CC BY
89FTAXP 17.82.31
Ц.М¥ХАНБЕТЦАЛИ¥ЛЫНЬЩ «ТАР КЕЗЕЦ» РОМАНЫНДАГЫ ¥ЛТТЬЩ
ЦАЬАРМАН БЕЙНЕС1
А.Е. Айтбаева1, Б. Цожекеева 2 'доцент, ф.г.к., цауымд. профессор Корцыт ата атындагы Кызылорда мемлекеттiк университетi, Кызылорда 2Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi, Алматы, Казахстан, email: Bekzada61.2018@gmail.com
Мацалада XVIII гасырдагы Елек пен Жайыц бойын мекендеген казак халцыныц хал-жагдайы мен ауыр турмысы суреттелген КМуханбетцалиулыныц «Тар кезец» романы туралы айтылады. Елдщ жагдайына аландап аянбай кYрес журпзген Сырым батыр бейнес1н толыцтыратын тарихи деректер келпршп романдагы оцигалардыц ацицаттыгы зерттел1п, зерделенед1. Патшалыц Ресейге багынып, онын отарына айналган цазац халцыныц тар кезенге тап болганы тарихи непзде нанымды суреттелген. Батыр бейнесш сомдауда ез1не дей1н жазылган шыгармаларды назарда устап цана цоймай, батыр ем1рше цатысты нег1зг1 оцигаларды 1р1ктеп алуга ден цойган жазушынын шеберл1к цыры мацалада ашыц кер1н1с тапцан. Казац деген халыцтын ел айтып жургендей кешпел1, жабайы халыц емес екендшн басца халыцтардыц да мойындаган мысалдар арцылы кептеп келт1р1лед1.
Т}йт свздер: патшалыц империя, халыц, жазушы, дала вркениет1, жауынгер, цазац
КМуханбетцалиулыныц «Тар кезец» романына арцау болган - XVIII гасырдагы белгш ещрдеп тарихи оцигалар. Бул туста Елек пен Жайыц бойын мекендеген цазац халцы ата-бабасы мекен еткен атацоныстарынан ыгыстырылып, екi жацты талауга тускеш тарихи мэлiметтерден белгiлi.
Осы кездеп елдiц хал-жагдайы мен ауыр турмысы халыц ацындарыныц Сырым батыр туралы жырларында да кецiнен жырланганы мэлiм болса, жазушы да осы шындыцца аса кецiл белгенi романнан менмундалайды. Мэселен, мына тарихи дерек Сырым бейнесш толыцтыруга цызмет етiп турганы белгiлi. «Маган патша тарапынан толып жатцан сыйлыцтар жiберiлсе де жэне одан менiц атыма тыныштыц орнат деген арнаулы жарлыц келсе де, бул туралы генералдан, бiр емес талай жарлыц келiп отырса да, мен осыныц бэрiне царамастан, орыстарга сенбеймiн. Будан бурынгы уш жылдарда устап алган балаларымызды цайтарып бермесе жэне сумырай Даниланы (ягни Донсковты - М.В.) цызмет орнынан алмаса олардан цандай жацсылыц кутуге болады» [1; 11].
Керiп отырганымыздай ол ел мен жер мэселес турган жерде ешнэрседен аянбайды да, цорыцпайды да.
Романдагы оцига Ресейдiц астанасы Санкт-Петербургтегi тарихи оцигадан басталады. Оцырман э, дегенде II Екатеринаныц сэн-салтанаты келiскен патша сарайындагы цабылдауына тап болады. Жазушы патшайымныц цабылдауына жиналган эрбiр кешпкерше тэптiштеп сипаттама бередi. Будан алгаш кездескен кейiпкерлердiц барлыгы дерлiк алдагы негiзгi оцигага тiкелей араласатын жандар болгандыцтан автор олар туралы толыццанды мэлiмет беруге тырысцаны байцалады. Мэселен, мына узшдие Yцiлiп керелiк: «Императрица буларды Петр агзамныц аруагына багышталган эйгiлi цызылкурец залда цабылдайтын болган екен. Барон муны iштей ырым гып, жацсылыцца жорыды. Эйткенi, басцасын былай цойганда, колонналарыныц езi аршыган жумыртцадай кiршiксiз ац мэрмэрден тургызылып, цабыргаларына цан тустес куреццызыл барцыт тутылган; ал тебесiндегi элкей-кYлекейлерi мен эшекейлi айшыцтары кiрiп келгенiцде кезiцдi тундыратын бул залда, - эйгш Петр агзамныц залында - кеп аса rati цабылдана бермейтiн. Сондыцтан, осы залда цабылдауды барон ерекше ыцылас-пейшдщ белгiсiндей кердi» [2]. Сэн-салтанаты келюкен сарайды муцият суреттеуге себеп болган нэрсе - ол цазац халцыныц болашац тагдыры. Жазушы осында жиналган эрбiр кейiпкердiц цазац тагдырына тiкелей араласатын билiк иелерi екенш назарда устап отырган.
Мэселен, Мемлекетпк эскери коллегия президентi Григорий Александрович Потемкин мен оныц цабылханасына (аудиенциясында) келген генерал-майор Осип Андреевич Игельстром мансаптарыныц езi-ац олардыц атцаратын цызметтерш айгацтап тургандай. Жазушы бул оциганыц 1785 жылы еткенiн нацты керсету арцылы шыгарманыц тарихилыгына назар аудартып отыр. Ал, Сыртцы iстер коллегиясыныц екiншi басшысы Александр Андреевич Безбородкога берiлген: «Иэ-э... патшайым анамыздыц оган шексiз сенетiндiгi соншалыц, граф Безбородко цызметке усынган адам етпей цалган емес. взi де сац rati гой, цолына алган эрбiр iсiн жетi рет елшеп барып, бiр-ац кеседi» [2; 12] - деген сипаттама оцырманга ол туралы толыццанды мэлiмет бередi. Эрбiр бастаган iстi «жет
eлшеп, бip кес» деп тYсiндipетiн Yшiн Безбородконыц сayысrçaннaн ^ыльгеыныц e3Í-a^ ол
тypaлы Ken сыpдaн хaбap беpiп т¥pFaндaй. Ендеше осы aтaлFaн шен-шекпен иелеpi Kaзarçстaнныц бaтыс eцipiнде eтетiн тapихи оrçиFaлapFa тiкелей apaлaсaтындыFы дay тyFызбaсa керек. Себеб^ б¥л -XVIII Faсыpдыц соцы тaFдыpыныц шыpFaлaцFa тYCкен кезi болaтын. Жaзyшы aтaлFaн pомaндa Елек пен Жaйьщ бойындa rçaзaкrapдыц ть^ырыщ^ тipелyiн олapдыц aтa-rçонысынaн aйыpылFaндыFымен нaнымды сypеттеген.
Кepкем шыFapмaFa непз болFaн ya^rc пен сол ya^ina eтiп жaтrçaн оrçиFaныц Yндестiгiн тapихи мэлiметтеp тольщтырып отыpaды. Б¥л кезде KaJaKrap жaн-жaкгы тaлayFa тYсiп, ть^ырыщ^ тipелгенi тapихтaн белгiлi. Кaзaк-оpыстap, бaшк¥pттap мен Едiл rçaлмaкrapыныц кезек шaбyылынaн т¥paлaFaн хaльщтыц ть^ыры^ган шыFap жолы rçaлмaFaн дa едi. TaлayFa тYCкен хaльщтыц aянышты т¥рмысы Н¥paлы хaнньщ eзiн ть^ырыщ^ тipегенi белгiлi.«Kaзarçстaн тapихындa» хaндьщтыц ыдыpayы Н¥paлы хaнныц кемшшп, оныц тэжipибесiнiц сaяздыFы pетiнде тYсiндipiледi. Алaйдa 1822 жылы Бipiншi Алексaндp пaтшa «Q6íp rçыpFыздapыныц yстaвын» жapиялaFaны белгiлi. Сол yстaвтa:
1. Ka3arç елiнде б¥дaн былaй «Болысгарды с¥лтaндap бaсrçapaды;
2. Болыстapды «окpyгтеpге билш жYpгiзетiн с¥лтaн сaйлaйды;
3. «С¥лтaн aтaFы aтaдaн бaлaFa м¥pa боп ^гады» [3; 401-402] - деп ^р^т^ен.
Мiне, ел бaсrçapy жYЙесiндегi осындaй жоFapыдaн бaсrçapy, яFни отapшыл империяныц ^ол aстындaFы хaльщты «^лш aл дa, билей бер» деген сaясaтыньщ негiзiнде жaсaлFaндыFы amirç. Олap Yшiн хaндыFын к¥лaтy - мемлекетп жою едi.
Жaзyшы осындaй сэтте елдi ть^ыры^ган aлып шьщ^н Сырым бaтыpдыц бейнесiн жaн-жaкгы сомдay Yшiн оныц тек бaтыp емес, «сепз ^ырлы, бip сырлы» жaн болFaнын нaзapдa ¥стaп отыpFaн. Осындай мarçсaтпен pомaндa оныц билiк шешiмдеpiне кeбipек кeцiл ayдapылFaн. Ол жeнiнде эдебиеттaнyшы Faлым Ш.Елеyкенов былaй дейдк «Tap кезец» pомaныныц бaсты идеясы -Сырымныц осы би ретшдеп обpaзындa жинaкгaлFaн. Б¥л бидiц ел бaсrçapyдыц жaцa, тapихтa б¥рын-соцды кездеспеген тэсшн ойлaп тaпrçaны - тapихи фaкт» [4].
Сырым бaтыpдыц Кiшi ЖYЗ ж¥pтынa сенiмдiлiгi мен беделi тypaлы Орынбордыц генеpaл-гyбеpнaтоpы Игельстром дa 1789 жылы 10 мaмыpдa Екaтеpинa II пaтшaFa жолдaFaн тYсiнiгiнде: «БYкiл Оpдaдa одaн aтaкгы, одaн aprairç стapшинa жо^... - дейдi Игельстром. Сырымныц apтьщшылыFы гап. БYкiл Оpдa оныц ayзынa rçapa^ arn^a^m iстейдi деyге болaды. Бip сeзбен aйщaндa, жиындapдa Сырым не ¥сынсa, Оpдa, хaльщ OFaн сенедi де оpындaйды. ОсыFaн rçapa^ оны Оpдaдaн aлып, т¥тrçынFa ¥стay пaйдaлы болa мa, жо^ пa, ол мэселеш ¥лы мэpтебелi импеpaтоp, аздщ кepегендiгiцiзге rçaлдыpaмын» [2] - деген болaтын.
Мiне, осындaй тapихи деректерге CYЙенген жaзyшы жaлaц бaяндayдaн ayлarç. Оныц бaсты себебi - Сырымныц eмipiне ^тысты тapихи мaFЛ¥мaттapдыц ^теп сa^тaлyы. Елiмiз егемендiк aлFaн соц осындай тapихи ^¥жaттapды iздестipyге, оны Fылым мен эдебиетте еpкiн rçолдaнyFa мYмкiндiк туды. Мiне, осы мYмкiндiктi тиiмдi rçолдaнFaн жaзyшы бaтыp бейнесш сомдayдa eзiне дейiн жaзылFaн шыFapмaлapды нaзapдa ¥стaп rçarn rçоймaй, бaтыp eмipiне ^тысты негiзгi оrçиFaлapды ipiктеп aлyFa ден rçоЙFaн. Осы оrçиFaлapдыц нaкгылыFы мен деpектiлiгi жeнiнде тapихи pомaндapды ты^ыльщты зерттеп жYpген эдебиеттaнyшы Faлым Г.Оpдa былaй дейдi: «ШыFapмaныц тapихилыFын apттыpып т¥pFaн тapихи к¥жaттap десек, жaзyшы 1749 жылFы 6 rçapaшaдaFы, 1760 жылFы 18 шiлдедегi, 1776 жылFы 25 мayсымдaFы, 1779 жылFы 4 rçaзaндaFы, 1783 жылFы 3 шiлдедегi жapльщтapдaн Yзiндiнi орынды келтipген» [5].
Бipiншi тapayFa непз болFaн оrçиFa Сaнкт-Петеpбypгте eткенмен оныц хaлrçынa тiкелей
^тысты екецщгш жaзyшы Игельстромныц ¥сыныс-тiлектеpi aprçылы paerayFa тырыс^н. Ол Уфa мен Q^ip экiмшiлiк aймaFыныц нaместнигi, генеpaл-поpyчик Аким Апyхтиннiц оpнынa
бapaтын болFaндьщтaн бipiншiден, eзiне дейiнгi жapльщтap мен rçapapлapмен жarçыныparç тaнысy кеpектiгiн, яFни тapихи aхyaлдыц ^ц^й екендiгiне гацш ayдapaды.
Екiншiден, бapaтын елi тypaлы талы^^нчь мэлiмет aлy керек. Бeтен елге, бeтен жерге бapFaндa олapды бaсrçapaтын aдaмныц олap тypaлы 6^Í rçaжет. Мiне, жaцa бaсшыныц газдеген осындaй мarçсaттapы оныц aлдындa Yлкен мiндеттеpдiц т¥pFaнын тYсiндipедi. K¥жaттapды aкrapFaн сaйын Уpaл шекapa бекетiндегi елмен жarçыныparç тiлтaбысy, олapдыц мarçсaт-тiлектеpiне ^narç тYPy rçaжеттiлiгi eзiнен-eзi aйrçындaлa тYседi. Осыны жaзyшы кейiпкеpдiц: «шaйrçaсa-шaйrçaсa шapшaFaн кYннiц eзiнде, aprça т¥тып келген aлып елден тayфих тaбa aлмaй тYцiлген Ж¥рт тiлi, дiлi, дш жarçын apжaкraFы Оpтa Азия хaндьщтapынa rçapaй aya кeшiп кетсе де, бiзге жarçсы болa мa екен?», - деген ойынa сыЙFызFaн.
Б¥дaн шыFaтын ^орытынды - rçaaarç елш отapшыл империяныц мойындaй бaстaFaндыFы. ЫждaFaттыльщтыц aprçaсындa 1751 жылдыц 29 rçaцтapындaFы сayдa-сaттьщты жолFa ^ою
мацсатымен жасалган Неплюев пен Тевкелев жобаларыньщ eмiр тэжiрибесiмен уштастырылмагандыгы. Жоба цагаз жYзiнде цалган да оны орындаушылар жобаны eмiрдегi ю-тэжiрибеге асырмаган. Жазушы осындай усац детальдарга мэн беру арцылы цазац елшщ тыгырыцца тiрелген ^шнщ себеп-салдарын ашуга ден цойган.
Осындай мысалдыц бiрi - Польша жерiнде жYрген инфантерия генералы Игельстромныц Императрицаныц цабылдауында болып, езшщ усыныстарын айтуы. Патшайымга 1775, 1784 жылгы Ережелермен жацынырац танысцандыгы, алайда осында жазылган зацдар мен Yкiмдердщ дурыс орындалмагандыгы туралы пшршщ eтiмдi болгандыгы нацты деректерге CYЙенгендiгiнен кершсе, муныц eзi оган деген сешмнщ арта тYсетiндiгiн байцатады. Игельстромныц шюршше сауда-саттыцты сол шекаралардыц тYбiне апару керектiгi. Ал Императрицаныц: - Кай тYкпiрде, цандай циянда жYрсецiздер де, ¥лы Россия, орыс халцы, Россия тэжi мен тагы Отан алдында ецбегi адал улдарыныц цызметш ешцашан умытцан емес, барон мырза! Элi кYнге цулцы беймэлiм, мiнезi эрпш-тэрпiл мынау басы асау цыргыз-цайсац журтын женге салып, кYллi Ресейге ортац Зац жолына бешмдей алсацыз, сeйтiп оларга да тэртш пен тыныштыц орната алсацыз, ¥лы Россияга сiцiрген улыц ецбегiцiз ескерушз цалмайтынына бек сене берiцiз, - деген сeзi Игельстромга деген Yлкен мiндеттi танытуга цызмет етедi.
Осылайша патшалыц империяга багынгандарына жарты гасыр болган цазац халцыныц олардыц зацдарына багынбай келе жатцандыгын байцатса, ол халыцтыц да тегiн емес екендт белгiлi. Мiне, жазушыныц да алдына цойган мацсаты - осы. Ол дала eркениетiн цабылдаган жауынгер цазац халцыныц сан гасырлардан берi цалыптасцан eздерiнiц ата зацы бар, олар сол зацга гана багынады. Оларды кYштеп, зорлап айтцаныца жYргiзе алмайсыц дегенге саяды.
Кезiнде хан гашше шабуыл жасаган атаман Чагановтыц eзiн тiзгiндеп тезге салган Сырым патша Yкiметi Yшiн де осал жау емес. Ацыз эцгiмелер мен тарихи жырларда жагымды кейiпкерлердi асыра суреттеу басым болса, романда эрбiр кешпкердщ ет пен сYЙектен жаралган ею аяцты пенде екендiгiне кeзiмiз жетедь Ац патшаныц атаманын Жайыц цалашыгына жеткiзбей тутцындайтын Байбацты Сырымныц ержYрек батырлыгы оны алыс жерге тутцынга сатып жiбергендiгiмен толыга тYседi. Осы сотцарлыгы Yшiн ол кезiнде патша агзамныц тас тYрмесiнде тeрт ай отырып та шыццан. Булардыц айтуына цараганда Сырым баскесер царацшы тэрiздi ой цалдырады. Ал тарихи цужаттар оныц элсiзге тiзе батыратын эумесерлтн жоцца шыгаргандай. Мiне, цазац елiмен шекарага цызметке келе жатцан Игельстромды осындай сан сауал мазалаганы рас. Ой цушагында цалган кейiпкердiц монологы мен патшайымга жасаган усыныстарыныц eзi оныц бейнесiн толыцтыруга цызмет етедь
Сырымныц орыс хуторларын шабуыныц да eзiндiк себептерi бар секiлдi. Кужаттарга царап отырса, казак-орыстардыц цазац ауылдарына тыныштыц бермегенi сайрап тур. Ацыз-эцгiмелердегiдей емес романда эрбiр оциганыц астарына YЦiлiп, оныц себеп-салдарына элеуметпк талдау жасау басым. 1785 жылгы ацпан айыныц басында Санкт-Петербургтегi Эскери Коллегия Президентi генерал-фельдмаршал Потемкиннен келген буйрыцты жYзеге асыру барысындагы оцигага назар аударып кeрелiк. Орынбор мен Оралдагы казак эскерлерiнiц цурамында башцурттардыц кeптеп болганы белгiлi. Дiнi жагынан келгенде олар мусылман халцы болгандыцтан цазацца жацын. Алайда цазацтарды шабу оларга да оцай емес. Жазушы мусылман бауырлардыц осы сэттеп гацш кYЙлерi мен жан тебiренiстерiне мешотщ азаншысы Шэпи молданыц ыцпалы болгандыгын назарда устауга тырысцан. Жума намазга жиналгандарга намаздан кейiн айтылган уагыздыц eзi-ац сол жерге жиналгандардыц ертецп жоспарына кYдiкпен царагандыгын растайды.
Осы сэтп жазушы былай сипаттайды: «Самсаган сары цолдан жаны шошып, шын торыццан Шэпи сол кYнi тебiрене толци турып, Жаратцан Иемiзге жаман цатты жалбарынып едi. Кiм бшед^ мыцныц тiлегi емес, бiрдiц... бiр гана соныц тiлегi цабыл болды ма... Эйтеуiр, Електiц жогаргы жагындагы цазац ауылдарын шабамыз деп, муздай царуланган екi жYЗ елудей казак-орысты басшы етiп, оган екi мыц жарымга жуыц башцуртты цоса ертш, соцдарынан екi ауыр зецбiрек CYЙретiп, 1785 жылдыц 17 ацпанында Орынбордан шыццан осынау отряд, - майор Смирнов бастаган царулы цол, -цаладан едэуiр узап шыццан соц айдалада ац тYтек боранга урынып, элденеше кYн адасып, бiрталай адамдары мен ат-кeлiктерiнен айырылып, eз-eздерiнен азып-тозып, ацыры жарты ай шамасында шаhарFа эрец цайта оралган» [2]. К¥Pан-кэрiмнiц CYрелерiнде «Алланыц жэбiрленушi жагында» екендт баса айтылады. Осы цагидага CYЙенетiн болсац, басцыншылардыц цазацтардыц жерiне цол салуын Алла тагаланыц eзi де цолдамай тургандай эсер бередi. Ац тYтек боранга урынган эскердiц аш-жалацаш кYЙде цалага тоз-тозы шыгып келуi бiрiншiден, олардыц бeтен жердiц климатын бiлмейтiндiгi болса, екiншiден, жат жердщ тасы мен суы да жаттыц жасайтындыгы. Олай болса, сырттан келгендердщ жергiлiктi халыцца тiзе батыруыныц eзi - отаршылдыцтыц белгiлерi.
Отаршылдыктыц осындай кершюшщ бiрi - акпанныц 17 ж¥лдызындагы Теке казак-орыстарыньщ шабуылы. Сарайшык камалынан аттанган Колпаков пен Пономарев отряды Кдо Ойыл бойындагы Каракел мен Карабаудагы Берштер мен Адайлардыц ауылына шабуыл жасайды. Алацсыз отырган казак ауылдарын шапкан шапкыншылар 102 адамды т^т^ындап, 2955 жылкы мен 83 тYЙенi Орал каласына айдап кете барады. Алацсыз жаткан бейбiт халыктыц тыныштыгын б^згандарымен т^рмай, оларга экономикалык шыгын келпрш жаткандардыц патша агзамныц карамагындагы эскери кызметкерлер екендiгiн есiмiзге алатын болсак, осыныц езi жергiлiктi халыктыц наразылыгын арттырып, теке-тiрестi ушыктыруга себеп болып т^рганы белгiлi.
Донсковтыц жас офицер Петр Назаровна берген тапсырмасы эскери б^йрыщ болгандыктан оныц орындалатыны даусыз. Алайда казактардан барымталаган олжаныц тец жартысы гана езiне тиесiлi екенш ¥ккан жас офицердiц казактарды аяусыз шабатыны тагы да белгiлi. Кулыгына к¥рык бойламайтын зымиян офицердiц тYнделетiп казактардыц аксак-токсак, арык-т¥рык аттарын жайылып жYрген казак жылкыларына косып жiберуi окиганы ширыктыра тYседi. Волгага дешн орналаскан орыс хуторларын шапкан Эжiбек пен Жиенбет тэрiздi табын руыныц жылкысын айдап экетудi кездеген Назаров Айшуак с^лтанныц жылкысына тап болганын ол кезде бiлген жок едь Шайкаста Айшуак с^лтанныц баласы Апактыц казак болуы казак-орыстар мен казактар арасындагы шиелiстi ушыктыра тYседi. Жазушы ел арасындагы окигаларды осындай накты окигаларга катыскан тарихи кейiпкерлердiц емiрi аркылы тиянактап отырган.
Романдагы кешпкерлер жYЙесi женiнде Ш.Елеукенов былай дейдк «Кажыгали романында негiзгi Yш т^лга айырыкша бой керсетедi. Бiрiншiсi - ¥лы мэртебелi II Екатерина патшайым. Екiншiсi - к¥рылганына екi жылдай гана болган Уфа жэне Симбирск эюмшшк аймагыныц экiмi яки генерал-губернаторы, генерал-поручик Осип Андреевич Игельстром. Yшiншi т^лга - казактыц атакты бш эрi батыры - Сырым Датов. Yшеуiнiц де кемесi - тарих айдынында ¥лтаралык катынастардыц заманынан озык рейдiн жасаганымен ел есiнде калган» [6]. Себебi б^л кешпкерлердщ барлыгы да емiрде болган, казак халкыныц тарихына катысты негiзгi окигаларга тшелей араласкан тарихи т^лгалар.
Yшiншi тарауга негiз болган окига казактардыц жецшамен аякталган. Жас офицер Назаров бастаган казак-орыс эскерлерiнiц шекара сызыгына жакын жерде жайылып жYрген ханныц жылкысын айдап алып кетуi, Айшуакка берген Орынбор шекаралык экспедициясыныц р^ксат кагазын Назаровтыц жыртып тастауы, онымен де коймай баласы елген Айшуакты т^ткындап алып кетуi хан-с^лтандардыц гана емес, ис казактыц мойнына каирет б^гауын мыктап салгандыгыныц белгiсi ретшде суреттелген.
Тертiншi тарау генерал-поручик Игельстромныц келген бойда iске кызу кiрiсуiмен басталады. Уфа жэне Сiцбiр аймагыныц жацадан тагайындалган наместнигiн Петербордан шыккан ¥зак жолда мазалаган ой - шекара бойындагы ахуалдыц аскынып кетпеуь Жазушы Yш кабатты тас YЙдiц iшiнде етiп жаткан алкалы кецестер мен сол жерде талкыланган мэселелер аркылы генерал-майор Александр Александрович Пеутлингтщ юм екендiгiнен, ой-максаттарынан хабар береди Жаца келген басшыга ел шшщ жагдайын, эсiресе соцгы уакытта бiрнеше жерде ершiген шабуылдарды жасырып калуы оныц екiжYЗдiлiгiн гана емес, ак патшаныц сенiмдi екiлдерiнiц жасап жаткан екiжYЗдi эрекеттерiнiц керiнiсi едi. Iздеушiсi де, с^раушысы да жок ак патшаныц кол астына багынган ¥сак ¥лттарга жасалган шабуыл Ресей империясына деген кезкарасты езгертетiнiн олар ол кезде ойлагысы да келмедi. Алайда Сырым бастаган колдыц Рештейнер мен Овчинниковтыц отрядын баса жаншып, 21 казак пен 40 башк¥ртты тущынга алуы, Таналык камалын босатуы жауырды жаба токуга келмейтiндiгiн байкатты. Шекара экспедициясыныц бастыгы генерал-майор Зенбулатовтыц хаты Пеутлингтщ к¥пия шабуылдарын эшкерелей тYCтi.
Намазтауда ата-баба рухына К¥Pан-кэрiм багыштап, жау колындагы Таналыкты босатуга аттанган Сырым батырдыц колы кYн санап кебейе тYседi. Б¥л кезде исi казак бiр жецнен кол, бiр жагадан бас шыгарды. Колга кол, батырга батыр косылганын жазушы былай суреттейдк «Аламанныц мынадай кецiл ауганына кезi куанган колбасы Сырым, соцына мыц-мыцнан сарбаз ертiп келген серiктерi - батыр Барак пен Тшенште; Шектiнiц кызу канды жас батыры Кепбарга; Тiленшiмен бiрге Елек бойынан кеп косылган Таманыц ел агалары, агайынды Кадыр мен Садырга; сондай-ак езiнiц Байбактылары мен С¥лтансиыктыц жалпы ж¥ртка белгiлi басты-басты кiсiлерiне де ендш iстiц жай-жагдайын осы жерде тагы бiр пысыктады» [5; 252].
Орынбор мен Текеден аттанган атты казак эскерш ел Yстiне жiбермей, мац далада майдандасуды кездеген Сырымныц согыс тактикасын еркiн мецгергенi оныц согыс стратегi екенiн айшыктай тYCсе, Жайык шебiндегi камалдарга емес, «ит аркасы кияндагы» Иректiге келуiнiц басты себебi - туган жердiц ойы мен кырын алакандагыдай бiлетiндiгiне мысал. Жайыктыц жогары жагына
жесiр алу цамымен келген олар цолга тYCкен тутцындарын eз адамдарына айырбастамац. Олардыц iшiнде, эрине, жазыцсыз, цапыда кеткен Айшуац султан да бар.
Сырымныц урыс зацын мецгергендiгi жауды цамалда отырганда ала алмайтындыгын бшш, оларды цалай да далага шыгарудыц жолын царастыруы. Кeктен сурагандары жерден табылып, тутцындарын босатпац болып цамалдан eздерi шыццан эскер мен Сырым батырдыц цолы кескiлескен урыс салады. Сырымныц согыс тактикасын мецгергенiне согыс тэсiлдерiн эп-сэтте eзгертуi негiз болады.
Осы оцига жeнiнде Г.Орда: «Таналыц секiлдi мыцты цамалыныц тал-тYCте шабылуы Уфа мен Сiмбiр экiмшiлiк аймагын аяц астынан аягынан тiк тургызды. Губернатордыц цабылханасында бас цосцан шугыл жиынныц негiзгi мэселесi де осы Таналыц цамалыныц шабылуы едь Игельстром жиналгандардыц пiкiрлерiн муцият тыцдау арцылы iстiц ац-царасын шешу Yшiн мэселеш бейбiт тYPде келiсiммен шешуге бел буды. Барып кел, шауып келдщ кYнi eткенiн ол царамагындагыларга Императрицаныц сeздерi арцылы тYсiндiрдi. Эскери атаман Акутин, премьер-майор Донсков тэрiздi цызметкерлердщ пiкiрiн тыцдау арцылы цазацтардыц шшде генерал Суворовтыц eзi мойындаган Сырым батыр сынды батырлары бар екеш, олардыц кезiнде Пугачев кeтерiлiсiне цатысцаны жeнiнде мэлiмет алады. Карымта цайтару Yшiн цатац жазалауга болмайтынын тYсiнген Игельстром екi жацца бiрдей бейб^ келiсiм жасау керектiгiне тоцталады» [7; 82] - деген болатын. Fалымныц пiкiрiне CYЙенетiн болсац, Императрицаныц eзiне деген Yлкен сенiмiне аса цошеметпен цараган Игельстром бул мэселенi де муцият шешу керектшн тYсiнедi.
Жергшкп халыцпен тiлтабысу Yшiн олардыц eздерiне сенiмдi eкiлдерiмен келiсiме келу керекпгш пайымдаган Игельстром Шекара iстерi жeнiндегi экспедицияда iстейтiн титулярный советник Нурмуханбет Эбдiжэлеловтi (Нуралыныц кYЙеу баласы), Айырбас Сарайдыц делдалы ШYкiрэлiнi, мешiттiц молдасы Шэпидi цабылдап, олардыц усыныс-тiлектерiн цабылдайды. Жергiлiктiц улттардыц eкiлi ретiнде келген юсшердщ эрцайсысына муцият цырагылыцпен цараган басшы сол eкiлдер арцылы цазац деген халыцтыц ел айтып жYргендей кeшпелi, жабайы халыц емес екендтн тYЙсiнедi.
Оны жазушы былай сипаттайды: «Риза болганы - осы уацытца дейiн тeцiрегiндегiлер: «тагы», «жартылай жабайы», «булармен сeйлескеннен гeрi, азулы жыртцыштыц eзiмен ацдысып-арбасцан элдецайда жецш» деп, эбден тYцiлдiрiп тастаган мына цыргыз-цайсацтар, царап отырса, элгiндей сeздердi айтып жYргендердiц eзiнен элдецайда эдептi де сыпайы; Yлкендi - Yлкен, юшш - кiшi деп орнымен сыйлай бiлетiн журт екенiн eз кeзiмен кeрiп, бул елдi мYлде басца жагынан таныганы бiр болса; оныц Yстiне булардыц аса мацызды шаруаларга да атYCтi царамайтын, эр нэрсеш артцы жауапкершiлiгi мен уятын ойлайтын арлы халыц екендiгiне CYЙсiнгендiгi де бар едЬ> [2; 331].
Жазушы осы оцига Yстiнде кецестiк дэуiр тусында кeп айтылган «тагы», «жартылай жабайы» деген сeздердi белгiлi мацсатпен тырнацшага алып отыр. Осы сeздер арцылы цазац халцыныц улылыгын мойындамай келген отаршыл империяныц iшiнде де кeзi царацты жандардыц болгандыгы цуантады. Жазушы Игельстромныц кeзцарасын жеке адамныц емес, патшалыц империяныц цазацца деген кeзцарасыныц eзгеруi ретiнде алган.
Корыта келгенде, романда Жайыц казак-орыстары мен башцурттар Едiл цалмацтарыныц талауына тYсiп, Нуралы ханныц тыгырыцца тiрелгенi, Патшалыц Ресейге багынып, оныц отарына айналган цазац халцыныц тар кезецге тап болганы тарихи негiзде нанымды суреттелген.
Сырым батырдыц елi мен жерi Yшiн eз басын eр eлiмге тiккенiн, белiн шешiп аттан тYCпегенiн, ац патша мен ханга елшщ сeзiн сeйлегенi Yшiн жацпаганын тарихи цужаттар растайды.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Сырым батыр Датулы. Орал, 1992.
2. Муханбетцалиулы К.. Тар кезец. Тарихи роман. Алматы. «Мереке» баспаасы. 2012.
3. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы. «Санат». 1966.
4. Орда Г. Каз1рп цазац романындагы тарихи шындыц пен кeркемдiк шеш1м // Жулдыз. - 2016. - №8. -Б.159-170.
5. Тар кезец тагылымы (К.Муханбетцалиулыныц «Тар кезец» романы туралы) // Егемен Казацстан. - 3 цыркуйек, 2014.
6. Елеукенов Ш. Шыгармалары. 1Т. Тэуелаздж кeзiмен. - Астана: Фолиант, 2011. - 536 б.
7. Муцтар Э.К. Нуралы хан жэне Сырым батыр. Тарих. Тагдыр. Тулгалар. Костанай, 2011.
ОБРАЗ НАЦИОНАЛЬНОГО ГЕРОЯ В РОМАНЕ К.МУХАНБЕТКАЛИУЛЫ
«ТАР КЕЗЕЦ»
А.Е. Айтбаева1, Б. Кожекеева 2
1доцент
2 к.филол. н., ассоцированный профессор, 1Кзылординский государственный университет им.Коркыт ата, Кзылорда, Казахстан 2Казахский национальный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан
email: Bekzada61.2018@gmail.com
В статье рассматриваются исторические события из жизни казахского народа, проживавшего вдоль рек Елек и Яик в XVIII веке, которые нашли отражение в романе К.Муханбеткалиулы «Тар кезец». Писателем создан яркий образ Сырым Батыра, возглавившего освободительное движение. Исторически казахский народ в условиях российского колониального режима переживал тяжелый период. В статье анализируются героические подвиги Сырым Батыра, воспетые благодаря мастерству писателя. Тот факт, что казахский народ не был диким, малочисленным народом, иллюстрируется свидетельствами представителей других народов, описанных в романе.
Ключевые слова: царская империя, народ, писатель, степная цивилизация, воин, казах
THE IMAGE OF A NATIONAL HERO IN THE NOVEL BY K. MUKHANBETKALI "TAR KEZEN"
A.E. Aytbayeva1, B. Kozhekeyeva 2 1 associate professor 2 Cand. Sci. (Philology), associate professor, 1Kyzylorda State University named after Korkyt Ata 2Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan email: Bekzada61.2018@gmail.com
The article discusses historical events in the life of the Kazakh people, who lived along the rivers of Elek and the Yaik in the XVIII century, which are reflected in the novel by K. Mukhanbetkaliy "Tar kezen". The writer created a vivid image of Syrym Batyr, who led the liberation movement. Historically, the Kazakh people in the conditions of the Russian colonial regime experienced a difficult period. The article analyzes the heroic deeds of Syrym Batyr, sung thanks to the skill of the writer. The fact that the Kazakh people were not a wild, small people is illustrated by the testimonies of representatives of other peoples described in the novel.
Key words: Tsarist empire, people, writer, steppe civilization, warrior, Kazakh
Pega^Hara 12.02.2019 Ka6bMgaHgbi.
