CC BY
6ГТАХР 17.71.07
Ц.М¥ХАМЕДЖАНОВ ПЬЕСАЛАРЫНДАГЫ ДРАМАЛЬЩ ТАРТЫС МЭСЕЛЕЛЕР1
Б.Ш. Цожекеева Ф.г.к., кауымдастырылган профессор Казак мемлекетлк цыздар педагогикалык университет^ Алматы, Казахстан email: Bekzada61.2018@gmail.com
Макалада К.Мухамеджанов комедиялары мен драмаларындагы керкемдж тутастык пен идеялык мазмун бiрлiгiн сактап турган нэрсе улттык ой-сана дeрeктeрi eкeндiгiнe мэн бeрiлeдi. К.Мухамеджановтын тартымды комедия тудырганын керсеткен зерттеушшер, керермендер жэне драматургтiн ез эрштестершщ пiкiрлeрi назарга алынды. Драмтург пен емiрлiк материал арасындагы карым-катынас мэселелерш айкындауга К.Мухамеджановтын "Жат елде" жэне '^з пeрiштe еместз" пьесалары кызыкты мэлiмeттeр усынады. Ол уш бiрдeй драмасында емiрлiк материалга улттык ой-сана дереп тургысынан карады. Бiр ерекшелш осы уш бiрдeй драмадагы емiрлiк материалды екшеу тэсiлi уш турлi eкeндiгi керсeтiлeдi.
Туйт свздер: драма, пьеса, обьект, театр, жанр, материал, мазмун
Эм1рл1к материал болган окиганын дэлме-дэл баламасы емес, суреткер киялында суарылган эр1 эбден сурыпталган, шыгарманын идеялык мазмунын айкындауга багытталган бел1к, дерек ем1р шындыгынын объекпс болса, ем1рл1к материал керкем шындыктын объекта. Пьесада ем1р шындыгынын деректер1 сол кушнде алынган куннщ езшде де ол керкем шындыктын материалы. Демек, ем1р шындыгынын езгертшмей, алынган дерегше суйенген пьеса канша жерден дерект туынды аталганымен керкем шындыктын объекта (жыршысы). Сондыктан да, ем1рл1к материал болган окиганын боямасыз кеш1рмес1 деп есептеу жансактыкка урындырады.
Зерттеушшер мен керермендер жэне драматургтщ ез эрштестер1 К.Мухамеджановтын тартымды комедия тудырганын атап керсетп. М.Эуезов "Мына комедия ("Белт1р1к берш астында") кулюсшщ сыр-сипаттарынан эр-алуан ой саларлык касиет кершедГ' [1; 18] деп батыл тужырымдады. Б.Кундакбаев "К.Мухамеджанов пьесалары казак театрларынын репертуарларынан бер1к орын алып, жана кезендеп комедия жанрына елеул1 улес косты" [2; 98] деп жазды.
Драмашынын жанрлык табысы туралы мэселеде шюр кайшылыгына урынбаган театр мамандары мен рецензенттер жок деуге болады. Мэселен, Э.Тэжбаев драматург пьесалардын сатиралык комедиядан елеул1 айырмашылыгы бар екендшн езшщ эрб1р ой-шюршде бшд1рш отырган.
К.Мухамеджанов комедияларындагы кулю мен сол кулюге езек сштеген элеуметпк жуктщ когамдык манызына койылатын талаптын б1р денгейден шыга бермейтшдт жешндеп ой-шюрлер де онын жанрлык ерекшелштерше терен ущле алмаудын салдары екендшне дау жок. Осы комедияларды жуйел1 турде зерттеп танудын казак халкынын сан гасырлык дэстурл1 кулю мэдениетшщ поэтикасына барлау жасауга апарып соктыратындыгынын манызы айрыкша. Белгш драматургтщ адам мшез-кулкын дэл ернектеудеп шеберлшнщ айрыкша екендшн атап ету кажет. Онын комедияларындагы кулю табигатын тануга 1р1 кадам жасаган зерттеушшер бар. Олардын кейб1реулер1 ездершщ алгашкы кезде айткан шюрлерш кайтадан толыктырып, драматург комедияларынын керкемдш касиеттерш аныктауга кемектесетш кунды ой-шюрлерш бшд1рд1.
К.Мухамеджанов комедиясындагы кулю табигатын мындаган жылдардын сынынан еткен халыктык кулю дэстуршен белек карастыруга болмайды. Ол - сол халыктык кулюнщ шын мэншдеп мурагерь Ал, комедия жанрынын туган халкынын сан гасырлык мэдениеимен жалгаса дамуы элемдш эдебиеттщ б1разына ортак касиет. Казак импровизациялык комедиясынын ш1ндеп Алдаркесе мен кулардын кулщрп ю-эрекеттер1 женшдеп зерттеулер мен ой-шюрлердщ улес басымдау. Осы туста М.Эуезовтщ ес1м1 окшау кезге туседь Онын театр енер1 мен халык артистер1 туралы жазган макалаларынын кундылыгы кулар кулюсшщ табигат жайындагы кызыкты сипаттамаларымен елшенедь
K.M¥хaмеджaновтыц жaсeспipiм кезiндегi жaзyшы болaм деген ботац тaлпыныстapынaн комедияFa, жaлпы, дpaмaтypгияFa деген ерекше бip жо^ындыщ не белсендiлiк бaйrçaлмaйды. K.M¥хaмеджaновтыц тaбиFи болмысынa бiткен кyлдipгiштiк косиет e3Ím4 эдебиеттегi фоpмaсын бipден тayып ana aлFaн жо^. Tamara дейiн ayдapмaшыльщ, зеpттеyшiлiк, сыншылык ^бшетш шыцдоу мектебшен eni. АлFaшrçы мо^оло^н 23 жaсындa жaзFaн ол кейiн теaтpыныц
тapихы, дpaмaтypгиясыныц дaмyы мен пpоблемaлapы, дpaмaтypгия мен теотрдыц
жекелеген rçaйpaткеpлеpiнщ eсy жолы жэне шыFapмaлapы тypaлы сындapлы ой-пiкipлеp, моцызды т^жырымдор бiлдipедi. "Ce3 теaтp жaйындa", "Ka3arç дpaмaтypгиясыныц дaмy жолдоры", "¥лы e^pnaí", "Сер aFaq тypaлы", "M^xaq тypaлы", "Теaтp сыны жaйлы" секiлдi мarçaлaлapы жapиялaнды. Осы мarçaлaлapдыц eзiнен-arç K.M¥хaмеджaновты теотрдыц м^ц-м^^тгжы, пpоблемaлapы терец толFaнтrçaны белгiлi.
K.M¥хaмеджaнов комедиялapы кешпкерлершщ iс-эpекеттеpiнен ^лтты^ мшез-^лыщ кемiстiктеpi ^лттыщ ой-сaнa пpоблемaсы pетiнде тaнылaды дa, ол apнaйы кaтегоpия pетiнде rçapana^i. ¥лпъщ ой-сaнa пpоблемaсы кaтегоpиясы сaнa кaтегоpиясынa rçapaмa-rçapсы ^^шмо^ы. Kaïïra соныц 6ip бeлiгi pетiнде тaнылaды. Бiparç, оныц eзiне тэн белгiлеpi мен дaмy зaцдыльщтapы aлFaш рет ami^'amm, Fылыми жyйеге тyскен.
Ka3arç эдебиетшщ кой жaнpын arcarç тa, хгл^ымыз бaстaн eткеpген эр тypлi тapихи кезецдеpдегi уо^ыт бедеpiн тaнимыз. Б^л сeз эсipесе, тaлaнтты жaзyшылapдыц шыFapмaлapынa ^тысты aйтылсa керек. Солapдaн уздыт шындыFын бейнелеyдiц неше aлyaн фоpмaлapы мен кepкемдiк тэсiлдеpiн кездестipемiз.
^ркем шыFapмaлapдaFы уо^ыт бедеpiнiц д^рыс бейнеленyi дегенiмiз eмip шындыFыныц кeкем шындывдо толывдонды тypде aйнaлyы. Осы мшдеттщ оpындaлyы эдеби жaнpдыц тaбиFaтынa бaйлaнысты эpтypлi кepкемдiк тэсiлдеpдi ^гжет етедь Тугас 6ÍP хaльщтыц белгiлi 6ÍP уо^ыт apaлыFындaFы pyхaни болмысын жaн-жaкrы бейнелеyде пpозaFa rçapaFaндa дpaмaтypгия жaнpыныц тaбиFaты кeбipек ^иындыщ келтipетiнi тезшз. Кypделi жaнpдыц iштей дpaмa, тpaгедия, комедия болып сaлaлaнып кететiндiгi тaFы бap. Демек, дpaмaтypгиядa ^оломгердщ ^рымы эр тYpлi ^ырытан шындaлып отырады деген сeз.
Асылы мандой шеберлш жaзyшыныц жapaтылыс болмысымен бipге келед^ 3pi мандой тaлaнrтap 6íp ^лттыц эдебиетiнде aсa кeп те болмaйды. Себебi, мандой дpaмaтypгтеp кeбiнесе тyFaн хол^ымен сыp-мiнез болып жapaлaды. K^ipri эдебиеrтiц тepiнен мы^гап орын aлFaн Колтой M¥хaмеджaнов осындaй дpaмaтypг. Ко^дай eнеp туындысы, тiптi ^адой жaзyшы болсын - уо^ыт пеpзентi. Сол сия^ты K.M¥хaмеджaнов тa e3 yarçытыныц утаны. Оныц эдебиет тaбaлдыpыFын aттaFaн уо^ыты сонay елyiншi жылдapдыц соцы.
5G-60 жылдapFa дейiн дpaмaтypгиясы едэyip дaмy жолынaн erтi. Эаресе, ^лттык; комедияныц "Аймaн-Шолпaн", "Алдapкeсе" секiлдi Ma^marai^ yлгiлеpi дyниеге келiп, олapдыц сохно^ы^ ^ойылымдорымен кepеpмен жртшылыщ бipнеше рет жyздесiп rçоЙFaн едi. Б^л кезецде дpaмaтypгиясы дa, теaтpы eнеpi де, eзiнiц 6íp кездегi бaлaц ^^пытан
apылып, шын мэнiндегi профессиоталдыщ дaмy жолынa тускен болaтын.
Алпысыншы жылдapдыц бaс кезiнде холыщ жaппaй сayarтaнды. Kaлa мен дaлa мэдениетi e3apa жорыс^ тусп. Бip елдiц мэдениетiнен екiншi елдщ мэдениетiн жоFapы ^оятын модa ^уушылыщ кyшейдi. Miне, о^ош^ы пьесaсын тaп осы тapихи кезецмен т^ста-т^с жaзFaн K.M¥хaмеджaнов элемдiк о^ыл^й apенaсынa ^рой бет тузеген тyFaн хол^ыныц бойындaFы келешекте кеpеFap нэтиже беpетiн келецшз жэйrтеpдi arтaп eте aлмaды.
Жолпы aлFaндa, eмipлiк мaтеpиaл деген ^ымныц aясы кец. Б^л ^ымдо ^ройтын компонентrеpдi шортты турде: торихи о^ото деpектеpi, болFaн о^ото деpектеpi, ^лпъщ-ой сот деpектеpi, дэстypлi мшез-^лыщ деректер^ детективтi деректер деп бipнеше турге бeлyге болоды. Осы aтaлFaн деректер дpaмaтypгтiц ^й то^ырым^ ^там тербеуше бойлонысты пьесодо эр тypлi т¥pFыдa ^омтылоды. Сондой arç, eмipлiк мотериолдыц деpектiк сипоты пьесоныц идеялыщ мозм^нын оныктайды. Торихи то^ырып^о apнaлFaн пьесaдaFы eмipлiк мотериолдо торихи о^ото дереп босым болоды. Сол оrçиFaFa деген овторлыщ ^з^рос eмipлiк мaтеpиaлдыц мозм^нын К¥ройды. Б^л eмipлiк мотериолды к¥ройтын компоненrтеpдiц бapлыFынa орто^ зовдылыщ. Mэселен, "Алдapкeсе" дpaмaсындaFы eмipлiк мотершл дэстypлi еpешелiктеpден тирады. Эйткенi, м¥ндaFы ел ayзындaFы Алдapкeсе жaйындaFы кyлдipгi эцпмелердеп мшез-к^лык; негiз етiлген. Атолмыш дpaмaдaFы eмipлiк мотериолды дэстypлi мшез-^лыщ деректершен тирады деyiмiздiц сыры осындо. Т^рмыстыщ деректер т^рмыстыщ дpaмaFa тэн болFaнымен бос^ до кез келеген дромо кейiпкеpлеpiнiц iс-эpекетiнен бойколып отырады. Жолпы, eмipлiк мaтеpиaлFa
Kß3aK, мeмлeкeттiк K,u3dap пeдaгогикaлъщунивepcитeтiнiц Хaбapшыcы № 1 (77), 2019
дepeктiк ситт бepeтiн компонeнттepдщ бapльщ т'да бipдeй нeгiзгi eмipлiк мaтepиaлдьщ бойышн тaбылa 6epyi мyмкiн. Бiparç соньщ iшiндe 6ip eKi дepeк rçarn пьeсaньщ идeяльщ м^змунын aй^ындayFa бeлсeндi ьщтл eтeдi.
К.Mуxaмeджaновтьщ "Жaт eлдe" дpaмaсындaFы eмipлiк мaтepиaл болFaн оrçиFa нeгiзiнeн aлынFaн. Дpaмa кeйiпкepлepiнщ туп тyлFaсы тapиxи болFaн aдaмдap. Есiмдepi тyFaн отaнынaн бeзгeн сaтrçындap rçaтapындa aтaлaтын K^apa^ Уэли Кaюмовтap сол кeздeгi мepзiмдi бaсылымдap aprçылы xaлывдa гандан бeлгiлi aдaмдap. Oлap Шь^ыс Тypкiстaн комитeтiн к¥Pып, rçaзaкгapды оpыстapдьщ бyFayынaн aзaт eтyдi мarçсaт eтiп rçоЙFaн. Пьeсaньщ идеяльщ мaзмyны дa осы жaлпыFa бipдeй шындыкган ^п ayытrçымaйды. Дpaмтypггщ жeкe apxивiндe сa^тaлFaн мэлiмeттep rçayiпсiздiк комитeтiнeн, 6a^a дa мypaFaт оpындapынaн aлынFaн. Кapaс шн Уэли Kaюмовтapдыц тaFы бaсrçaлapдыц жaзFaн xaттapынaн, сeзбe сeз кeшipiлiп aлынFaн yзiндiлep мepзiмдi бaсылымдapдaFы мэлiмeттepмeн дэлмe дэл кeлeдi. Дpaмaтypг сол мэлiмeттepдi eз ой eлeгiнeн eткiзгeндe ^вдс одaFы мeн кaпитaлистiк мeмлeкeттep apaсындaFы идeолошяльщ тapтыстьщ iзiмeн жypeдi. БолFaн оrçиFa дepeктepiнщ мэн мaзм¥нынa KeReeriK идeология тypFысынaн rçapay К.M¥xaмeджaновтыц шь^ы^^ тypa rçapayынa мyмкiндiк бepмeсe дe, ол тapиxи дepeк дeгeн eзiнiц aвтоpльщ кeзrçapaсын жaсыpып rçana aлмaды. БyFaн дpaмaтypггщ eмipлiк мaтepиaлды rçyparnbrn компонeнттepдщ iшiнeн улттьщ ой-сaнa дepeктepiнe aйpьщшa мэн 6epyi дэлeл.
ШындыFындa дa, К.M¥xaмeджaнов идеологияльщ тapтыстьщ, тaптьщ кeзrçapaстьщ жeтeгiндe кeтпeй улттьщ ой^та дepeктepiн eмipлiк мaтepиaл мaзмунынa aйнaлдыpa бiлгeн. Бул мaзмун дpaмaтypгтiц болFaн оrçиFa дepeктepiнe дeгeн eзiндiк кeзrçapaсынa тyындaп жaтыp. Oсы apaдa тeк болFaн оrçиFa дepeгi мeн eмipлiк мaтepиaл дeгeн уFымньщ 6ip бipiнeн eлeyлi aйыpмaшылыFы 6ap eкeндiгi тaFы дa кeзгe тyсeдi.
вмipлiк мaтepиaлды eкшey ^й дpaмaтypгкe дe оцaЙFa тyспeйдi. Maтepиaлды С^ЫШ^У тэсiлiнeн дpaмaтypггщ тarçыpыпты eкшey мeн aлFa rçоЙFaн идeяльщ мarçсaтын жyзeгe aсыpyдa ю-тэжipибeсi дe aцFapылaды. Дpaмaтypг шн eмipлiк мaтepиaл apaсындaFы rçapым-rçaтынaс мэсeлeлepiн aйrçындayFa К.Mуxaмeджaновтьщ "Жaт eлдe" жэж "Бiз пepiштe eмeспiз" пьeсaлapы ^ызьщты мэлiмeттep усынады. К.Mуxaмeджaнов "Жaт eлдe" дpaмaсын aлFaшындa "Шepмeндiлep" дeгeн aтпeн жaзFaн. Oсы 6ip дpaмaFa rçойылFaн eKi тypлi тarçыpыптьщ eзiнeн eмip шындыFынa дeгeн aвтоpльщ кeзrçapaстьщ eмipлiк мaтepиaлдьщ мaзмунын eкшeyгe жaсaFaн ы^пглы amirç бaйrçaлaды.
"Шepмeндiлep" дpaмaныц aлFaшrçы нус^сы. Keйiпкepлepiнщ сaны жaFынaн дa, олapдыц aты-жeнiнeн дe, сондaй-arç идeяльщ мгамуныныч aстapындaFы нeгiзгi конфликтiнщ epwyi туpFысынaн дa кeйiнгi нусrçaдaн ^п aйыpмaшылыFы 6ap. "Шepмeндiлepдeгi" бaсты кeйiпкepлepдщ бipaзы apxив мaтepиaлдapындaFы eсiмдepмeн ж-yp. Oлapдыц eзapa диaлогтapындaFы сeз rçолдaныстapындa дa apxив жaзбaлapындaFы сeздepдщ жолдapыныц rçaйтaлaнaтын туш^ы &з eмeс. Дpaмaтypг болFaн оrçиFa дepeктepiн Ke6ipeK бaсшыльщrça aлyFa ^фы^^н. O^i^ir eзi eмipiлiк мaтepиaлдьщ улттьщ ой сaнa дepeгiнe дeгeн суpaнысын тольщ ^aнaFaттaндыpyFa кeдepгi тyFызFaн. Автоpльщ концeпциядaн улттьщ ой-сaнa дepeгi aйrçын aцFapылып туpFaнымeн eмipлiк мaтepиaлдьщ мaзмунынa тольщ aйнaлмaFaн.
Сонды^ган дa, пьeсaньщ идеяльщ мaзмуны та^ты aйrçындaлмaFaн дeyгe болaды. Рaсындa дa "Шepмeндiлep" пус^сы "Жaт eлдe" нусrçaсындa 10-15 бeткe дeйiн, тiптi эpбip бeт сaйын eзгepiскe ушыpaFaн. Бiparç "Шepмeндiлepдeгi" кeйiпкep диaлогтapы тутaсымeн arnimm тaстaлмaFaн. TeK олapдaFы ой мeн iс-эpeкeт тepeцдeтiлiп тольщтыpылFaн. Бyтiндeй rçaïïra жaзылFaн диaлоггapдьщ eзiндe о бaстaFы ой жeлiсi тутaсымeн сa^тaлып отыpFaн. "Шepмeндiлepдeгi" 6ip кeйiпкepдщ ayзымeн aйтылFaн сeйлeмдep "Жaт eлдe" ny^a^^a eKi уш кeйiпкepдщ ayзындa бeлiнiп, iс-эpeкeт динaмикaсын кyшeйткeн. Kaüra eзгepтiлгeн диaлогтap жaцa кeйiпкepлepдщ диaлогтapы aprçылы тольщтыpылFaн.
Жaлпы aлFaндa, К.Mуxaмeджaнов дpaмaльщ тyындылapындa комeдияльщ тyындылapындa устaнFaн aвтоpльщ концeпциясын зaцды тypдe жaлFaстыpды. Oл уш бipдeй дpaмaсындa eмipлiк мaтepиaлFa улттьщ ой-сaнa дepeгi туpFысынaн rçapa^i. Бip epeкшeлiгi осы уш бipдeй дpaмaдaFы eмipлiк мaтepиaлды eкшey тэсiлi уш тypлi.
"Жaт eлдe", "Бiз пepiштe eмeспiз" дpaмaлapындaFы eмipлiк мaтepиaл болFaн оrçиFa дepeгiнeн бaстay aлFaндьщтaн пьeсaлap дepeк пeн eмipлiк мaтepиaлдыц apa ^rama^m amiKrayFa eR ^ызьщты объeкт болa aлaды. Бул тypaлы: "Жaт eлдe" Кaлтaйдыц aлFaшrçы дpaмaсы. "Дpaмa 1966 жылы жaзылFaн" [3; 78].
М^ныц алдында "1962 жылы "Менщ дерпм" деген пьесасын жазды. Идеялыщ мазм^ны жабыщ та^ырыща арналгандыщтан сахнага бiрден жол тарта алмады. Автор eмiрлiк материалга ^лтты^ ой-сана дерегi т^ргысынан мэн берудi осы пьесадан бастады. Драматург табан тiреген eмiрлiк материал 1937 жылы кептеген жазыщсыз жандардыц асыра сiлтеу зардабына ¥шырагандыгы. Б^л о^ига жазушыныц жеке eмiрiне де ащы сабагын ^алдырган. Сондыщтан асыра сштеу - eмiр шындыгы. Ал, драмадагы езек етiлген нэрсе автордыц ез кeзiмен керген, бастан ая^ ^асында болган о^иганыц емес, жалпы кeпшiлiк мойындаган архив документтерi негiзiнде дэлелденген шындыщ дерегi. Сондыщтан ол о баста халыщ жYрегiне ^лттыщ ой- сана дерегi ретiнде сщген. Осы т^ргыда Г.Салгараева: «Гуманизм ^згшк) жалпы алганда дниетаным принципi десек, б^л адам eз мYмкiншiлiгiн тYсiну, eмiр CYPУ жолындагы ^¥^ыгы мен сешм^ eмiрдегi eзiндiк жолы, адам eмiрiнiц рухани дамуы, eзшщ eмiрдегi орны, ащаратын ^ызмет^ дуниенщ кYPделi ^¥рылымы - ^ндылывда саяды» - деген eзектi ойды алга тартады [4; 162].
Б^л жайында зерттеушшер "Драматург белгiлi о^игалардыц жетегiнде кетш ^алмай, детективтi iздемей, элеуметтiк ^огамдыщ мэнi бар идеяны к¥нттап, психологизмге ден ^ойган пьеса жазуды ма^сат т^т^ан. Фактiге негiздей отырып, ^ркем шыгарма жасау талабын суреткер ерюцщгше т^сау салмаган. Кайта ^иялга кещспк, ой eрiс берiп, жанр мYмкiндiгiн жа^сы пайдалануга себепшi болган. Белгш адамдардыц аты-жeнiн eзгертiп, олардыц эрекетш ^алаган орайда кeрсету автордыц бейне образ ма^сатын жецiлдетiп, кейiпкерлердi бiр кiсiнiц кeшiрмесi етпей, таптыщ ортаныц психологиясын ацгартатын жинакгаушылыщ мэнi бар т^рпат^а айналдырган" [5; 128].
"Жат елде" драмасындагы жа^сы сомдалган образдардыц бiрi - К¥рбан. Оныц Асанмен тагдыры бiр. Кецес eкiметiн жау гаредь Адастырып, терiс жолга салушылардыц сeзiне имандай сенедi. Анасымен арасындагы диалогтарда оныц алган бетiнен ^айтпайтындыгы сезiледi. Кдобанныц трагедиясыныц бiр ¥шы осы болса, екiншi ¥шы ^ойнындагы эйелiнiц Америка тыцшысы екендiгiн бшмейдь Кдобанныц айналасында оган дос адам жо^. Бэрi оган сенбейдi. Кдобан да оларга Yнемi кYдiкпен ^арайды. К.М¥хамеджанов eзiнiц айтайын деген тYпкi ойын осы К¥рбан образы ар^ылы жеткiзген. ТYркiстан комитетiндегiлердiц eздерiне жYктеген тапсырмаларды орындамай, туган елi Каза^станга eтiп кетуi, б¥л Кдобан саясатыныц осалдыгы гана емес, сол кездеп эр тYрлi себептен туган Отанынан бeлiнiп калган адамдар жeнiндегi жалган тYсiнiктiц ^йрыгыныц бiр т¥там екецщгшщ кeрiнiсi. Демек, К.М¥хамеджанов негiзгi фонды К¥рбан мен Асанныц МэцгYрттiгiне аудара отырып, eзiнiц шетелдегi ^аза^тар жeнiндегi тYсiнiгiнiц бас^аша екендiгiн емеурiнмен сездiруге тырыс^ан. "Бiз перiште емеспiз" пьесасы сахнага жазылган уа^ытынан ширек гасыр кешiктiрiлiп ^ойылган" [6; 128]. Б¥л екi аралыщта Yш рет толыщтырылды. Басында "Менiц дертiм" деген та^ырыппен жазылган. 1960-1962 жылдар аралыгында ею бiрдей н^с^асы дайындалган. Кейiнгi тYп н^с^асын F.МYсiрепов о^ып шыгып жогары багалаган. F.МYсiрепов о^ыган н¥с^а 56 беттен т¥рады.
"Бiз перiште емесшз" сахнага алгаш шывдан кезде оган театр мамандарыныц эр^илы пiкiр бiлдiруi оныц кeркемдiк сапасыныц тeмендiгiнен, немесе оган eзек етiлген тартыстыц босацдыгынан, элеуметтiк жYктiц таяздыгынан да болган жо^. Кейбiр пiкiр айтушылар cпектакльдi ^ойган режиссерден, немесе актерлар ойынындагы кемшiлiктерден iздедi. Содан да болар Москвадагы гострольдiк сапардан оралган соц режиссер Э.Мэмбетов спектакльге ^айта оралып, жетiлдiрдi. Б¥л ретте ол драматургке пайдалы кецестерiн жасырмады. Cпектакльдi толыщтыру кезiнде авторларга ^атац талап ^ойылды. Бiраrç спектакльдiц кeреремендерге берер эсерi публицистикалыщ сарыннан эрiге аспады.
Б¥л арада драманыц жазылган уа^ыты мен ^ойылган уа^ытыныц аралыгындагы алшакгывда мэн бершген жо^. Драманыц алгаш^ы н^с^асы дYниеге келген уа^ыттагы публицистикалыщ сарын кeрермендерге едэуэр эсер бередi. Кешпкер диалогтарындагы деректiлiк пен информациялыщ сипаттан да кeрермен мол эстетикалыщ эсер алып жататын.
Бiр кезде драмага эстетикалыщ сапа экелген публицистикалыщ сарын мен информациялыщ сипаттыц то^саныншы жылдарга таман ^огамдагы жариялылыщтыц кYшеюiне байланысты екiнiц бiрiне мэлiм шындывда айналуы, кез келген публицистикалыщ ма^алада Y^rn-Y^rn айтылып жатуы, кейiпкер диалогтарына жалац салгыласу секiлдi сипат дарытып жадагайландырып жiбердi. Эдетте, драманыц спектакльге айналганда эстетикалыщ ^ндылыгыныц тeмендеп кетуiнiц басты ^¥пиясы б¥л емес. Басты себеп драманыц идеялыщ мазм¥ныныц терецiнде жат^ан тарихи деректердi автордыц eмiрлiк материал децгешне кeтере алмагандыгынан. Тарихи дерекп на^ты болган о^ига дерегiмен саба^тастыра алмау, тарихи шындыщтыц жартыкеш т¥лгасын гана
керу eмiрлiк материалдьщ дерекпк сипаттарын улттьщ ой-сана тургысынан сараптауга кедергi жасады.
Драматургтщ репрессия атты тарихи фактшщ тeщрегшде шындыкты толык елестете алмауы улттык ой-сана дерегiн eмiрлiк материалдыц мазмунына айналдыруга тоскауыл койды.
К.Мухамеджановтыц "Бiз перiште еместз" атты драмасындагы каhармандар психологиясын ашудагы табысы мен улпъщ ой-санага талдау жасаудагы табысы бiр децгейде болган жок. Урей мен коркыныш билеген кысылтаяц уакытта неше алуан кателштер жiберген кешпкерлердщ гумыр бойы таркамайтын жан куйзелюше тYсуi психологизмдi eз-eзiнен туындатып отыр. "Психологизм казак драматургиясына алпысыншы жылдардыц бас кезiнде келген тенденция" [7; 78].
Бул тенденцияныц пайда болуына жэне орныгуына К.Мухамеджановтыц аталып отырган пьесасыныц да ыкпалы Yлкен. Ал психологиялык пафостыц басым не элшз болуы eмiрлiк материалдыц сурыпталу децгешне тiкелей катысты емес. Эйткенi, психологизм eмiрлiк материалдарды курайтын деректiк компоненттердщ авторлык концепцияга сай тацдалганын айгактамайды.
Пародия деген угымныц дYниеге келушщ eзi кайшылыкты. Пародияга тэн гаркемдш белгiлер мен жанрлык шарттар ауызею кYлкi табигатыныц ажырамас касиет ретшде сан гасырлар бойы eмiр CYрiп келе жатса да, пародия жазба эдебиет туындысы ретiнде дYниеге келдь Онда да eлец шыгарушыныц статндеп кемшiлiгiн жолма жол кайталап айту тэсш аркылы жарыкка шы^ты. Пародия деген угымныц магынасы кайталап сыкактап айту болса, онда осы ерекшелш ауызекi кYлкiнiц жасалу тэсiлiнен алшак емес. Халыктыц эзш-калжыцынан да осы кайталап айту аркылы сыкактаудыц белгiлерi де молынан байкалады. Бiрак эдеби пародиядагы кайталау тэсiлi iс- эрекет пародиясындагы кайталау тэсiлiнiц накпа нак кeрiнiсi секiлденiп сезiледi. Онымен поймай ауызекi сeйлеу пародиясын мазмундаушы eнерпаздыц (баяндаушыныц) кYлдiру тэсiлi эдеби пародияныц ец алгашкы авторына ыкпалын типзгеш сезiледi. Будан эдеби пародия ауызею сeйлеу пародиясыныц жемiсi деген корытынды туындап кана поймай, эуелi ауызею сeйлеу пародиясы, содан кейiн эдеби пародия деген кагиданы да непздейдь
Ауызекi сeйлеу пародиясында мшез-кулык кемшшп накпа нак кайталанып, кeрсетiлмейдi. Оныц мазмунын эр уакытта мшез-кулык кемшшшне деген сыншыл газкарас сипаты курайды. Ауызекi сeйлеу пародиясы жеке адам мшез-кулкыныц кемшiлiгiне негiзделсе де, оныц астарына бYкiл когамдык eзгерiстердiц эсершен туган сыншыл ^зкарас та сиып кете бередi.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Эуезов М. Эр жылдар ойлары. Алматы, 1959. - 304 б.
2. Кундакбаев б. Путь театра. Алматы, 1970.
3. Казак теартыныц тарихы. 2 том. Алматы, 1978.
4. Нурпешсов Э. Толгау - раздумье. Алматы, 1972.
5. Нургалиев Р. КYретамыр. Алматы, 1973.
6. Ертбеков К. Шамырканып оралган шындык. «Социалист^ Казакстан». 20 казан 1988.
7. Казак театрыныц тарихы. 2 том. Алматы, 1978.
ПРОБЛЕМЫ ДРАМАТИЧЕСКОГО СПОРА В ПЬЕСАХ К.МУХАМЕДЖАНОВА
Б.Ш. Кожекеева К.ф.н., абонированный профессор Казахский национальный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан Bekzada61@mail.ru
В статье подчеркивается тот факт, что в комедиях и драмах К. Мухамеджанова единство художественной целостности и идеологического содержания сохраняют данные национального сознания. В статье были учтены мнения исследователей, зрителей и коллег драматурга Мухамеджанова, который произвёл привлекательную комедию. Для определения отношения между драматургом и жизненным материалом К. Мухамеджанова берутся интересные сведения из пьесы "В чужой стране» и «Мы не
ангелы». В качестве жизненного материала он во всех трёх своих драмах подходил с национальной точки зрения. Отличительная особенность заключается в том, что три типа жизненного материала в этих трех драмах разные.
Ключевые слова: драма, пьеса, обьект, театр, жанр, материал, содержание
THE PROBLEMS OF DRAMATIC DISPUTES IN THE PLAYS OF K. MUKHAMEDZHANOV
B.Sh. Kozhekeyeva Cand. Sci. (Philology), Associate Professor Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty Bekzada61.2018@gmail.com
The article emphasizes the fact that in the comedies and dramas of K. Mukhamedzhanov, the unity of artistic integrity and ideological content preserves the data of the national consciousness.In the article were taken into account the views of researchers, viewers and colleagues of the playwright Mukhamedzhanov, who produced an attractive comedy. To determine the relationship between the playwright and the life material of K. Mukhamedzhanov, interesting information was taken from the play "In a foreign country" and "We are not angels" . As a vital material, he in all three of his dramas approached from a national point of view. One distinguishing feature is that the three types of vital material in these three dramas are different.
Key words: drama, piece, object, theatre, genre, material, content
Редакцияга 12.03.2019 кабылцанды.
