CC BY
27FTAXP 14.39.05
¥Л БАЛА ТЭРБИЕС1 ЖЭНЕ БАУЫРЖАН МОМЫШ¥ЛЫ ТАГЫЛЫМЫ
Е.Ш. ^озыбаев1, ГД. ^лабекова2
:п.г.д., профессор
26D010300-Педагогика жэне психология мамандыгынын 3-курс докторанты, 1,2 М.Эуезов атындагы Ощ¥стш Казахстан мемлекетпк университет^ Шымкент к., Казакстан, email: gulshat.gulshat.11@mail.ru
Аталган макалада казак халкынын ¥лы т^лгаларынын 6ipi, ек1нш1 дуниежузшк согыстын батыры, жазушы Бауыржан Момыш^лыныц ескелен ¥рпак тэpбиесiне байланысты кезкарастары мен ой-пiкipлеpiнiн к¥ВДылыгы кеpсетiледi. Сонымен катар, макалада жастарга халыктык педагогика негiзiнде патриоттык тэрбие беру мэселелеpi карастырылады. Бауыржан Момыш¥лынын ¥лттык педагогика аркылы жастарды тэpбиелеyдiн маныздылыгына кезкарастары, мысалдары келтipiледi. Халык педагогикасынын тэшрибеа -патриоттык тэpбиенiн негiзi. Отанга деген CYЙiспеншiлiктi тэрбиелеу - 6ip кYннiн iсi емес, ол ^лттык идеологияга негiзделген жагдайда гана табысты болатындыгы анык. Макалада Б.Момыш¥лынын ¥л балалар мен ер азаматтын бойында iзгi касиеттеpдi тэрбиелеу туралы ой-пiкipлеpi баяндалып, «¥л бала, азамат, патриот тэрбиелеу» ^гымдарына тYсiнiк беpiледi.
Туйт свздер: улттыц тэрбие, халыц педагогикасы, Бауыржан Момышулы, патриоттыц тэрбие,
ул бала
Адамнын т^лга ретшде калыптасып, когамдык-элеуметпк ортанын кагидаларына сэйкес лайыкты ем1р CYPyiнде ¥лттык тэрбиенщ алатын орны ете манызды. Жер бетшдеп халыктын ешб1р1 езшен б^рынгы буыннын акыл-ойы мен тэрбиелш тэж1рибес1н пайдаланбай ем1р CYpмегендiгi белгш. ¥лттык тэрбиеден нэр алып, рухани к¥ндылыктарды бойына ищрш ескен «толык адам» бшк дэрежеге кетершп, ем1р CYpiп отырган ортасында ез орнын нактылайды.
Акпараты мен экономикасы дамыган бYгiнгi заманауи элемде жеке т^лганын калыптасуында жетекш1 роль ¥лттык тэрбиеге бер1лу1 тшс. ¥лттык тэрбиенщ непзшен саналатын салт-дэстурлер аркылы бYгiнгi ¥рпак ез ¥лтынын дYниетанымынан, рухани мэдениетшен бшмш жет1лд1ред1, оны кYнделiктi ем1рде колданып, ¥лтына тэн мшез-к¥лыкты менгередь ¥лы жещстер мен жетютштер ¥лтка, Отанга деген CYЙiспеншiлiктен туындайтыны белгш. БYгiнгi когамдагы непзп максат - ¥лтын CYЙетiн патриот ¥рпакты тэрбиелеу болып табылады.
Басты кагидасы Отанга, ез халкына, туган жеpiне деген CYЙiспеншiлiк болып табылатын патриотизм - Yлгi ре^нде мэдениетте, белсендi iC-эрекет pетiнде саясат пен экономикада байкалатын кYPделi элеуметпк-мэдени к¥былыс, когаммен бipге дамып, жана мазм^нмен толыгып отыратын когамдык сананын бip формасы.
С.Ожегов пен Н.Шведованын «Орыс тiлiнiн тYсiндipмелi сездтнде»: «Преданность и любовь к своему отечеству, к своему народу» - деген аныктама бершген патриотизм ^гымынын [1;496] мазм^ны заман агымына карай еткеннщ немесе бYгiнгi кYннiн патpиотизмi деп елшенбесе керек. Б^л ¥тым кай заманда болмасын Отанга, туган ел мен жерге, ¥лтка деген аскан CYЙiспеншiлiкпен елшенiп, адам баласынын ата-мекенше, ана тiлi мен тел мэдениетше, ¥лттык к^ндылыктарына жеке катынасын пайымдайтын сезiм кеpсеткiшi болып кала бермек.
Елi мен жеpiне корган болатын саналы ¥рпакты, «жер егесiн», «Отаннын ¥лын» тэрбиелеу казак когамы Yшiн барлык кезде манызды саналган. БYгiнде когам емipiнiн эpбip саласына ендеп келе жаткан элемдiк жаhанданy Yдеpiсi жагдайында «жер егесiн», «Отаннын ¥лын» тэрбиелеуде патриоттык тэрбие мэселесiне барынша кенiл белiнyi кажет.
Элемдiк жаЬандануды тек технологиялар мен гылыми-техникалык жетютштердщ бэсекесi гана емес, оны отаншылдык сезiмi жогары т^лгалардын ¥лт пен туган жердщ болашагы Yшiн кызмет етyдегi бэсекелестiгi деп те тYсiнy керек. Казак когамынын Yдемелi акпарат заманында жаЬандану YДеpiсiнен тыскары калмайтындыгын да ескеpyiмiз кажет. ЖаЬандану YДеpiсiн ¥лтымыздын бipегей болмысына карай икемдей алмайтын болсак, онда калыптаскан дэстYpлi рухани кагидалар мен ¥станымдардын к¥лдырауга ¥шырауы эбден мYмкiн. Fасыpлаp бойы калыптаскан рухани казынамыз бен дуниетанымымызды, езге ¥лттар кызыга карайтын
263
кайталанбас к¥ндылыктарымызды Ka3Ípri бшм мен гылымныц жетiстiктеpiмен Yйлестipе отырып, сaф кYЙiнде ^рпактан-^рпакка жеткiзy - казак коFaмы, ara 6уын, aтa-aнa, педaгогтap кауымдасты^ына жYктелетiн мацызды мiндет.
Yлттык тэрбиенщ непзп кaтегоpиялapынaн сaнaдaтын казакы болмыс, т^рмыс-пршшк, сaлт-сaнa мен эдет^^рып, ыкылым зaмaннaн aтa-бaбaдapымыздaн м^ра болып келе жаткан жаксы кaсиеттеpдi Yлы дaдa елшщ eзгелеpден артыкшылы^ы деп бiлемiз. Хадыктыц ежелден кадыптасып, зaмaнa eзгеpiстеpiне карай дaмып келе жаткан тэрбие тэсiлдеpi мен мол тэжipибесi, ^рпактан-^рпакка бершп отыpFaн сaдт-дэстYpлеpдщ озык Yлгiлеpi, сaнaлы эдет^^рпы мен pyxaни казынасы - eте к¥ВДы педагогикадык м^ра, жеке т^етаныц жан-жакты дaмып, калыптасуыныц непзп аркауы болып тaбылaды.
Атa-бaбaмыз коFaмдa орныккан, aдaмдap apaсындaFы калыптаскан жаксы aдaмгеpшiлiк мшез-к¥лык атаулыныц бэpiн e3 ¥pпaFынын бойынa сщipyдi ерте кезден-ак колFa aлFaны белгiлi. Эскелец ^рпакты тэрбиелеу iсiнде тapиxи бiлiм мен тэжрибеш пaйдaлaнyды тек хадыктыц мол тэжipибесiнен Yйpенy керек. Yлттык тэрбиеге, казактыц хадык педaгогикaсынa кaйтa оралу -бYгiнгi коFaмныц тaдaбынaн тyындaп отыpFaн aсa мацызды кажеттшк.
Болaшaк ¥рпак бойындa ^лттык pyx пен отaншылдык сезiмдi калыптастырудыц, жер егесш, Отанныц ^лын тэрбиелеудщ тэсiлдеpiн ^лттык тэрбиеш e3 eмipлеpiнiц негiзi сaнaFaн казактыц ^лы т^етадарыныц тaFылымы, ой-пiкipлеpi мен ецбектершен тaбaмыз.
Yлттык садт-дэстурлердщ ^рпак тэpбиесiндегi мацызы Казакстан Республикасыныц Т^^ыш Пpезидентi Елбaсы Н.Э.Назарбаевтыц «Болaшaккa бaFдap - pyxaни жа^ыру» атты мaкaлaсындa «Жа^ыру aтayлы б^рыютыдай тapиxи тэжipибе мен ^лттык дэстYpлеpге шекеден кapaмayFa тиiс. Кеpiсiнше, зaмaнa сынынан CYpiнбей eткен озык дэстYpлеpдi тaбысты жа^ырудыц мацызды aдFышapттapынa aйнaлдыpa бшу кaжет. Егер жа^ыру елдщ ^лттык-рухани тaмыpынaн нэр aдa aдмaсa, ол aдaсyFa бaстaйды. ...Yлттык жа^ыру деген ^ымныц eзi ^лттык сананыц кемелденуш бiлдipедi. Yлттык сaлт-дэстYpлеpiмiз, тiлiмiз бен музыкамыз, эдебиетiмiз, жоpaдFылapымыз, бip тезбен aйткaндa ^лттык рухымыз бойымыздa мэцп кaдyFa тшс» - деп ерекше кepсетiледi [2;1].
Казактыц ^лы т^етадарыныц бipi, кahapмaн Бayыpжaн Момыш^лы ^лттык тэрбиеге бaйлaнысты мынaдaй пiкipдi айтады: «Кай ^лттыц болмaсын aнa тш, aтa-дэстYpi, сaдт-сaнaсы -сол хадыктыц eзiндiк кaдip-кaсиетш, жaн-дYниесiн, т^рмыс-пршшгш ^р^теин тeл белгiлеpi. Олap - бYкiл бip халыктыц eмip жолында Faсыpлap бойы мыскаддап жинaFaн рухани казынасы, ^рпактан-^рпакка кaддыpFaн ардак м^расы. Онсыз кара шaцыpaFы бар ipгелi ел болып, бYтiн ^лт болып калу мYмкiн емес. Ана тiлi, ата дэстур eзiнен eзi жaдFaспaйды немесе бipеy сырттан келiп сен Yшiн кeсегендi кeгеpтiп сактап та бермейдь Халыктыц eз бет-бейнесiнен айырылуы не сактап кадуы - эpбip ^рпак e^imH eзiнен кейiнгi iзбaсapлapынa бабалар аманатын кай сапада жеткiзyiне байланысты» [3;3].
Азаматтык парызын ^лы даданыц философиясымен Yндестipе отырып, хадыктык тэлiм-тэpбиенi бар болмысыныц аркауы еткен Бауыржан Момыш^лы ^лттык тэpбиенi азамат тэрбиелеудщ негiзi, eзегi деп сaнaFaн.
Казак хадкы - ¥РпaFынa ¥лaFaтты тэрбие бере aдFaн, ^лтжанды ^л, кылыкты кыз eсipген тектi халык. Бipaк бYгiнде казак коFaмыныц Faсыpлap бойы калыптаскан ^лы к¥ндылыктарынан ажырап бара жaткaндыFын байкаймыз. Б^л - бYгiнгi Yдемелi даму Yстiндегi заманауи коFaмныц деpтi.
Faлым К^леев казак отбасы тэpбиесiндегi олкылыктардыц салдарынан бYгiнгi танда елiмiзде баланыц 40-тан аса туршщ пайда болFaнын айтады. Олар: тастанды бала, жетiм бала, киын бала, катыгез бала, сaтылFaн бала, караусыз бала, к¥л бала, сауатсыз бала, надан бала, eзiн-eзi eлтipген бала, Faдaмтоp тэрбиелеген бала, жасык бала, анасыз бала, экесiз бала, атасыз бала, эжесiз бала, коpFaнсыз бала жэне т.б. [4;17].
Бала тэpбиесiне жауапты ата-анадар, педагогикадык кауымдастык, тYpлi коFaмдык ^йымдар, жалпы элеумет казактыц болмысына кайшы келетш осындай келенсiз жaFдaйлapдын орын алуын адамдардыц элеyметтiк жaFдaйынын тeмендеyiнiн, шет елдiк акпараттыц колжетiмдiлiгi мен оныц жылдам тарадуыныц жэне т.б. салдарынан деп топшылайды.
БYгiнгi коFaмдa орын алып отыpFaн осындай элеyметтiк келециздш саддарыныц ^лт болaшaFынын дамуына œpi эсер ететiнiн кезiнде болжай бшген Бауыржан Момыш^лы: «Менiн Yш коркынышым бар. Бipiншiсi - бесiк жырын айта адмайтын келiндеpдiн кeбеюiнен, екшшю -
немерелерше ертеп айтып бере алмайтын эжелердщ кебеюшен, Yшiншiден - салт-дэстYрiн сыйламайтын ^рпакгыц кебеюiнен ^ор^амын» деген екен [5].
Эскери педагог, жазушы, патриот, батыр Бауыржан Момышулы ^лттыщ дэстурлердщ непзвде ер жiгiтке тэн rçасиеттердi тэрбиелеудщ мацызын ез жазбаларында керсетiп, ^л бала тэрбиесiне ерекше мэн берген.
ДYниеге ^л баланыц келгенiне «¥л туганга кYн туган» деп ерекше ^уанатын ^лт - ^аза^ ^лты. ¥л бала - ^аза^та ^ара шацыра^ иесi, rçадiрлi отагасы, ер-азамат - ата-ананыц отын тугатушы, сенiмдi жалгасы болып саналады. Сондыщтан, ^аза^ çn баланы елiн жаудан ^оргайтын батыр, улттыц намысты азаматы ретшде эдiлдiкке, мейiрiмдi, кешiрiмдi болуга, енер-бшмге, салт-дэстYрдi сакгауга, отбасы, ата-ана мен Отан алдындагы парызын етей бiлуге тэрбиелеген. Хал^ымыз ^лттык; парыз тYсiнiгiне ерекше мэн берген. ¥лтты^ парызды халыщ адам мен ^огам арасындагы ^арым-^атынасты реттейтiн, адамныц адамгершшк санасы мен тэртiбiн ба^ылап отыратын, рухани-адамгершiлiк кабшет мен а^ыл-ойын дамытуга, адал ецбек етуге, ата-ана мен Отан алдындагы перзентпк борышын етеуге багдар беретiн ^рпа^ тэрбиесшщ басты ^агидасы ретiнде ^абылдайды.
Бауыржан Момышулы адам бойындагы басты сезiм, парыз сезiмiн ^штап, тэрбиелеу туралы былайша тYсiнiк бередi: «Парыз дегенiмiз - езшщ магыналыщ аясына а^ыл-ой, сезiм, ерiк-жiгер, ар-ождан, абырой, эдiлдiк, шындыщ, CYЙiспеншiлiк сия^ты rçасиеттердi ^амтып, оларды адам емiрiндегi ^айшы к^былыстарга ^арама-^арсы ^оятын жогары интеллектуалды ^гым. Эз парызын саналы тYрде тYсiну гана солдатты бэрiнен де жогары ^ояды, оныц мэртебесiн кетере тYседi, жаман ниетп ^ылыщтардан - ^ор^а^тыщ пен опасыздыщтан сакгандырады.
... Парыздан ас^ан ^асиет жо^.
Парыздан дана кемецгер жо^.
Парыздан ^атал жаза жо^.
Парыздан тYзу со^па^ жо^.
Парыз - инабаттылыщ негiзi.
Парыз - CYЙiспеншiлiкке шабыттандырушы.
Парыз - жан-тэшмен берiлгендiк негiзi.
Парыз - сешмдшк тiрегi.
Парыз - ежеттiк баспалдагы.
Парыз - ерлiк рухы.
Парыз - ар-ождан iргетасы.
Парыз - абырой ^органы.
... Парыз сезiмiн, советтiк патриотизм сезiмiн терец ^гынбайынша, совет офицерi мен солдатыныц бейнесш тYсiне алмайсыц, ейткенi парыз сезiмi ^иындыщтан ^айтпай, д^шпанныц алдында тайсалмай шай^асып Отан Yшiн а^тыщ демi бiткенше ^ызмет етуге эзiр болу сезiмiнен туады» [6;125-127].
Сондай-а^ батыр ^лттык; парыз туралы: «¥лттык; парыз - Отанга деген CYЙiспеншiлiк, сырт^ы жаулардан елiн, жерiн аман са^тап, ата-баба дэстYрiне ете сезiмталдьщпен, жауапкершшкпен ^арау. Парыз сезiмi ^иындыщтан ^аймыщпай, ^арсы келген д^шпанмен тайсалмай шайк;асып, Отан Yшiн ажтык; демi б^кенше ^ызмет етуге даяр болу сезiмiнен туады, нэтижесiнде б^л тiкелей ерлш iстерге итермелейдi. Ерлiк - табигат сыйы емес, ец алдымен езщнщ ар-намысыцды жэне азаматтыщ абыройынды ^ят^а ^алу, опасыздыщ пен мас^ара болу сезiмiнен моргай отырып, адамныц ец ^лы сезiмiн, азаматтыщ парызын орындау Yшiн осындай адамгершiлiк тецдiкте езщмен сайыс^а тYсе отырып, тугас коллектив емiрiнiц игiлiгiн гана емес, ^ауш-^атерш де белiсiп, жауды барынша жою...» - дейдi [7;25].
Бауыржан Момышулы ^л баланыц нагыз азамат болып тэрбиеленушщ бiр отбасыныц гана емес, бYкiл ел Yшiн мацызды екендшн айтып, ^л балага ^ойылатын талаптыц ^атал болуын ескертедi. Б^л женшде Баукецнiц айщан эцгiмесi З.Ахметованыц «Бабалар аманаты» кiтабында былайша берiлген: «Б^рын ^аза^тар ер баланы еркелеткенде басынан сипамаган. Ар^асынан ^авдан. Басынан сипау ^л баланы аяп, мYсiркеу сезiмдерiн тугызады, темен ^арап жYретiн жасыщ болып ^алады» деп тYсiнген. Ата-ана ел-ж^ртына ^орган болатын, шацыравда ие болатын ^лдыц кезiн жерден алмайтын ж^ершз, есiркеудi тiлеп т^ратын ынжыщ болганын ^аламаган. Ал ар^асынан ^авданда ер бала батылданады, жiгерленедi, ецсесш тiк ^стап, тура ^арауга
дагдыланады. Неге болса да тайсалмай щарайтын щайратты, батыл болып ержетсiн деп улды арщадан щагыпты» [8].
Ата-аналар мен педагогикалыщ ужым бала болмысындагы мYмкiндiктердi ескере отырып, Отан щоргаушыга щажетп щасиеттерд^ ягни берiлген тапсырманы жауапкершiлiкпен орындау, шешiмдi эрекеттер жасау, щогамныц, отбасыныц талабын орындауга даяр болу, енбексYЙriштiк, сенiмдiлiк, мащсатща жетудеп табандылыщ, борышща берiктiлiк, устамдылыщ, инабаттылыщ жэне т.б. щалыптастыру Yшiн барлыщ жагдайларды, тиiмдi эдiс-тэсiлдер мен щуралдарды кещнен пайдалануы щажет. Бул орайда Б.Момышулы тагылымы Отанныц улын, жер егесш тэрбиелеуде щунды педагогикалыщ мура болып табылады.
Бауыржан Момышулы тагылымынан ул бала тулгасыныц щалыптасуында ерекше саналатын улттыщ кiсiлiк келбет пен тектшк мэселелерi де ацгарылады. ^азащща тэн улттыщ кiсiлiк келбет -щайырымдылыщ, адамды аяу, жасы Yлкенге щурмет керсету, туган жерiне CYЙiспеншiлiк, батылдыщ, жайсандыщ, iзгiлiк, елiктегiштiк жайында кезiнде А.И.Левшин, Г.И.Потанин, Э.Диваев, В.В.Радлов сынды бiрщатар зерттеушiлер ез ецбектершде айтып еткен болатын.
Кiсiлiк жайында айтылган Б.Момышулыныц пiкiрлерi ¥лы дала елi ойшылдарыныц пiкiрлерiмен Yндес келедь Мэселен, Ж.Баласагун езшщ «Кутты бшк» ецбегшде:
Не дегенiн тында iзгi ер кiсi, Кiсiлiк щой шын кiсiлiк белгiсi: «Юсшкпен, ей, мэрт ерiм, улы бол, Кiсiлiкке тYсер содан улы жол! Адамшылыщ жаса адамга, адам бол, Адам атын мащтаныш щып алар бол!» - деп, адамдардыц кiсiлiк келбетiне тэн тужырымдамалыщ ойлар усынган.
Кемецгер Абай болса, езшщ елендерi мен щара сездервде бул мэселеге бiрнеше щайтара оралады. Ол «парасат» угымын «адам болу», «толыщ адам» (кэмил инсап) деген сездермен белгiлейдi [9;77].
Б.Момышулыныц адам бойындагы кiсiлiк щасиеттер жайлы ой-пiкiрлерi бYгiнде тэрбие iсiнде кенiнен щолданылып, щанатты сездерге айналган:
• Табандылыщ - батылдыщтыц щорганы.
• ¥лттыщ сез1м - кщасиетп сез1м.
• Ерл1к - елдщ щасиет1,
ЖYректiлiк - жiгiттiн щасиетi.
• Арлы адам - ардащты,
Ар - ардащтыц анасы.
• Адал ниет - ардащ атасы.
Адал болмай, азаматпын демегiн [10; 223-229].
• 0з ултын сыйламау, оны мащтаныш етпеу - сатщындыщтыц
белпа.
• Ец ауыр айып - сешмд1 ащтамаушылыщ.
• Шындыщ - бул ерл1кке тэрбиелеудеп ец б1р щунарлы щурал [8; 229-231].
Дана халщымыз кiсiлiк келбеттiн дурыс щалыптасуыныц тектшкке байланысты екенiн бiлген. Тущым мен щан тектшп, азаматтыц отбасы мен халыщтыц тектiлiгi бул - ежелден щалыптасып келе жатщан аталы елдщ езшдш ерекшелiгi мен щадiр-щасиетiн айщындайтын нышан, мiнез-щулыщща сiнген эдет-гурып ережелерь Тектiлiктi - парасатты ойды, мэдениеттшк пен бекзаттылыщты, елдiк щасиеттi, жогары жауапкершiлiктi керсететiн, щазащтыц ер азаматын езгелерден ерекшелеп туратын улттыщ коды деп тYсiну керек. Тектiлiктiн щазащ улыныц бойында болуга тиiс ерекше щасиет екенш тэрбиелеушi тулгалардыц угынуы щажет. «Тексiзден тезек артыщ, арсыздан айуан артыщ» - дейдi Баукец. Эрбiр щазащ отбасы езi тербеткен бесiгiне айрыщша кенiлмен щарап, теки улды, жащсы азаматты тэрбиелесе бул - отбасыныц гана емес, тутас бiр улттыц игi болашагы болмащ.
Бауыржан Момышулы ата-бабамыздан калган халкымыздыц жаугершiлiк, жауынгерлш касиет мен ерлiк сынды дэстYр-мураларыныц ул баланы тэрбиелеудщ негiзi болатындыгын ез шыгармаларында жиi жазып керсеткен.
Сондай-ак ул бала тэрбиесi мэселесi каhарман жазушыныц арнайы жазган хаттарында да ашы^ айтылады. Мысалы, Каныш Сэтбаевка жазган хатында «проблема воинского воспитания -есть проблема воспитания от пеленки до штыковой атаки» дейдь Ал, Казакстанныц Министрлер кецесшщ терагасы Нуртас Оцдасыновка орыс тшнде жазган хатында гвардия полковнигi Бауыржан Момышулы ул баланы тэрбиелеудегi бiркатар кемшiлiктердi керсетедi:
«... Я убедился на своем опыте, что в воспитании боевых качеств бойца имеет колоссальное значение военное прошлое народа и национальные традиции. Одну из ненаписанных глав своей рукописи (в плане) я назвал «Благородные традиции казахского народа, воспитывающие боевые качества в джигите». Вследствие такой оплошности в воспитании некоторая часть молодежи растет неузнаваемо развязной, легкомысленной, хилой, мешковатой, попадаются даже трусишки, малодушные, шкурники. Некоторые не умеют ездить верхом, боятся лошади - просто стыдно называть таких казахами, лепечут какую-то ерунду по-казахски, что похоже на неотработанный язык какого-то иностранца.
Я только перечисляю кажущиеся мне недостатки в воспитании молодежи, убежденно преклоняясь до сырой земли перед положительной стороной воспитательной работы благородных качеств джигита, системой воспитания нашего времени. Все хорошее в прошлом казахского народа должно восторжествовать в настоящее время, и золотая казна народной мудрости должна стать нашим достоянием, обогатить знания и опыт, оказать услуги делам нашим.
Подвиги славных казахских джигитов Едиге, Кобланды, Бекета, Исатая, Махамбета, Амангельды, Алпамыса и других должны стать традицией современных джигитов - ах, как жаль, что молодежь их мало знает!» [10; 245-247].
¥л бала тэрбиешнде жiберiлген олкылыктардыц болашакта жер егесш, Отанныц улын тэрбиелеуде кеп киындыктар тугызатындыгы тYсiнiктi. Бул жайлы Б.Момышулы катты кынжыла отырып былай деп жазган «... Бiз кiм едш, кiмбiз, кiм боламыз деген сураулар элi кYнге жауапсыз калып кетш бара жаткан жок па? Тшт езшщ казак екенiн умытып бара жаткандарыц кеп емес пе? Казакпын деп мактануды ар керетiн, казактыц тiлiнде сейлеудi маскаралык керетiн салт майдан шыгып отыр? Балалардыц кебi не казак, не орыс болып тэрбиеленбей, шере-шере бiрдеме болып есш жатканын неге кермейсiндер? Елдi, жастарды, халыктыц iзгi, жаксы адамгершiлiк салтында тэрбиелеу, бYгiнгi мэдениеттi халыктыц кене мэдение^мен уштастырып дамыту кажет екенш угыну керек емес пе?» [10; 109].
«Егер бiздер казак халкыныц барлык жаксы дэстYрлерiн кереп жок деп кудалайтын болсак, ата-бабаларымыздыц кiм екенiн бiлмейтiн болсак, муныц езi пайда бере кояр ма екен? Катарымызды толыктырар жаца ^ш келiп косылып жатады, олардыц кейбiреулерiне карасак, бет элпетi бiздiкi, ал кеудесше Yцiлсек, аягы аспаннан салбырап тYCкендей. Бул калай деп ойлайсыц? Оган орысша айтсац укпайды, казакша айтсац тYсiнбейдi. Оныц бойында не казакка, не орыска тэн ешнэрсе жок. ... сейтсем бул сорлы бейбак езшщ халкыныц игi дэстурлершен мYлдем бейхабар екен. Егер бул саналы турде iстелiнсе - онда зиянкестiк болганы, ал егер саналы тYPде iстелiнбесе - онда халкымыздыц игi дэстYрлерiн аякка басып таптагандык - нагыз акымактык эрекет болганы. Юмде-юм ез ултын сыйламаса жэне оны мактан тутпаса, ол сезшз барып турган арамза, отансыз кацгыбас» [10;37-39].
¥лтжанды Бауыржан Момышулыныц осындай пiкiрi жасык, элсiз, езгенщ жетепнде жYретiн боркемiк улдардыц еспеушщ негiзi - отбасындагы казакы тэрбие екендшн угындырады. Каза^ отбасында калыптасып, урпактан урпакка берiлiп келе жаткан салт-дэстYрлердi заман езгерiсiне карай тиiмдi пайдалану Отанныц, елдiц улын тэрбиелеуде тиiмдi екендiгi тYсiндiрудi кажет етпейдi. ¥л баланыц кiндiгiн кесу, кыркынан шыгару, бесiкке белеу, тусауын кесу, CYндетке отыргызу, ашамайга мiнгiзу, токымын кагу, аунату, аузына тYкiрту жэне т.б. сынды эдет-гурыптар казак ултына гана тэн. Бул дэстYрлердi бYгiнгi де ул бала тэрбиесiнде колдану мацызды, олар еш уакытта езектшгш жоймайды. Осы орайда езге тYркi тектес улттар мен тау халыктарыныц кYнi бYгiнге дейiн ездерiнiц ул тэрбиелеудеп дэстYрлерiн жогалтпай колданып келе жаткандыгын ерекше айтуга болады.
Халщымыздыц ул бала тэрбиелеуде щол жетюзпс келетш межес «сепз щырлы, бiр сырлы» азамат тулгасын щалыптастыру. БYгiнгi дамыган заманда бул межеге щойылатын талап артпаса, кемiмейдi. Заманауи щогамдагы жшттщ сегiз щыры мыналар болары сезшз: тектiлiк, ултжандылыщ, бiлiмдiлiк, iскерлiк, щайырымдылыщ, бекзаттыщ, енердi YЙрену, спортпен айналысу.
Ер азаматтыц ел алдындагы мiндетi Бауыржан Момышулыныц «Отаныц Yшiн кYрес - ерге тиген Yлес; Ежелден ел тшеп - ер тшеп, Адал ул ер боп шыщса - ел тiрегi; Есiмi ел жYрегiнде сащталган ер гана бащытты; Жiгiттiн жiгiттiгiн жау келгенде сына; Кала жштшщ соцы болганша, ауыл жiгiтiнiн алды бол.» - деген жэне басща да щанатты сездершде, сонымен щатар «Достыма» атты елещнде былайша суреттеледi:
Ер жiгiттен не пайда, Ел ^йзелш, жер ^шп, Отанга душпан тигенде, Айгыр мшш ат ерттеп, Жауга щарсы бармаса, Колына найза алмаса?! Адал улдан не пайда -Ел намысын щоргауга Ер намысын щолга алып, Кару-жаращ тагынып, Тэуекелге бел байлап, Атаныц жолын щумаса?! [11].
Казащ халщы уят болады, жаман болады, обал болады деген угымдарды щолдана отырып тектi ул-щыз тэрбиелеудi мащсат тутщан. ¥ят болады дегеш - елiмнен уят кYштi, уятты iстi iстеушi болма дегеш, жаман болады дегеш - жащсы сез жарым ырыс, жаманнан жиренш, жамандыщ атаулыдан аулащ жYP, жащсылыщты жаныц тiлеп турсын дегенi, обал болады дегеш - эр нэрсенщ сурауы бар, щайырымды, мейiрбан бола бш дегенi. Баланы еркелетумен щатар, дала халщыныц емiр ережесiне айналган тиым жэне ырым сездердi щолданып, щатал талап щоя отырып, отбасына, руына, ултына сез келтiрмеуге тэрбиелеу барлыщ уащытта мацызды саналган.
Кай заманда болмасын ул бала, ер жттке ел мен жердi щоргайтын елтутща, саналы азамат ретiнде жауапты мiндеттер жYктелген. Ел басщарган щайраткерлердщ, галымдар мен жазушылардыц, танымал тулгалардыц ул балаларга арнайы жазган хаттарында ултжанды, абыройлы азаматтыц есуiне байланысты талап-тiлектер айтылады. Мысалы, 1924 жылы ТYркиянын туцгыш Президентi Мустафа Кемал АтатYрiк ез ултыныц улдарына: «ТYрiк уланы. Бiрiншi мiндетiн - тYрiк тэуелсiздiгiн, тYрiк республикасын мэнгi сащтау жэне щоргау болып табылады, - деп жазады [12; 288].
1942 жылы ¥лы Отан согысыныц отща оранган окопында отырып Батыс майданынан кернектi щазащ жазушысы, майдангер Баубек Булщышев «Шыгыс улына хат» жолдайды:
«Шыгыс улы! Бiздiн щазiргi уащыттагы орнымыз щанды майдандагы щызу урыста гой. «Ереуiл атща ер салмай, егеулi найза щолга алмай, ецку-ецку жер шалмай» бiздiн iсiмiз бппейтш нагыз щызу кезец осы емес пе, Шыгыс улы!
Эткен жылы Гитлердщ аз уащыттыц iшiнде Москваны, Ленинградты алып Оралга етем, Азия урыссыз бас иедi деп кешргеш есiнде ме? Ол ащымащ бiздi адамга санады ма екен? Ол Азия улдарыныц алып щимылын керш щана мойындаган жощ па? Кеше гана бiзге кYлген немiстер ецщ щара шашты, щара кездiлерден елердей щорщады. ...Ойлашы, Шыгыс улы, бiз ел сенген ермiз, щалайша немюке туган жердi щолдан беремiз? Ел намысы Yшiн, ер намысы Yшiн жан щиятын шащ будан артыщ болар ма?
Жалган солдат болуга бiздiн правомыз жощ. Бiз - Исатай мен Махамбеттщ, Аманкелдi мен Абайдыц халщыныц балаларымыз» [13].
Танымал жазушы, тYрколог-Fалым Немат Келiмбетов барша щазащ улына арнап жазган «¥лыма хатында» Отан мен туган жерд^ улттыщ мураны, салт-дэстYP мен эдет-гурыпты сащтаудыц мацыздылыгын керсетедi.
«¥лым менщ! Сен ез ата-тегiндi жащсы бшесщ бе?» деген суращ щоя отырып, автор «... бiздiн ата-бабаларымыз ездершщ шыщщан тегiн, аргы тYбiн, ягни ата-тегш жiпке тiзгендей етiп баяндайтын шежiре тарихын экеден балага асыл мура ретiнде щалдырып, сан гасырлар бойы осы
ип дэстYPдi жалгастырып келдь Эйткенi ата-тектi бшу, руга жштелу, белiну емес, керюшше, щандас, тумалас, щудандалы адамдардыц басын щосу арщылы бYкiл щазащты ынтымащща шащыру, бiрiктiру болып табылады» деп жауап береди Ата-тегiн бiлу - ата-тегш щурметтеу, ал бiлмеу ата-бабага щурметсiздiк, ата-бабаныц тарихын сащтай алмаган адамныц мэцгурт екендiгiн айта келш, жазушы-галым «Эмiр CYргiн келсе - ез бетщмен тiршiлiк етудi щазiрден бастап YЙрен. Эмiр аспанында ез щанатымен уша алатын щыран екенiндi балапан кезiнде керсет. Мен сеш сащалыц шыщщанша CYЙрей бермеймш. Жетелеген ит ацга жарамайды. 6з эрекетiндi езiн жаса...» деп барша ул балаларга ой тастайды [14].
Бауыржан Момышулыныц щазащ улына айтщан тагылымы хат болып жазылды, «¥лыма айтарым» соныц дэлелi. ¥лына жазхан хатында экелiк талап былайша керсетшген:
- Ердiн екi сейлегенi - елгеш. Уэде бермеуге тырыс. Эйтпесе, сезiнде тур.
- Ешщашан мащтанба! Журт мащтасын.
- взiндi сыйла. взгелер сыйласын.
- КYнде езще есеп бер. взiндi тэрбиелей бер.
- Кумар ойын - элиздщ элегi. Мыщтыныц рухы биiк, денес шымыр.
- Сыйлаганныц щулы бол. Кiшiрею темендеу емес.
- Ец алдымен езiне езiннiн кенiлiн толатындай емiр CYр.
- Саяхатта. ДYниетанымыцныц аясы кенейедi.
- Кыран щустай щырагы бол. взгелердi езiндей керме!
- Пенденщ пендеден айырмашылыгы адамгершшш мен бiлiмiнде. Таны, ощы!
- внер YЙрен. Мамандыгыцда мыщтысы бол.
- Жер щозгалмаса щозгалмайтын сабырлы зiл бол.
- ¥рпащ тэрбиес елу пайыз сенiн мойыныцда. ¥лыц езiннен озатын болсын! Кызыц саган щарап сершн тауып бащытты болсын.
- Барлыщ жащсы щасиеттщ дщгеп - эдептiлiк. Барлыщ жащсыны эдептщ Yстiне орнат.
- Кiм щанша темен тYCсе де, сен ез бшпцде щал [15].
Бауыржан Момышулыныц тэрбиелiк ойлары мен тагылымы негiзiнде жогары сезiмдер мен iзгi щасиеттердi жэне ер жiгiттiн бойында болмауга тиiстi теменгi сезiмдердi былайша топтастыруга болады:
Кесте 1
ЖоFары сезiмдер
- парыз
- ержYректiлiк
- адамгершiлiк
- ерлiк
- батырлыщ -щаhармандыщ
- батылдыщ
- улттыщ мащтаныш
- ар, намыс
- уят
- абырой
- кiсiлiк
- жтерлшк
- ежеттiлiк, щайсарлыщ
- табандылыщ
- енбексYЙгiштiк
TeMeHri ^имдер
-опасыздыщ
- Yрей
- шошу
- уждансыздыщ
- щорщыныш
- мiнезсiздiк
- щулыщ
- екiжYЗдiлiк
- кYншiлдiк
- мащтаншащтыщ
- керсещызарлыщ
- ынтасыздыщ
- зерiгу
- селщостыщ
- жалщаулыщ
- салащтыщ
БYгiнгi жаЬандану жагдайында жеке тулганыц, оныц ¡шшде ул балалардыц тулга ретшде щалыптасуы теориялыщ жэне тэж1рибел1к тургыдан кекейкест мэселеге айналуда. Бул орайда Бауыржан Момышулыныц щайталанбас ерекше тулгасы жас урпакда Yлгi, ал
туган жерге, Отанга, ултка деген ыстык ceзiмдepi мен толганыстары, тэрбиел1к тагылымы мен есиет бага жетпес кувдылык болары сезс1з.
Жаксылык, эдiлeттiлiк, абырой, ецбексYЙгiштiк, имандылык сиякты эмбебап кiciлiк касиеттермен катар, батырдыц тэрбиел1к тагылымында кешбасшылык, колбасшылык, керегенд1к пен шешенд1к сынды кундылыктар жайлы айтылады. Отаншылдык пен CYЙicпeншiлiк, еpлiк пен eлдiк, адамгершшк пен 1згшк, тектшк, намыс, ар мен жан тазалыгы, достык - бэpi де Бауыржан Момышулыныц жеке тулгасы мен шыгармаларынан орын алган. Муныц езi - болашак урпак бойына кiciлiк асыл кacиeттepдi жинактап мецгеруге ыкпал ететш тэрбие бастауы болмак.
Екiншi дYниежYзiлiк согыста кайталанбас ерлiгiмен элем халыктарына есiмi ацыз болып тараган гвардия полковнигi, казак батыры, дацкты жазушы Бауыржан Момышулыныц емiрiн -енеге, жазган мураларын - патриоттык-педагогикалык есиет, кундылыгын жогалтпайтын мол казына деуге болады. врлш мен ерлiгi, емiрлiк устанымы мен ерекше азаматтык бейнесi, туган тарихына, ана тiлiне, дэстYрiне, ултына деген аскан CYЙiспеншiлiгi Бауыржан Момышулыныц кайталанбас феномен екендшн дэлелдейдь
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка.- 4-е изд., доп. М.:ООО «ИТИ Технологии», 2006. - 944 стр.
2. Назарбаев Н.Э. Болашакка багдар: рухани жацгыру. /Егемен Казакстан №70 (29051) 12 сэу1р, 2017.
3. Ахметова З. Куретам^1р. Алматы, 2018. - 208 бет.
4. Белеев К. Казактыц халыктык педагогикасындагы отбасылык тэрбие жэне оныц зерттелуг//Педагогика мэселелер1, №2(44), 2017.
5. Бауыржан Момышулыныц 3 коркынышы. http://besik.kz/bauYrzhan-momYshulY-besik-zhYrv/
6. Момышулы Б. Канмен жазылган кiтап. Кептомдык шыгармалар жинагы. 16 том. Алматы: «внер», 2010. - 272 бет.
7. Момышулы Б. Ел басына кун туса. Алматы, 1970.
8. Ахметова З. Бабалар аманаты. Интернет ресурс https://abai.kz/post/1678
9. ¥закбаева С. Казак халык педагогикасы: оку куралы. - Алматы. «Глобус» баспасы, 2013 - 468 бет.
10. Бауыржан Момышулы: Казак халкыныц каhарман перзенп, жазушы Бауыржан Момышулына арналады./ Кураст. Н.ККосаева. Алматы: Орталык гылыми кiтапхана, 2011.- 382б. [«¥лы тулгалар» гылыми-гумырнамалык сериясы]
11. Бауыржан Момышулы: Ойды елецмен айтканда. https://massaget.kz/layfstayl/debiet/ bauYirjan_momYishulYi/34608/
12. Аманжолов К. ТYркi халыктарыныц тарихы: Жогары оку орындарыныц студенттерiне арналган оку куралы. - 3-кiтап (XVIII гасырдыц екiншi жартысынан ХХ гасырдыц бiрiншi ширегiне дейiнгi кезец). Алматы: «Бшм», 1999. - 328 бет.
13. Баубек Булкышев. Шыгыс улына хат. http://bilim-all.kz/article/7419
14. Келiмбетов Н. Yмiт Yзгiм келмейдi: Хикаят-монолог. Эссе. Алматы: Раритет, 2005.- 432 бет. «Алтын кор» кггапханасы.
15. Бауыржан Момышулы. ¥лыма айтарым. https://elana.kz/
ВОСПИТАНИЕ МАЛЬЧИКА И НАСТАВЛЕНИЯ БАУЫРЖАНА МОМЫШУЛЫ
Е.Ш. Козыбаев1, Г.К. Кулабекова2 :д.п.н., профессор 2докторант 3курса специальности 6D010300-Педагогика и психология 12 Южноказахстанский государственный университет им.М.Ауезова, Казахстан, г.Шымкент,
email:gulshat. gulshat.11 @1 nail.ru
В статье раскрывается ценность взглядов и мыслей, связанных с воспитанием подрастающего поколения одного из великих личностей казахского народа, героя Второй мировой войны, писателя
Бауыржана Момышулы. Рассматриваются проблемы патриотического воспитания молодежи на основе народной педагогики. Приводятся взгляды Бауыржана Момышулы на важность воспитания молодежи методами национальной педагогики. Опыт народной педагогики - основа патриотического воспитания. Воспитание любви к Родине - дело не одного дня, оно будет результативным, если будет основываться на национальной идеологии. Раскрываются взгляды Бауыржана Момышулы на воспитание у мальчиков и мужчин гуманных качеств, делается акцент на понятие «воспитание мальчика, гражданина, патриота».
Ключевые слова: национальное воспитание, народная педагогика, Бауыржан Момышулы, патриотическое воспитание, мальчик
RAISING A BOY AND THE ADMONITIONS OF BAUYRZHAN MOMYSHULY E.Sh. Kozybayev1, G.K. Kulabekova2
:Dr. Sci. (Pedagogy), Professor, 2PhD student of specialty «Pedagogy and psychology» 1,2M.Auezov South Kazakhstan State University, Kazakhstan, Shymkent, email: gulshat.gulshat.ll@mail.ru
This article reveals the value of views and thoughts related to the upbringing of the younger generation of one of the great personalities of the Kazakh nation, the World War II hero, writer Bauyrzhan Momyshuly. The article also discusses the problems of patriotic education of youth on the basis of folk pedagogy. The work provides examples, the views of Bauyrzhan Momyshuly on the importance of educating youth through national pedagogy. The experience of public education is the basis of patriotic education. The upbringing of love for the Motherland is not a matter of a single day; it will be productive if it is based on national ideology. The article reveals the views of Bauyrzhan Momyshuly on the nurturing of humane qualities in boys and men, focuses on the concept of "education of a boy, citizen, patriot".
Key words: national education, national pedagogy, Bauyrzhan Momyshuly, patriotic education, boy
Редакцияга 15.11.2019 XYOxi.
