бастан-аяц диалог тэсшмен жазылFандыFы жанр табиFатын айцындауFа мYмкiндiк бередi. Эйткенi, диалог роман-эссе жанрыныц негiзгi керсеткiшiнiц бiрi болып саналады. Сондыцтан да шыFармадаFы цазац халцыныц кене цыпшац заманындаFы кYрделi тарихы автор мен оныц досыныц диалогына цурылFан.
К.СалFариншц ез шы^армасын роман-эссе деп атауыныц басты себебi цазацтыц цазац болFандаFы тасца басылFан кене тарихын керкемдiк айналымFа тYсiруге тырысцандыFында жатыр деп ойлаймыз. Десе де, нацтылы цужаттар мен деректерге жан бтрудщ циынFа соццаны байцалады. Мунда цадап керсетер автор мен досынан басца жанды образ жоц, бiрац ушан-тецiз тарих бар. Корыта келгенде, Койшыгеара СалFариннiц «Кембе» деген роман-эссес кене тарихты тыц цужаттар мен жаца мэлiметтер арцылы керкемдш айналымFа тYсiрген.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Поспелов Г.Н. Проблемы исторического развития литературы. - М., 1972. - С. 102-123
2. Литературный энциклопедический словарь. - М., 1967. - С. 32-36
3. Гей Н.К. Художественность литературы: Поэтика. Стиль. - М.: Наука, 1975. - С. 39-46.
4. Лурье А.Н. Поэма как жанр советской литературы.Жанры в советской литературе. - Л., 1978. - С. 57-68
5. Монтень М. Опыты. Избранные главы / пер. с франц. - М.: Правда, 1991. - 656 с.
6. Essay. Meyers neues Lexicon. -Mannheim;Leipzig; Wien; Zurich: Meyers Lexiconvertag, dritter Band, 1978. - S.215-216
7. Негимов С. Эссе. Эдебиеттану терминдершщ сездт / цурастырушылар: З.Ахметов, Т.Шацбаев. -Алматы: Ана тш, 1996. - 234 б.
8. СалFараулы К. Кембе: роман-эссе.-Алматы: Жалын, 1989. - 448 б.
ТЕМАТИЧЕСКОЕ СВОЕОБРАЗИЕ РОМАНА-ЭССЕ «КОМБЕ» КОЙШЫГАРА САЛГАРИНА
Н.С. Балтабаева
PhD доктор, ст. преподаватель Казахский государственный женский педагогический университет Казахстан, г. Алматы, email: balnargiza@mail.ru
В статье показана жанровая природа романа-эссе «Комбе» К. Салгарина, который состоит из двух больших разделов. Суть работы заключается в том, что только через жанр диалога характеризуется жанровая
природа. Диалог является одним из основных показателей жанра роман-эссе. Вот почему сложная история казахского народа в эпоху древних кыпчаков основана на диалоге автора и его друга. Основная причина названия произведения К. Салгарина романом-эссе заключается в том, что он пытался превратить всю древнюю историю казахов в художественный круг.
Ключевые слова: жанр, эссе, роман, комбе, древные кыпчаки, роман-эссе
THE THEMATIC ORIGINALITY OF THE NOVEL-ESSAY "COMBE" BY KOISHIGARA
SALGARIN
N.S. Baltabayeva
PhD, senior lecturer Kazakh State Women's Teacher Training University Kazakhstan, Almaty, email: balnargiza@mail.ru
In this article author describes the genre nature of the novel-essay "Kombe" by K. Salgarin, which consists of two large sections. The essence of the work is that only through dialogue genre is characterized by genre nature. Dialogue is one of the main indicators of the genre of novel-essay. That is why the complex history of the Kazakh people in the ancient era of Kipchaks is based on the dialogue of the author and his friend. The main reason for the name of the work of K. Salgarin by the novel-essay is that he tried to turn the entire ancient history of the Kazakhs into an artistic circle.
Key words: genre, essay, novel, Kombe, ancient Kipchaks, novel essay
